Даўлатаў Сяргей : другие произведения.

Сяргей Даўлатаў Збор твораў у 4 тамах. Тым 3

Самиздат: [Регистрация] [Найти] [Рейтинги] [Обсуждения] [Новинки] [Обзоры] [Помощь|Техвопросы]
Ссылки:
Школа кожевенного мастерства: сумки, ремни своими руками
 Ваша оценка:
  
  Сяргей Даўлатаў Збор твораў у 4 тамах. Тым 3
  Рамяство Аповесць у дзвюх частках
  Частка першая. Нябачная кніга
  Прадмова
  Першы крытык
  Лёс
  Пачатак
  Дзядуля рускай славеснасці
  Далей
  Зона
  Этап
  Нашчадак д'Артаньяна
  Гараджане
  Руды
  Побач з Гейне
  Першая рэцэнзія
  Падабаецца - вяртаем!
  Літаратурны Гарлем
  Як зарабіць 1000 (тысячу) рублёў
  Вакол адны яўрэі
  Сумна я гляджу…
  Дазвольце распісацца
  Дырэктар Кандрашоў
  У цені чужога юбілею
  Усход ёсць усход
  Вертыкальны горад
  Чорная музыка
  Абмеркаванне ў ЦК
  Выдатная Элен
  Загадкавы Кацельнікаў
  Усё бурыцца
  Гром нябесны
  Калідоры ўлады
  Вяртанне
  «Вогнішча»
  Клубок змей
  Амерыканскі дзядзечка
  Чым горш, тым лепей
  Нашчадкі Джардана Бруна
  Частка другая. Нябачная газета
  Прадмова
  Дом
  Мы будуем планы
  Каляска з хлебным квасам
  шукаю працу
  Востраў
  Мы прымаем рашэнне
  Сентыментальны марш
  Сустрэча
  Хто мы і адкуль?
  Грошы
  Напярэдадні
  У джунглях капіталу
  Сустрэліся, пагаварылі
  Нашы будні
  Лірычны адступ
  Багалюбаў тупае нагамі
  кухня
  Нашыя людзі
  Цяжар дэмакратыі
  Бізнэс не загана
  Шалёныя грошы
  Ліст адтуль
  Перад навальніцай
  Сумны матыў
  З Амерыкі з любоўю
  Пад гару
  Агонь
  Іншаземка
  Сто восьмая вуліца
  Дзяўчына з добрай сям'і
  Пасля караблекрушэння
  Таленты і прыхільнікі
  Тыя ж і Ганзалес
  Размовы
  На вуліцы і дома
  Я хачу дадому
  Аперацыя "Песня"
  Ловіце папугая!
  Хэпі энд
  Ліст жывога аўтара Марыі Татаровіч Замест эпілогу
  Чамадан
  Прадмова
  Креповые фінскія шкарпэткі
  Наменклатурныя паўчаравікі
  Прыстойны двухбортны гарнітур
  Афіцэрскі рамень
  Куртка Фернана Лежэ
  Паплінавая кашуля
  Зімовая шапка
  Шаферскія пальчаткі
  Халадзільнік
  Вінаград
  Стары певень, запечаны ў гліне
  З апавяданняў пра мінулае лета
  Арыэль
  Цацка
  Мы і гінеколаг Буданіцкі
  Бібліяграфічная даведка
  Пра кнігу
  Нататкі
  1
  2
  3
  4
  Annotation
  У трэці том Збору твораў Сяргея Даўлатава ўваходзяць: кніга "Рамяство" (частка першая - "Нябачная кніга", частка другая - "Нябачная газета") - гісторыя двух спроб выдаць на радзіме кнігу і стварыць у ЗША эмігранцкую газету; аповесць "Іншаземка" - гісторыя рускай жанчыны ў Нью-Ёрку; зборнік «Чамадан» - апавяданні з ленінградскага жыцця; "Халадзільнік" - няскончаная кніга апавяданняў, накшталт "Чамадана"; «З апавяданняў пра мінулае лета» — тры апавяданні пра пісьменніцкае жыццё ў Амерыцы, напісаныя летам 1988 г.
  
   • Сяргей Даўлатаў
   ◦
   ◦ Рамяство
   ▪ Частка першая. Нябачная кніга
   • Прадмова
   • Першы крытык
   • Лёс
   • Пачатак
   • Дзядуля рускай славеснасці
   • Далей
   • Зона
   • Этап
   • Нашчадак д'Артаньяна
   • Гараджане
   • Руды
   • Побач з Гейне
   • Першая рэцэнзія
   • Падабаецца - вяртаем!
   • Літаратурны Гарлем
   • Як зарабіць 1000 (тысячу) рублёў
   • Вакол адны яўрэі
   • Сумна я гляджу…
   • Дазвольце распісацца
   • Дырэктар Кандрашоў
   • У цені чужога юбілею
   • Усход ёсць усход
   • Вертыкальны горад
   • Чорная музыка
   • Абмеркаванне ў ЦК
   • Выдатная Элен
   • Загадкавы Кацельнікаў
   • Усё бурыцца
   • Гром нябесны
   • Калідоры ўлады
   • Вяртанне
   • «Вогнішча»
   • Клубок змей
   • Амерыканскі дзядзечка
   • Чым горш, тым лепей
   • Нашчадкі Джардана Бруна
   ▪ Частка другая. Нябачная газета
   • Прадмова
   • Дом
   • Мы будуем планы
   • Каляска з хлебным квасам
   • шукаю працу
   • Востраў
   • Мы прымаем рашэнне
   • Сентыментальны марш
   • Сустрэча
   • Хто мы і адкуль?
   • Грошы
   • Напярэдадні
   • У джунглях капіталу
   • Сустрэліся, пагаварылі
   • Нашы будні
   • Лірычны адступ
   • Багалюбаў тупае нагамі
   • кухня
   • Нашыя людзі
   • Цяжар дэмакратыі
   • Бізнэс не загана
   • Шалёныя грошы
   • Ліст адтуль
   • Перад навальніцай
   • Сумны матыў
   • З Амерыкі з любоўю
   • Пад гару
   • Агонь
   ◦ Іншаземка
   ▪ Сто восьмая вуліца
   ▪ Дзяўчына з добрай сям'і
   ▪ Пасля караблекрушэння
   ▪ Таленты і прыхільнікі
   ▪ Тыя ж і Ганзалес
   ▪ Размовы
   ▪ На вуліцы і дома
   ▪ Я хачу дадому
   ▪ Аперацыя "Песня"
   ▪ Ловіце папугая!
   ▪ Хэпі энд
   ▪ Ліст жывога аўтара Марыі Татаровіч
   ◦ Чамадан
   ▪ Прадмова
   ▪ Креповые фінскія шкарпэткі
   ▪ Наменклатурныя паўчаравікі
   ▪ Прыстойны двухбортны гарнітур
   ▪ Афіцэрскі рамень
   ▪ Куртка Фернана Лежэ
   ▪ Паплінавая кашуля
   ▪ Зімовая шапка
   ▪ Шаферскія пальчаткі
   ◦ Халадзільнік
   ▪ Вінаград
   ▪ Стары певень, запечаны ў гліне
   ◦ З апавяданняў пра мінулае лета
   ▪ Арыэль
   ▪ Цацка
   ▪ Мы і гінеколаг Буданіцкі
   ◦ Бібліяграфічная даведка
   ◦ Пра кнігу
   • notes
   ◦ 1
   ◦ 2
   ◦ 3
   ◦ 4
  
  Сяргей Даўлатаў
  Збор твораў у 4 тамах. Тым 3
  Кніга падрыхтавана карыстальнікамі бібліятэкі https://fb2.top . Чытайце ці спампоўвайце гэтую і іншыя кнігі на сайце бібліятэкі бясплатна і без рэгістрацыі.
  Адрас публікацыі: https://fb2.top/tom-3-513266
  
  
  «Дарагі Сяргей Даўлатаў!
  Я таксама кахаю вас, але вы разбілі маё сэрца. Я нарадзіўся ў гэтай краіне, бясстрашна служыў ёй падчас вайны, але так і не здолеў прадаць ніводнага свайго аповеду ў часопіс «Ньюёркер». А зараз прыязджаеце вы, і - бах! - Ваша апавяданне адразу ж друкуюць ... Я шмат чаго чакаю ад вас і ад вашай працы. У вас ёсць талент, які вы гатовыя аддаць гэтай вар'яцкай краіне.
  Мы шчаслівыя, што вы тут.
  Ваш калега Курт Вонегут»
  «Сяргей Даўлатаў выпрацаваў свой почырк, які ніколі не зблытаеш ні з чыім. Ён піша проста і цнатліва. Здаецца, нельга прыдумаць фразы, якая была б прасцейшая за тую, што стварае ён. Толькі рух душы годна словы, толькі гэта варта рабіць мастацтвам».
  Фазіль Іскандэр
  «Мне здаецца, што толькі нямногія з маладых, якія адбыліся толькі тут пісьменнікаў здолелі вытрымаць цяжар свабоды. З іх я б лепшым назваў Даўлатава».
  Георгій Уладзімаў
  Рамяство
  Аповесць у дзвюх частках
  Памяці Карла
   Частка першая. Нябачная кніга
   Прадмова
  З трывожным пачуццём бяруся я за пяро. Каго цікавяць прызнанні літаратурнага няўдачніка? Што павучальнага ў ягонай споведзі?
  Ды і жыццё маё пазбаўлена знешняга трагізму. Я абсалютна здаровы. У мяне ёсць кахаючая радня. Мне заўсёды гатовы прадаставіць працу, якая забяспечыць нармальнае біялагічнае існаванне.
  Мала таго, я валодаю перавагамі. Мне лёгка ўдаецца размяшчаць да сябе людзей. Я здзейсніў дзесяткі ўчынкаў, якія крымінальна караюцца і засталіся беспакаранымі.
  Я двойчы быў жанаты, і абодва разы шчасліва.
  Нарэшце ў мяне ёсць сабака. А гэта ўжо празмернасць.
  Тады чаму ж я адчуваю сябе на грані фізічнай катастрофы? Адкуль у мяне пачуццё безнадзейнай жыццёвай непрыдатнасці? У чым прычына маёй нуды?
  Я хачу ў гэтым разабрацца. Пастаянна думаю пра гэта. Мару і спадзяюся выклікаць здань шчасця…
  Мне шкада, што прагучала гэтае слова. Бо ўяўленні, якія яно нараджае, бязмежныя да нуля.
  Я ведаў чалавека, які сур'ёзна сцвярджаў, што ён будзе абсалютна шчаслівы, калі жылкантора заменіць яму фанавую трубу…
  Мітуслівае пачуццё трывожыць мяне. Ага, падумаюць, уявіў сябе непрызнаным геніем!
  Ды не ж! У гэтым і справа, што не! Я выслухаў сотні, тысячы водгукаў на мае апавяданні. І ніколі, ні ў адзінай, самай убогай, самай фантастычнай пецярбургскай кампаніі мяне не аб'яўлялі геніем. Нават калі аб'яўлялі такімі Гарэцкага і Харытоненку.
  (Патлумачу. Гарэцкі — аўтар рамана, які ўяўляе сабой дзевяць лістоў засвечанай фотапаперы. Галоўная ж дзейная асоба найбольш сталага рамана Харытоненкі — прэзерватыў.)
  Трынаццаць гадоў таму я ўзяўся за пяро. Напісаў раман, сем аповесцей і чатырыста кароткіх рэчаў. (На навобмацак - пабольш, чым Гогаль!) Я перакананы, што мы з Гогалем валодаем роўнымі аўтарскімі правамі. (Абавязкі розныя.) Як мінімум, адным неад'емным правам. Правам абнародаваць напісанае. Гэта значыць правам неўміручасці або няўдачы.
  Завошта ж мая радавая, сумленная, адзіная схільнасць душыцца незлічонымі органамі, асобамі, інстытутамі вялікай дзяржавы?!
  Я мушу гэта зразумець.
  Не буду турбаваць сябе кампазіцыяй. Сумбурна, доўга і невыразна паспрабую выказаць сваю "творчую" біяграфію. Гэта будуць прыгоды маіх рукапісаў. Партрэты знаёмых. Дакументы…
  Як жа назваць мне ўсё гэта - "Дасье"? "Запіскі аднаго літаратара"? «Сачыненне на вольную тэму»?
  Няўжо гэта важна? Кніга нябачная…
  За акном - ленінградскія дахі, антэны, бледнае неба. Каця рыхтуе ўрокі, фокстэр'ер Глафіра, падобная на бярозавую цурачку, сядзіць ля яе ног і думае пра мяне.
  А перада мной ліст паперы. І я перасякаю гэтую белую заснежаную раўніну - адзін.
  Ліст паперы - шчасце і праклён! Ліст паперы - пакаранне маё...
  Прадмова, аднак, зацягнулася. Пачнём. Пачнём хаця б з гэтага.
   Першы крытык
  Да рэвалюцыі Агнія Францаўна Мау была прыдворным венеролагам. Мінула шэсцьдзесят гадоў. Назаўжды захавала Агнія Францаўна ганарлівы палацавы апломб і шчырасць клініцыста. Гэта Мау сказала нашаму квартупаўнаважанаму палкоўніку Ціхамірава, які адціснуў лапу яе балонцы:
  - Вы - страшнае лайно, чэл канель, не крыўдуйце!..
  Ціхаміраў жыў насупраць, загнаны ў агідную камуналку сваёй партыйнай бескарыслівасцю. Ён дамагаўся ўлады і ненавідзеў Мау за яе арыстакратычнае паходжанне. (У самога Ціхамірава паходжання не было наогул. Яго спарадзілі дырэктывы.)
  - Ведзьма! - грукатаў ён, - фашыстка! Какаць у адным полі не сяду!
  Старая падымала галаву так рэзка, што ўзлятаў яе малюсенькі залаты медальён.
  — Няўжо какаць побач з вамі такі ўжо вялікі гонар?!
  Цьмяныя пёры на яе капелюшы гнеўна ўздрыгвалі...
  Для Ціхамірава я быў залішне вытанчаны. Для Мау - безнадзейна вульгарны. Але супраць Агніі Францаўны ў мяне была моцная зброя - ветлівасць. А Ціхамірава ветлівасць насцярожвала. Ён ведаў, што ветлівасць маскіруе заганы.
  І вось аднойчы я гутарыў па камунальным тэлефоне. Гутарка гэтая страшна раздражняла Ціхамірава празмерным разумовым багаццем. Разоў дзесяць Ціхаміраў прайшоў вузкай камунальнай трасай. Тройчы хадзіў у прыбіральню. Заварваў гарбату. Да палярнага ззяння начысціў пазбаўленыя індывідуальнасці чаравікі. Нават наштосьці вазіў свой мапед на кухню і назад.
  А я ўсё казаў. Я казаў, што Леў Талстой у сутнасці справы - абывацель. Што Дастаеўскі падобны да постімпрэсіянізму. Што аперцэпцыя ў Бальзака - неарганічна. Што Люда Федасеенка зрабіла аборт. Што амерыканскай прозе не хапае касмапалітычнага фермента…
  І Ціхаміраў не вытрымаў.
  Наўмысна закрануўшы мяне пакатым жыватом, ён раўнуў:
  - Пісьменнік! Глядзіце, пісьменнік! Ды гэта ж пісьменнік!.. Расстрэльваць трэба такіх пісьменнікаў!
  Ведаў бы я тады, што гэты лямант паралізаванага разумовай перагрузкай квартупаўнаважанага на доўгія гады вызначыць маё жыццё.
  «…Расстрэльваць трэба такіх пісьменнікаў!..»
  Здаецца, я дапускаю памылку. Неабходна нейкая паслядоўнасць. Напрыклад, храналагічная.
  Першы літаратурны імпульс - вось з чаго я пачну.
  Гэта было ў кастрычніку 1941 гады. Башкірыя, Уфа, эвакуацыя, мне - тры тыдні.
  Калісьці я запісаў гэты выпадак...
   Лёс
  Мой бацька быў рэжысёрам драматычнага тэатра. Маці была ў гэтым тэатры акторкай. Вайна не разлучыла іх. Яны расталіся значна пазней, калі ўсё было добра…
  Я нарадзіўся ў эвакуацыі, чацвёртага кастрычніка. Прайшло тры тыдні. Маці ішла з каляскай па бульвары. І тут яе спыніў незнаёмы чалавек.
  Маці казала, што яго твар быў брыдкім і сумным. А галоўнае - зусім простым, як у вясковага мужыка. Я думаю, яно было яшчэ і значным. Нездарма маці памятала яго ўсё жыццё.
  Грамадзянскі незнаёмец здаваўся здаровым.
  - Прабачце, - рашуча і збянтэжана вымавіў ён, - але я хацеў бы ўскубнуць гэтага хлапчука.
  Мама абурылася.
  - Навіны, - сказала яна, - дык вы і мяне захочаце ўскубнуць.
  - Наўрад, - супакоіў яе незнаёмец.
  Затым дадаў:
  - Хоць яшчэ хвіліну таму я б задумаўся, перш чым адказаць ...
  - Ідзе вайна, - заўважыла мама ўжо не так рэзка, - святая вайна! Сапраўдныя мужчыны гінуць на перадавой. А некаторыя гуляюць па бульвары і задаюць дзіўныя пытанні.
  - Так, - сумна згадзіўся незнаёмец, - вайна ідзе. Яна ідзе ў душы кожнага з нас. Бывайце.
  Затым дадаў:
  - Вы паранілі маё сэрца...
  Мінула трыццаць два гады. І вось я чытаю артыкул пра Андрэя Платонава. Аказваецца, Платонаў жыў ва Уфе. Праўда, вельмі нядоўга. Увесь кастрычнік сарок першага года. І яшчэ - у яго там здарылася бяда. Прапаў чамадан з усімі рукапісамі.
  Чалавек, які хацеў ускубнуць мяне, быў Андрэем Платонавым.
  Я распавёў аб гэтай сустрэчы сябрам. Сумныя людзі сказалі, што гэта мог быць і не Андрэй Платонаў. Ці мала загадкавых тыпаў хістаецца па бульварах?
  Якое глупства! У апісанай гісторыі нават я – постаць несумненная! Дык што ж казаць пра Платонава?!.
  Я часта думаю пра злодзея, які скраў чамадан з рукапісамі. Злодзей, мусіць, узрадаваўся, убачыўшы чамадан Платонава. Ён думаў, што там ляжыць пляшка спірту, шавіётавы мантэль і вялікі кавалак ялавічыны. Тое, што потым выявілася, было мацнейшае за спірт, каштоўнейшае за шевиотовый мантэль і даражэйшае за ўсю ялавічыну нашай планеты. Проста злодзей гэтага не ведаў. Відаць, ён нарадзіўся хранічным няўдачнікам. Жадаў разбагацець, а стаў уладальнікам пустой валізкі. Што можа быць больш жаласным?
  Мазурык, відаць, шпурнуў рукапіс у канаву, дзе ён і згінуў. Рукапіс, які ляжыць у канаве або ў скрыні стала, неадрозны ад леташніх газет.
  Я не думаю, каб Андрэй Платонаў бязмерна шкадаваў аб страчаным рукапісе. У гэтых выпадках сапраўдныя пісьменнікі разважаюць так:
  «Нават добра, што ў мяне зніклі старыя рукапісы, бо яны былі такія недасканалыя. Цяпер я вымушаны перапісаць апавяданні нанова, і яны стануць лепшымі…»
  Ці было ўсё так на самой справе? Ды хіба гэта важна?! Думаю, што абыдземся без натарыуса. Мая душа патрабуе гэтай сустрэчы. Нездарма ж я з дзяцінства марыў аб літаратуры. І вось спрабую знайсці словы…
   Пачатак
  Я змушаны паведамляць нейкія дэталі маёй біяграфіі, інакш шматлікае застанецца незразумелым. Зраблю гэта коратка, пункцірам.
  Тоўсты сарамлівы хлопчык... Беднасць... Маці самакрытычна кінула тэатр і працуе карэктарам...
  Школа... Сяброўства з Алёшам Лаўрэнцьевым, за якім прыязджае "форд"... Алёша сваволіць, мне даручана выхоўваць яго... Тады мяне возьмуць на дачу... Я раблюся маленькім гувернерам... Я разумнейшы і больш чытаў... Я ведаю, як дагадзіць дарослым...
  Чорныя двары... Зараджаецца цяга да плебсу... Мары аб сіле і бясстрашнасці... Пахаванне дохлай коткі за адрынамі... Мая надмагільная гаворка, якая выклікала слёзы Жаны, дочкі электраманцёра... Я ўмею гаварыць, расказваць...
  Бясконцыя двойкі... Абыякавасць да дакладных навук... Сумеснае навучанне... Дзяўчынкі... Ала Гаршкова... Мая доўгая мова... Нязграбныя эпіграмы... Цяжкі цяжар сексуальнай нявіннасці...
  1952 год. Я адсылаю ў газету "Ленінскія іскры" чатыры вершы. Адно, вядома, пра Сталіна. Тры - пра жывёл...
  Першыя апавяданні. Яны публікуюцца ў дзіцячым часопісе «Вогнішча». Нагадваюць найгоршыя рэчы сярэдніх прафесіяналаў…
  З паэзіяй скончана назаўжды. З нявіннасцю - таксама…
  Атэстат сталасці… Вытворчы стаж… Друкарня імя Валадарскага… Цыгарэты, віно і мужчынскія гутаркі… Якая расце цяга да плебсу. (Гэта значыць літаральна ніводнага інтэлігентнага прыяцеля.)
  Універсітэт імя Жданава. (Гучыць не горш, чым "Універсітэт імя Аль Капоне"...) Філфак... Прагулы... Студэнцкія літаратурныя практыкаванні...
  Бясконцыя пераэкзаменоўкі... Няшчаснае каханне, якое скончылася жаніцьбай... Знаёмства з маладымі ленінградскімі паэтамі - Рэйнам, Найманам, Бродскім... Найбольш папулярны чалавек той эпохі - Сяргей Вольф.
   Дзядуля рускай славеснасці
  Нас пазнаёмілі ў рэстаране. Вольф нагадваў амерыканскага беспрацоўнага з плаката. Джынсы, швэдар, мяты клятчасты пінжак.
  Ён піў гарэлку. Я запрасіў яго ў фае і невыразна патлумачыў без сведкаў. Я хацеў, каб Вольф прачытаў мае апавяданні.
  Вольф быў нецярплівы. Я толькі пазней сцяміў - гарэлка награваецца.
  - Любыя пісьменнікі? - коратка спытаў Вольф.
  Я назваў Хэмінгуэя, Бэлля, рускіх класікаў…
  - Шкада, - сказаў ён задуменна, - шкада... Вельмі шкада...
  Развітаўся і сышоў.
  Я быў крыху збянтэжаны. Жэня Рэйн потым растлумачыў мне:
  - Назвалі б Вольфа. Ён бы вас пачаставаў. Сапраўдныя пісьменнікі цікавяцца толькі сабой…
  Як заўсёды, Рэйн меў рацыю…
  Сола на ўндэрвудзе (з запісных кніжак)
  Неяк сядзеў у мяне Весялоў, былы лётчык. Тэмпераментна расказваў пра авіяцыю. Ён казаў:
  "Самалёты пераадольваюць верхнюю воблачнасць... Жаўрукі трапляюць у соплы... Глыхнуць маторы... Самалёты падаюць... Людзі разбіваюцца... Жаўрукі трапляюць у соплы... Гінуць людзі..."
  А насупраць сядзеў Жэня Рэйн.
  «Самалёты разбіваюцца, — крычаў Весялоў, — маторы глухнуць… У соплы трапляюць жаўрукі… Гінуць людзі… Гінуць людзі…»
  Тады Рэйн пакрыўджана крыкнуў:
  «А жаўрукі што - выжываюць?!.»
  
  
  Ды і з Вольфам у мяне добрыя адносіны. Аб ім ёсць такі запіс:
  Сола на ўндэрвудзе
  Вольф з Длугаленскім адправіліся лавіць рыбу. Вольф злавіў вялізнага судака. Уручыў яго гаспадыні і кажа:
  «Падкарце гэтага судака, і будзем разам вячэраць».
  Так і зрабілі. Павячэралі, выпілі. Вольф і Длугаленскі пайшлі ў сваю камору. Пахмурны Вольф сказаў Длугаленскаму:
  "У цябе ёсць аловак і папера?"
  "Ёсць".
  "Давай сюды".
  Вольф памаляваў хвіліны дзве і кажа:
  «Вось сукі! Яны падалі не ўсяго судака! Глядзі. Гэты ўздым быў. І гэты спуск быў. А вось гэтага перавала - не было. Відавочны прабел у траекторыі судака…»
   Далей
  1960 год. Новы творчы ўздым. Апавяданні, пошлыя да крайнасці. Тэма - адзінота. Нязменны антураж - вечарынка. Вось прыкладны ўзор фактуры:
  «- А ты слаўны малы!
  - Праўда?
  - Так, ты слаўны малы!
  - Я розны.
  - Не, ты слаўны малы. Проста цудоўны.
  - Ты мяне кахаеш?
  - Не ... »
  Выпнутымі рэбры падтэксту. Хэмінгуэй як ідэал літаратурны і чалавечы…
  Нядоўгія заняткі боксам... Развод, адзначаны трохдзённым п'янкам... Гультайства... Позва з ваенкамата...
  Стоп! Я хацеў ужо перайсці да рашаючага этапу сваёй літаратурнай біяграфіі. І вось перачытаў напісанае. Нешта важнае скамечана, забыта. Упушчаныя факты тармозяць мае аўтабіяграфічныя дрогі.
  Я ўжо казаў, што пазнаёміўся з Бродскім. Выцесніўшы Хэмінгуэя, ён назаўжды стаў маім літаратурным кумірам.
  Нас пазнаёміла мая былая жонка Ася. Да гэтага яна не раз казала:
  - Ёсць людзі, перад якімі стаяць вялікія мэты!
  Сола на ўндэрвудзе
  Ішлі мы аднекуль з Бродскім. Быў позні вечар. Спусціліся ў метро - закрыта. Чыгунная рашотка ад зямлі да столі. А за кратамі ходзіць міліцыянер.
  Іосіф падышоў бліжэй. Затым даволі гучна крыкнуў:
  "Э!"
  Міліцыянер насцярожыўся, павярнуўся.
  «Дзіўная карціна, - сказаў яму Бродскі. — упершыню назіраю мянта за кратамі».
  Я пазнаёміўся з Бродскім, Найманам, Рэйнам. У далейшым даведаўся іх лепш. Гэта значыць, у пасляармейскія гады, калі мы некалькі зблізіліся. Да гэтага я не мог па заслугах ацаніць іх творчую і асабістую своеасаблівасць. Больш за тое, маё стаўленне да гэтай групы паэтаў мела налёт скептыцызму. Апроч літаратуры я жыў інтарэсамі спорту, футбола. Падабаўся паненкам з тэхнічных ВНУ. Літаратура пакуль не стала маім адзіным заняткам. Я паважаў Еўтушэнку.
  Чаму ж так важна згадаць гэты гурт? Я ўжо тады ведаў аб існаванні неафіцыйнай літаратуры. Аб існаванні так званай другой культурнай рэчаіснасці. Той самай рэчаіснасці, якая праз некалькі гадоў ператворыцца ў адзіную рэальнасць...
  Позва з ваенкамата. За тры месяцы да гэтага я пакінуў унівэрсытэт.
  У далейшым я казаў аб прычынах догляду туманна. Загадкава дакранаўся нейкіх палітычных матываў.
  Насамрэч усё было прасцей. Разы чатыры я здаваў іспыт па нямецкай мове. І кожны раз правальваўся.
  Мову я не ведаў зусім. Ніводнага слова. Акрамя імёнаў правадыроў сусветнага пралетарыяту. І нарэшце мяне выгналі. Я ж, як водзіцца, намякаў, што пакутую за праўду.
  Затым мяне прызвалі ў войска. І я патрапіў у канвойную ахову. Відавочна, мне наканавана было пабыць у пекле…
   Зона
  Я не буду расказваць, што такое ВОХРА. Што такое цяперашні Усцьвымлаг. Найбольш драматычныя сітуацыі адлюстраваны ў маім рукапісе “Зона”. Па ёй, думаю, можна меркаваць аб тым, як я жыў гэтыя гады. Два экзэмпляры «Зоны» ў мяне захаваліся. Яшчэ адзін шчасна перапраўлены ў Нью-Ёрк. І апошні, чацвёрты, знаходзіцца ў эстонскім КДБ. (Але пра гэта - пазней.)
  «Зона» - мемуары наглядчыка канвойнай аховы, цыкл турэмных апавяданняў.
  Як бачыце, пачаў я з бытапісання выварату жыцця. Дэбют цалкам натуральны (Бабель, Горкі, Хэмінгуэй). Экзатычнасць перажытага матэрыялу - важны літаратурны стымул. Хаця найбольш жахлівыя, эпатуючыя падрабязнасьці лягернага жыцьця я, як кажуць, апусьціў. Прайграваць іх не хацелася. Гэта выглядала б спекулятыўна. Эфект заключаўся б не ў мастацкай тканіне твора, а ў самім матэрыяле. Так што я ігнараваў крайнасці, спрабуючы трымацца ў звычайных эстэтычных рамках.
  У чым асноўныя ідэі "Зоны"?
  Сусветная "катаржная" літаратура ведае дзве сістэмы ідэйных уяўленняў. Два маральныя аспекты.
  1. Катаржнік - ахвяра, герой, высакародная шматпакутная фігура. Адпаведна размяркоўваюцца маральныя арыенціры. Гэта значыць прадстаўнікі рэжыму - сіла негатыўная, адмоўная.
  2. Катаржнік - монстар, злыдзень. Адпаведна - усё наадварот. Карнік, паліцыянт, шпік, міліцыянер - постаці высакародныя і гераічныя.
  Я ж са здзіўленнем выявіў нешта трэцяе. Паліцыянты і злодзеі надзвычай нагадваюць адзін аднаго. Зняволеныя асаблівага рэжыму і лагерныя наглядчыкі вельмі падобныя. Мова, лад думак, фальклор, эстэтычныя каноны, маральныя ўстаноўкі. Такі вынік узаемнага ўплыву. Па абодва бакі калючага дроту - адзіны і жорсткі свет. Гэта я і паспрабаваў выказаць.
  І яшчэ адну істотную рысу ўгледжваю я ў маёй лягернай спадчыне. Параўнальна новы ў адносінах да сусветнай літаратуры рыска.
  Катарга нязменна адлюстроўвалася з пазіцый ахвяры. Катарга ж, нажаль, і папаўняла шэрагі літаратараў. Лагерная ахова не спарадзіла вядомых майстроў слова. Так што мае "Запіскі ахоўніка" - своеасаблівая навінка.
  Карацей, увосень 64-го гады я з'явіўся ў Ленінградзе. У худым заплечніку ляжала "Зона". Перспектывы былі самыя невыразныя.
  Пачынаўся найважнейшы этап майго жыцця…
   Этап
  Я сустрэўся з былымі прыяцелямі. Мець зносіны нам стала цяжка. Узнік нейкі псіхалагічны бар'ер. Сябры канчалі ўніверсітэт, сур'ёзна займаліся філалогіяй. Падхопленыя цёплым ветрам пачатку шасцідзесятых гадоў, яны інтэлектуальна расцвілі, А я безнадзейна адстаў. Я нагадваў франтавіка, які вярнуўся і выявіў, што яго тылавыя сябры атрымалі поспех. Мае ордэны пабразгвалі, як блазнерскія бразготкі.
  Я пабываў на студэнцкіх вечарынках. Распавядаў кашмарныя лагерныя гісторыі. Мяне далікатна слухалі і вярталіся да актуальных філалагічных тэм: Пруст, Берроуз, Набокаў…
  Усё гэта здавалася мне дзіўна прэсным. Я быў апантаны гераічнымі лагернымі ўспамінамі. Я прамаўляў тосты ў гонар забітых наглядчыкаў і канваіраў. Я расказваў пра такія жахі, якія ў сваёй празмернасці былі пазбаўлены праўдападабенства. Я ўсім надакучыў.
  Мне зразумела, за што высмейваў Тургенеў нядаўняга катаржаніна Дастаеўскага.
  Да гэтага часу мая жонка пакахала знакамітага сталічнага літаратара. Тады я канчаткова надзьмуўся і з усімі перасварыўся.
  Трэба было шукаць працу. Мне здавалася ў той час, што журналістыка падобна літаратуры. І я паступіў у завадскую шматтыражку. Газетная праца дагэтуль з'яўляецца для мяне крыніцай існавання. Цяпер газета мне абрыдла, але тады я быў поўны энтузіязму.
  Шмат гаворыцца пра тое, што журналістыка для літаратара – занятак згубны. Я гэтага не адчуў. У гэтых выпадках дзейнічаюць розныя ўчасткі галаўнога мозга. Калі я раблю для газеты, у мяне змяняецца почырк.
  Такім чынам, я паступіў у завадскую шматтыражку. Адначасова пісаў апавяданні. Іх рабілася ўсё больш. Яны не змяшчаліся ў тоўстай тэчцы за сорак капеек. Тады я яшчэ не зусім сур'ёзна ставіўся да гэтага.
  Сола на ўндэрвудзе
  Аднойчы брат спытаў мяне:
  "Ты пішаш раман?"
  "Пішу", - адказаў я.
  «І я пішу, - узрадаваўся брат. — Махнем не гледзячы?..»
  Я мусіў камусьці паказаць свае рукапісы. Але каму? Прыяцелі з філфака не выклікалі даверу. Знаёмых літаратараў у мяне не было. Толькі неафіцыйныя...
   Нашчадак д'Артаньяна
  Па бульвары ўздоўж жоўтых лаваў, міма гіпсавых урнаў крочыць невялікага росту чалавек. Зваць яго Анатоль Найман.
  Хуткія ногі яго абцягнутыя светлымі кантынентальнымі джынсамі. У рухах - вытанчанасць юнага князя.
  Найман - інтэлектуальны каўбой. Паспявае націснуць спускавы кручок раней за любога апанента. Яго трасіруючыя жарты - атрутныя.
  Сола на ўндэрвудзе
  Жанчына ў трамваі - Найману:
  «Ах, не дакранайцеся да мяне!»
  «Нічога страшнага, я потым вымаю рукі…»
  Акрамя таго, Найман піша выдатныя вершы, ён сябар Ахматавай і выхавацель Бродскага.
  Я яго баюся.
  Мы сустрэліся на вуліцы Праўды. Найман агледзеў мяне з вясёлым запалам. Дзіва што, падстрэліць такую буйную дзічыну! Хутка Найман пераканаўся ў тым, што я - сысуна. Ня драпежнік. Марж на сушы. Занадта вялікая мэта. Страляць у мяне нецікава. А зараз…
  - Мы, здаецца, знаёмыя? Дэмабілізаваліся? Вельмі добра... Нешта пішаце? Прачытайце радкі тры… Ах, апавяданні? Тады запішыце. Я жыву блізка...
  Найман чытае мае апавяданні. Тэлефануе. Мы гуляем каля Пушкінскага тэатра.
  - Праз год вы станеце "прагрэсіўным маладым аўтарам". Калі вас гэта, вядома, уладкоўвае…
  Сола на ўндэрвудзе
  «Толя, — клічу я Наймана. - хадзем у госці да Лёва Рыскіна».
  “Не пайду. Нейкі ён савецкі».
  «Гэта значыць як гэта - савецкі? Вы памыляецеся!"
  “Ну, антысавецкі. Якая розніца?"
  Найман спяшаецца. Я выпраўляю яго. Мне хочацца без канца казаць аб апавяданнях. Друкавацца не абавязкова. Гэта не важна. Калі-небудзь потым... Абы напісаць нешта вартае.
  Найман рассеяна ківае. Ён абыякавы нават да сузор'я левых масквічоў. Яму вядомыя літаратурныя таямніцы мінулага і будучыні. Сучасная літаратура – уся – несамавіты захламлены тунэль паміж мінулым і будучыняй…
  Мы апыняемся ў раёне новабудоўляў. Я спрабую яму дагадзіць:
  - Думаю, Талсты не пагадзіўся б жыць у гэтым маркотным раёне!
  - Талстой не пагадзіўся б жыць у гэтым... годзе!
  Мы бачымся даволі часта. Я прыношу новыя апавяданні. Толя іх паблажліва пахвальвае. Яго жонка Лера паўтарае:
  - Сяргей, у вас няма Бога! Вы - фанатык!
  Я не ведаю, хто я такі. Пішу апавяданні... Сумленне ёсць, гэта дакладна. Я адчуваю яе балючую наяўнасць. Мне сумна, што наша планета ў далейшым астыне.
  Я зайздрошчу Найману. Яго дасціпнасці, упэўненасці, злосці.
  Сола на ўндэрвудзе
  Найману тэлефануе прыяцелька:
  «Толя! Прыходзь да нас абедаць... Ведаеш, вазьмі па дарозе сардзін — такіх імпартных, мараканскіх... І варэння якога-небудзь... Калі цябе не занепакояць гэтыя выдаткі».
  «Гэтыя выдаткі мяне зусім не занепакояць. Таму што я не куплю ні таго, ні іншага…»
  Я так хачу спадабацца Найману. Я амаль паддобрываюся.
  Сола на ўндэрвудзе
  Я пытаю Наймана:
  «Вы ведаеце Абрама Кацэнеленбагена?»
  Абрам Кацэнеленбаген - таленавіты лінгвіст. Папулярны, яркі чалавек. Толя павінен ведаць яго. Я таксама ведаю Абрама Кацэнэленбагену. Гэта значыць, у нас - агульныя знаёмыя. Значыць, мы роўныя... Найман адказвае:
  «Абрам Кацэнэленбаген? Нешта знаёмае. Імя Абрам мне недзе сустракалася. Вызначана сустракалася. Прозвішча Кацэнеленбаген чую ўпершыню…»
  Прыношу яму тры апавяданні на тыдзень.
  - Прачытаў з задавальненнем. Апавяданні выдатныя. Дрэнныя, але цудоўныя. Вы становіцеся прагрэсіўным маладым аўтарам. На вуліцы Воінава ёсць літаратурнае аб'яднанне. Тамака збіраюцца прагрэсіўныя маладыя аўтары. Хочаце, я пакажу апавяданні Ігару Яфімаву?
  - Хто такі Ігар Яфімаў?
  - Прагрэсіўны малады аўтар…
   Гараджане
  Так мае апавяданні патрапілі да Ігара Яфімава. Яхімаў іх прачытаў, сёе-тое адобрыў. Праз яго я пазнаёміўся з Барысам Вахціным, Марамзіным і Губіным. Чатыры таленавітыя аўтары прадстаўлялі літаратурную садружнасць «Гараджане». Сама назва супрацьпастаўляла іх мацнейшай вясковай літаратуры.
  Негалосным камандзірам садружнасці роўных быў Вахцін. Мужны, энергічны - Барыс надзвычай да сябе размяшчаў.
  Залішняя тэатральнасць яго манер часам выклікала насмешкі. Аднак жа - насмешкі таемныя. Смяяцца адкрыта не вырашаліся. Нават атрутны Найман пярэчыў Барысу асцярожна.
  Потым я даведаўся, што Вахціну добра прыкметныя яго слабасці. Што ён часта іранізуе ў свой адрас. А гэта — неабвержная прыкмета розуму.
  Як у большасці агрэсіўных людзей, яго валявое ціск абрушвалася на людзей гэтак жа агрэсіўных. У адносінах да людзей непатрабавальных ён быў надзвычай стрыманы. Я ў той час быў непатрабавальным чалавекам.
  Мне вядома, што Вахцін здзейсніў нямала добрых учынкаў элементарнага жыццёвага кшталту. Яму ўвесь час дапякалі нечыя жонкі, якім ён вылапатваў аліменты. Яго дамагаліся інваліды, якія патрабавалі фінансавага ўдзелу. Да яго ішлі ахвяры ўсялякіх беззаконняў.
  Яшчэ мне імпанавала ў ім рысачка лянівага панства. Яго нязменная гатоўнасць раскашэліцца. Гэта значыць літаральна - выплаціць за ўсіх ...
  Губін быў чалавекам іншага склада. Выдумшчык, круцель, выдумшчык, ён пачынаў лёгка і ўдачліва. Але яго даволі хутка раскусілі. Рушыў услед працяглы цяжкі няўдача, І Губін, мне здаецца, здаўся. Пакінуў літаратурныя спробы. Цяпер ён чыноўнік "Ленгаза", нязменна ветлівы, добры, вясёлы. За ўсім гэтым адчуваецца драма.
  Сам ён гаворыць, што пісаць не кінуў. Мне жадаецца гэтаму верыць. І ўсё ж я думаю, што Губін пераступіў мяжу дабратворнай адзіноты. Хай гэта гучыць банальна - літаратурнае асяроддзе неабходна.
  Пісьменнік не можа кінуць свой занятак. Гэта непазбежна прывяло б да скажэння яго асобы. Вось чаму я думаю пра Губіна з трывогай і надзеяй.
  У маіх запісных кніжках ёсць пра яго адзіную згадку.
  Сола на ўндэрвудзе
  Валодзя Губін - чалавек не свецкі.
  «Да чаго прыгожыя жонкі ў маіх прыяцеляў, - кажа ён, - гэта фантастыка! У Бахціна - прыгажуня! У Яфімава - прыгажуня! А ў Даўлатава, ну такая прыгажуня… Такіх нават у метро не часта сустрэнеш!..»
  Губін расказвае пра сябе:
  - Так, я не з'яўляюся ў выдавецтвах. Гэта бескарысна. Але я пішу. Пішу начамі, І дасягаю такіх вяршыняў, пра якія не марыў!
  Паўтараю, я хацеў бы гэтаму верыць. Але ў змрочныя азарэнні паверыць цяжка. Ноч - небяспечны час. У цемры так лёгка страціць арыенціры.
  Лёс Губіна - яшчэ адно злачынства нашых літаратурных вохраўцаў…
  Марамзін зараз чалавек вядомы, жыве ў Парыжы, рэдагуе «Рэха».
  Калі мы пазнаёміліся, ён ужо быў знакамітым скандалістам. Смелы, таленавіты і ашчадны, Марамзін, я ўпэўнены, даўно ішоў да вызначанай мэты.
  Яго выдатную, некалькі манерную прозу ўпрыгожваюць раптоўныя аазісы яснасці і чысціні:
  “Я свабоды не прашу. Навошта мне воля? Больш за тое, у мяне яна, здаецца, ёсць…»
  Заўважу, што гэта напісана да эміграцыі.
  У яго характары з паслядоўнай непаслядоўнасцю ўжываліся бязмежная артадоксія і найшырэйшая цярпімасць. Яго безапеляцыйныя жэсты - раздражнялі. Абцяжарвала зносіны і схільнасць да мардабою.
  Пасля адной кулачнай гісторыі я трымаўся ад Марамзіна на адлегласці…
  Аб Яфімаве пісаць цяжка. Ігар шмат чаго распачаў, каб абцяжарыць усякія размовы пра сябе. Спробы расказаць пра яго адводзяць у бок казённай характарыстыкі:
  «Часны, прынцыповы, маральна ўстойлівы… Карыстаецца аўтарытэтам…»
  Сола на ўндэрвудзе
  Ішлі выбары праўлення Саюза. (Звяза пісьменнікаў, зразумела.) Галасавалі па спісах. Непажаданую кандыдатуру трэба было выкрасліць.
  У калідоры Яфімаў сустрэў Мінчкоўскага. Абдаўшы Ігара віннымі парамі, той забіяцка вымавіў:
  «Ідзем галасаваць!»
  Пунктуальны Яфімаў удакладніў:
  «Ідзем выкрэсліваць адзін аднаго…»
  Яфімаў - чалавек не занадта адкрыты. Кнігі і нават рукапісы не адлюстроўваюць поўнасцю яго характару.
  Я хацеў бы напісаць: гэта чалавек складаны... Складаны, дык не пішы. А то, ведаеце, у перакладных раманах робяцца часам бездапаможныя зноскі:
  «У арыгінале – неперакладальная гульня слоў…»
  Я думаю, Яфімаў - самы шматабяцальны чалавек у Ленінградзе.
  Калі не лічыць Бродскага…
   Руды
  Сярод маіх знаёмых пераважалі неардынарныя асобы. Галоўным чынам, дзёрзкія пісьменнікі-пачаткоўцы, бунтуючыя мастакі і рэвалюцыйныя музыканты.
  Нават на гэтым мяцежным фоне Бродскі рэзка вылучаўся…
  Нільс Бор казаў:
  «Ісціны бываюць ясныя і глыбокія, Яснай ісціне супрацьстаіць хлусня. Глыбокай ісціне супрацьстаіць іншая ісціна, не менш глыбокая…»
  Мае сябры былі апантаныя яснымі ісцінамі. Мы казалі аб свабодзе творчасці, аб праве на інфармацыю, аб павазе да чалавечай годнасці. Намі валодаў скептыцызм у адносінах да дзяржавы.
  Мы былі стыхійнымі, фізіялагічнымі атэістамі. Дык ужо нас выхавалі. Калі мы і казалі пра Бога, то ў стане паставы, какецтва, дэмаршу. Ідэя Бога здавалася нам знакам асаблівай творчай стараннасці. Найбольш высокай па класе эмблемай мастацкага багацця. Бог станавіўся нечым накшталт станоўчага літаратурнага героя…
  Бродскага хвалявалі глыбокія ісціны. Паняцце душы ў яго літаратурным і жыццёвым ужытку было вырашальным, цэнтральным. Будні нашай дзяржавы ўспрымаліся ім як кананне пакінутага душой цела. Або - як апатыя соннага свету, дзе не спіць толькі паэзія ...
  Побач з Бродскім іншыя маладыя нонканфармісты здаваліся людзьмі іншай прафесіі.
  Бродскі стварыў нечуваную мадэль паводзін. Ён жыў не ў пралетарскай дзяржаве, а ў манастыры ўласнага духа.
  Ён не змагаўся з рэжымам. Ён яго не заўважаў. І нават няцвёрда ведаў аб яго існаванні.
  Яго недасведчанасць у галіне савецкага жыцця здавалася прытворнай. Напрыклад, ён быў упэўнены, што Дзяржынскі - жывы. І што «Камінтэрн» - назва музычнага ансамбля.
  Ён не пазнаваў чальцоў Палітбюро ЦК. Калі на фасадзе яго дома ўмацавалі шасціметровы партрэт Мжаванадзэ, Бродскі сказаў:
  - Хто гэта? Падобны да Ўільяма Блэйка…
  Сваімі паводзінамі Бродскі парушаў нейкую надзвычай важную ўстаноўку. І яго саслалі ў Архангельскую губерню.
  Савецкая ўлада - крыўдлівая дама. Худа таму, хто яе абражае. Але значна горш таму, хто яе ігнаруе…
  
  
  Мусіць, я мог бы ўспомніць аб гэтых людзях нешта дрэннае. Аднак рабіць гэтага прынцыпова не жадаю. Не хачу быць аб'ектыўным. Я кахаю маіх таварышаў…
  «Гараджане» паставіліся да мяне добразычліва. Жадаючы вярнуць літаратуры рысы прыгожага пісьменства, яны настойліва акцэнтавалі моўныя прыёмы. Нават строгі Яфімаў песціўся ўсялякай арнаменталістыкай.
  Барыс Вахцін абвяшчаў:
  «Не пішы ты эпохамі і катаклізмамі! Не пішы ты запалам і лакаматывамі! А пішы ты, дурань, літарамі – А, Б, В…»
  Я быў аднадушна прыняты ў садружнасць "Гараджане". Але тут адбілася характэрная рыса маёй біяграфіі - уменне паспяваць толькі да шапкавага разбору. Варта мне набыць што-небудзь у крэдыт, і гэтую штуку адразу ж уцэньваюць. А я потым два гады расплачваюся.
  З лагернай тэмай спазніўся гады на два.
  Увогуле, запрасіўшы мяне, садружнасць неадкладна распалася. Аддзяліўся Яхімаў. Ён скончыў з літаратурнымі практыкаваннямі і напісаў традыцыйны раман "Відовішчы". Без яго група губляла самавітасць. Бо ён быў адзіным чальцом Звяза пісьменнікаў…
  Карацей, шмат хто нават не ведае, што я быў пятым «гараджанінам».
   Побач з Гейне
  Мае сачыненні перадаваліся з рук у рукі. Так я пазнаёміўся з Бітавым, Майяй Даніні, Рыдам Грачовым, Васкабойнікавым, Лявонавым, Аро… Усе гэтыя людзі паставіліся да мяне добразычліва. З літаратараў старэйшага пакалення апавяданнямі зацікавіліся Метэр, Гор, Бакінскі.
  Класік нашай літаратуры Гранін таксама іх прачытаў. Затым запрасіў мяне на дачу. Мы гутарылі каля кухоннай пліты.
  — Нядрэнна, — паўтараў Данііл Аляксандравіч, гартаючы мой рукапіс, — нядрэнна…
  За сцяной чуліся крокі.
  Гранін задумаўся, потым сказаў:
  - Толькі ўсё гэта не для друку.
  Я кажу:
  - Можа быць. Я не ведаю, дзе савецкія пісьменнікі чэрпаюць тэмы. Усё вакол не для друку…
  Сола на ўндэрвудзе
  У Тбілісі праходзіла канферэнцыя:
  "Аптымізм савецкай літаратуры".
  Сярод іншых выступаў паэт Нараўчатаў. Казаў на тэму бязмежнага аптымізму савецкай літаратуры. Затым выйшаў на трыбуну грузінскі пісьменнік Кемаклідзэ:
  «Пытанне папярэдняму аратару».
  «Слухаю вас» - адгукнуўся Нараўчатаў.
  «Я хачу спытаць наконт Байрана. Ён быў малады?»
  «Так, - здзівіўся Нараўчатаў, - Байран загінуў параўнальна маладым чалавекам. А што? Чаму вы пра гэта пытаецеся?»
  «Яшчэ адно пытанне наконт Байрана. Ён быў прыгожы?»
  «Так. Байран валодаў надзвычай эфектнай знешнасцю. Гэта агульнавядома…»
  «І яшчэ адно пытанне наконт таго ж Байрана. Ён быў заможны?»
  “Ну, зразумела. Ён быў лорд. У яго быў замак... Далібог, нейкія дзіўныя пытанні...»
  «І апошняе пытанне наконт Байрана. Ён быў таленавіты?
  «Байран - найвялікшы паэт Англіі! Я не разумею, у чым справа?!
  «Цяпер зразумееш. Вось паглядзі на Байрана. Ён быў малады, прыгожы, заможны і таленавіты. І ён быў песіміст. А ты - стары, жабрак, пачварны і бяздарны. І ты – аптыміст!»
  Гранін сказаў:
  - Вы перабольшваеце. Літаратар павінен публікавацца. Зразумела, не на шкоду свайму таленту. Ёсць такая шчыліна паміж сумленнем і подласцю. У гэтую шчыліну неабходна пракрасціся.
  Я набраўся адвагі і сказаў:
  - Мне здаецца, побач з гэтай шчылінай ваўчыная пастка ўстаноўлена.
  Наступіла цяжкая паўза.
  Я развітаўся і выйшаў.
  Прайшло тыдні два. Я даведаўся, што мае апавяданні будуць абмяркоўвацца ў Саюзе пісьменнікаў. У штомесячнай праграме Дома імя Маякоўскага надрукавалі анонс. Праз дзевяць гадоў усхвалявана гартаю блакітную кніжачку.
  13 снежня 67-га года:
  
  Прозвішчы былі надрукаваны аднолькавым шрыфтам. Прыхільнікі Гейнэ сабраліся на другім паверсе. Мае - на трэцім. Мае - клянуся! - значна пераважалі.
  Абмеркаванне прайшло добра. Калі пра цябе гавораць цэлы вечар - благое ці добрае - гэта прыемна.
  З рэзкай крытыкай выступіў толькі адзін чалавек - пісьменнік Барыс Іваноў. Праз некалькі месяцаў яго выгналі з партыі. Я тут ні пры чым. Відаць, ён крытыкаваў не толькі мяне…
   Першая рэцэнзія
  Снежаньскай раніцай 67-га года я адаслаў цэлы пачак апавяданняў у часопіс «Новы свет». Шчыра кажучы, я не меў ілюзій. Запячатаў, адаслаў і ўсё.
  "Новы свет" тады быў вельмі папулярны. У ім супрацоўнічалі найлепшыя маскоўскія празаікі. У ім друкаваўся Салжаніцын.
  Я думаў, што адказу наогул не рушыць услед. Мяне проста не заўважаць.
  І вось я атрымліваю вялікі маркіраваны канверт. У ім - мае злёгку пакамячаныя апавяданні. Да іх прыкладаецца рэцэнзія знакамітай Іны Салаўёвай. І далей - кароткае заключэнне аддзела прозы.
  Прайграю найбольш істотныя ўрыўкі з гэтых дакументаў. Якасць цытаваных матэрыялаў - на сумленні аўтараў.
  Пра расказы С. Даўлатава
  Гэтыя невялікія апавяданні чытаеш з нейкай падвойнай цікавасцю. Цікавасць выклікае асабістая аўтарская нота, той характар стаўлення да жыцця, у якім пераважае сорам. Бязлітасны дар назіральнасці ўзбройвае пісьменніка моцным біноклем: малое ён адрознівае да падрабязнасцяў, вялікае не засланяе яго гарызонтаў…
  Праграмным бачыцца ў аўтара дэманстратыўная, крыху ганарлівая адмова ад высноў, ад маралі. Нават цень яе — здаецца — прымусіць Даўлатава замкнуцца, натапырыцца. Зрэшты, сама дэманстратыўнасць аўтарскага неўмяшання, акцэнтаванасць яго маўчання становіцца формай прысутнасці, сістэмай бязлітаснага зроку.
  Жадаецца яшчэ сказаць аб бляску стылю, аб некаторым фарсі рэзкасцю, аб лёгкай бравадзе ў выяўленні прамога знаёмства аўтара з унікальным жыццёвым матэрыялам, для іншых - неверагодным і страшным.
  Але ў той жа час на апавяданнях Даўлатава ляжыць асаблівы вядомы глянец «прозы для сваіх». Я далёкая ад жадання папракаць маладых аўтараў у тым, што іхнія апавяданні застаюцца «прозай для сваіх», гэта — бяда развіцця школы, якая не мае доступу да чытача, пазбаўленай такога выхаду гвалтоўна, асуджанай на анаэробнасць, загнанай унутр…
  Верагодна, я паўтаруся, калі скажу, што, толькі пачаўшы прафесійнае жыццё, Даўлатаў вызваліцца ад празмернасцяў літаратурнага самасцвярджэння, але, нажаль, гэтая мая перакананасць яшчэ не адчыняе перад таленавітым аўтарам часопісных старонак.
  Іна Салаўёва
  19 студзеня 68 г.
  А вось рэдакцыйнае заключэнне ад 21 студзеня:
  Паважаны таварыш Даўлатаў!
  З вашых апавяданняў мы нічога, нажаль, не змаглі адабраць для друку. Аднак як аўтар вы нас зацікавілі. Жадалася бы азнаёміцца з іншымі вашымі творамі. Абавязкова дасылайце. Жадаем усяго самага добрага.
  Арт. рэдактар аддзела прозы Іна Барысава
  Рукапісы былі адхіленыя. І ўсё ж гэты ліст мяне абнадзеіў. Бо галоўнае для мяне - напісаць нешта вартае. А тут: «…бязлітасны дар назіральнасці…», «…унікальны жыццёвы матэрыял…».
  Праз некалькі гадоў мяне перастануць цікавіць меркаванні рэцэнзентаў. Я буду адразу ж зазіраць у канец:
  «Тым не менш апавяданні даводзіцца вярнуць…», «У сілу вядомых прычын апавяданні адхіляем…», «Апавяданні выкарыстоўваць не можам, хоць яны зрабілі спрыяльнае ўражанне…» І гэтак далей.
  Такіх рэцэнзій у мяне назапасілася больш за сотню.
   Падабаецца - вяртаем!
  Ішоў час. Я пазнаёміўся з шараговымі часопіснымі чыноўнікамі. З некаторымі нават пасябраваў. Лісты з рэдакцый станавіліся ўсё менш афіцыйнымі. Цяпер я атрымліваў сяброўскія запіскі. У гэтым былі свае плюсы і мінусы. З аднаго боку - таварыская даверная інфармацыя. Аператыўнасць. Ніякіх ілюзій. Але пры гэтым - больш лёгкая і зручная для часопіса форма адмовы. Замест адказных казённых дакументаў - фамільярны званок па тэлефоне:
  - Здароў, стары! Павінен цябе засмуціць - не пойдзе! Ты ж ведаеш, як у нас гэта робіцца!.. Ты ж разумны чалавек... Можа, у цябе ёсць што-небудзь пра завод? Пра завод, кажу... А вось мацюкацца не абавязкова! Я ж па-таварыску спытаў... Увогуле, тэлефануй...
  Я не крыўдзіўся, Вынік адзін і той жа.
  Вось некалькі ўзораў сяброўскіх пасланняў.
  З часопіса «Юнацтва»:
  Сяргей, прывітанне!
  Усё было менавіта так, як я меркаваў. Вядома ж, апавяданні не прайшлі. Вядома ж, не па літаратурных мерках. Усялякая лягерная тэма наглуха закрытая, нават калі гаворка ідзе пра крымінальнікаў. Нічога трагічнага, змрочнага… «Жыццё цудоўнае і дзіўнае!» — як усклікнуў таварыш Маякоўскі напярэдадні самагубства.
  Некаторыя сцэны я часта пераказваю сябрам. Лепш бы яны прачыталі гэта на старонках «Юнацтва», але… Прывітанне ад Юры.
  Твой Віталь
  9.2.70 г.
  З часопіса "Звязда":
  Дарагі Сяргей!
  З сумам вяртаем тваю аповесць, ухваленую рэцэнзентам, але забароненую вышэй. Зрэшты, адкладзенае задавальненне - не страчанае задавальненне. Веру, што рана ці позна твая сустрэча з чытачамі “Звязды” адбудзецца. Цісну руку.
  А. Цітоў
  23 сакавіка 1970 года
  З часопіса «Нява»:
  Дарагі Сярожа!
  Твае апавяданні ўсім спадабаліся, але пры далейшым ходзе падзей высветлілася, што апублікаваць іх мы не маем магчымасці.
  Рукапіс вяртаем. Чакаем тваіх новых прац. Звані.
  Твой Арык Лерман
  9.4.70 г.
  Сябры, якія працуюць у часопісах, шчыра хацелі мне дапамагчы. Толькі магчымасцяў у іх было замала. Таму я не крыўдую.
  Сола на ўндэрвудзе
  У Ленінградзе ёсць асаблівая камісія па рабоце з маладымі аўтарамі. Аднойчы мяне запрасілі на паседжанне гэтай камісіі. Сябры камісіі задалі пытанне:
  "Чым можна вам дапамагчы?"
  "Нічым", - сказаў я.
  «Ну, а ўсё ж? Што трэба зрабіць у першую чаргу?
  Тады я ім адказаў, па-ленінску грасіруючы:
  «У пегвую очегедь!.. У першую чаргу трэба захапіць масты. Затым ачапіць вакзалы. Блакаваць пошту і тэлеграф…»
  Сябры камісіі ўздрыгнулі і пераглянуліся…
   Літаратурны Гарлем
  Ішлі гады. Я ўжо не абмяжоўваўся службай у шматтыражцы. Супрацоўнічаў як журналіст у «Аўроры», «Зорцы» і «Няве». Надрукаваў тры нарысы і паўтара дзясятка кароткіх рэцэнзій. Заказы я атрымліваў, у асноўным, дробныя, але і гэтым шанаваў надзвычай.
  А пачалося ўсё так…
  Сола на ўндэрвудзе
  Патэлефанаваў мне загадчык аддзела крытыкі Дудко:
  «Таварыш Даўлатаў! Сярожа! Што вы не тэлефануеце?! Чаму не заходзіце?! Тэрмінова пішыце для нас рэцэнзію! З вашай вастрынёй. З вашай назіральнасцю. З уласцівым вам пачуццём гумару...»
  Заходжу на наступны дзень у рэдакцыю. Дудко змрочна пытаецца:
  "Што вам, уласна, трэба?"
  «Ды вось, рэцэнзію збіраюся напісаць. Хацелася б параіцца наконт тэмы».
  "Вы што, крытык?"
  «Не. Не зусім…"
  "Чаму ж вы думаеце, што рэцэнзію можа напісаць любы?"
  Я здзівіўся, развітаўся і выйшаў.
  Праз тры дні зноў тэлефануе:
  «Сярожа, дарагі! Што ж вы не з'яўляецеся? Марым атрымаць ад вас рэцэнзію...»
  І гэтак далей.
  Заходжу ў рэдакцыю. Змрочнае пытанне:
  "Што вам заўгодна?"
  Гэта паўтаралася разоў сем. Нарэшце я адчуў, што страчваю розум. Зайшоў у аддзел прозы да Чыркова.
  Пытаю: што ўсё гэта значыць?
  «Калі ты заходзіш? - цікавіцца Чыркоў. - У колькі?"
  "Куды?"
  "Да Дудко".
  "Ну, як правіла, гадзін у адзінаццаць".
  “Ясна. А ён табе тэлефануе калі? У які гадзіннік?»
  «Як правіла, гадзіны ў дзве. А што?"
  “А тое. Ты з'яўляешся, калі Дудко з пахмелля - змрочны. А тэлефануе ён табе пазней. Гэта значыць ужо «падлячыўшыся». Паспрабуй зайсці гадзіны ў дзве».
  Я зайшоў у два.
  «А! - закрычаў Дудко. - Як я рады! Сто год не бачыліся! Спадзяюся, прынеслі рэцэнзію?.. З вашым талентам!.. З вашым пачуццём гумару!..»
  І гэтак далей.
  З таго часу я надрукаваў у гэтым часопісе дзесятак рэцэнзій.
  Аднак раней за два я там не з'яўляюся…
  Увогуле мяне зрэдку публікавалі. Хоць і не па спецыяльнасці. На гэты конт ёсць такі запіс:
  Сола на ўндэрвудзе
  Лерман і я - абодва патрапілі ў энцыклапедыю. У літаратурную, натуральна, энцыклапедыю. Лерман на літару… «Ш» (бібліяграфія да Шолахава). Я – на літару “О” (бібліяграфія да Акуджавы).
  Якое ўбоства…
  Зразумела, я атрымліваў не толькі сумныя весткі. Маю працу ў прыватным парадку хвалілі шаноўныя людзі. Апавяданні падабаліся Гару, Панавай, Бакінскаму, Метэру. Я атрымліваў ад іх сяброўскія цыдулкі. Паступова гэтага мне стала відавочна нядосыць.
   Як зарабіць 1000 (тысячу) рублёў
  У часопісе "Нява" служыў мой блізкі прыяцель - Лерман. Даўно мне раіў:
  - Напішы пра завод. Ты ж працаваў у шматтыражцы.
  І вось я сеў, расклаў свае газетныя выразкі. Перачытаў іх. Вырашыў на час забыцца пра гонар. І хутка напісаў апавяданне «Па заданні» — два аўтарскія лісты ванітнай ялейнай халтуры.
  Там дзейнічалі наіўны журналіст і перадавы працоўны. Журналіст задаваў ідыёцкія пытанні па схеме. Перадавік гэтую свядомую схему разбураў. Дэталяў, шчыра кажучы, не памятаю. Перачытваць гэтую справу - саромеюся.
  У «Няве» маё апавяданне прачыталі і адпрэчылі.
  Лерман растлумачыў:
  - Занадта добра для нас.
  - Горш не бывае, - кажу.
  - Бывае. Рэдка, але бывае. Жадаеш пераканацца расчыні часопіс Нява ...
  Я быў збянтэжаны. Я вырашыўся прадаць душу сатане, а што выйшла? Выйшла, што я душу сатане - падарыў.
  Што можа быць больш ганебным?
  Я даслаў свой твор у «Юнацтва». Праз два тыдні атрымаў адказ - "бярэм".
  Яшчэ праз тры месяцы выйшаў нумар часопіса. У тэкст я нават не зазірнуў. А вось фатаграфія мне спадабалася - гэтакі неапалітанскі саліст.
  У атрыманай мною ананімнай запісцы гэты кантраст быў любоўна апаэтызаваны:
  Партрэт добры, падыходзіць для кіно ...
  Але тэкст - беспрэцэдэнтнае лайно!
  
  Ах вось як?! Дык ведайце ж, што гэтая халтура прынесла мне вялізныя грошы. А менавіта - тысячу рублёў.
  Чатырыста заплаціла «Юнацтва». Потым прыйшла папера з Кіева. Рэжысёр Півавараў хоча зняць кароткаметражны фільм. Дзвесце рублёў за права экранізацыі.
  Затым дамова з Масквы. Радыёспектакль сіламі артыстаў МХАТа. Дзвесце рублёў.
  Далей ліст з Ташкента. Тэлекампазіцыя. Чарговыя дзвесце рублёў. І яшчэ ў лісце такая мілая дэталь:
  «…Журналіст у апавяданні не мае прозвішча. Размова вядзецца ад першай асобы. Мы палічылі заканамерным даць герою - Ваша прозвішча. Роля Даўлатава даручана артысту Уладлену Геніну…»
  Пытаецца, хто з нашых магутных празаікаў увекавечаны тэлепастаноўкай? Дзе Шолахаў, Катаеў, Федзін? Я і Дастаеўскага не ўзгадаю... Спадзяюся, таварыш Генін увасобіў мяне належным чынам...
  Тысячу рублёў атрымаў я за гэтую галімацьцю.
  Тысячу рублёў за тыдзень. Падзяліць на пяць. Дзвесце рублёў за суткі. Падзяліць на восем. (Пры стандартным працоўным дні.) Выходзіць - дваццаць пяць. Дваццаць пяць рублёў за гадзіну! Столькі, я думаю, і палкоўнікі КДБ не зарабляюць. А нармальныя людзі - тым больш.
   Вакол адны яўрэі
  Пераходжу да аднаго з самых гнюсных эпізодаў маёй літаратурнай юнацкасці. Гэтае мерапрыемства адбылося ў студзені 68-га года. Запрашальныя білеты выглядалі так:
  Аўторак, 30 студзеня 1968 г.
  Ленінградскае аддзяленне Саюза пісьменнікаў Беларускай ССР запрашае Вас
  НА СУСТРЭЧУ ТВОРЧАЙ МОЛОДЗІ
  
  
  Выступаюць паэты і празаікі:
  ТАЦЦЯНА ГАЛУШКО
  АЛЯКСАНДР ГАРАДНІЦКІ
  СЯРГЕЙ ДАВЛАТАЎ
  АЛЕНА КУМПАН
  Уладзімір Марамзін
  ВАЛЕРЫ папоў
  
  
  Маладыя артысты, мастакі, кампазітары.
  
  
  Пачатак а 19-й гадзіне.
  Сустрэча адбудзецца
  у Доме пісьменніка ім. Маякоўскага
  (вул. Воінава, 18).
  Акрамя таго, збіраліся выступіць Бродскі і Уфлянд. Іх прозвішчаў не ўказалі.
  Што ж адбылося далей?
  Зразумела, мы не падлічвалі, якая частка выступоўцаў - габрэі. Хто б стаў гэтым займацца?!
  Сола на ўндэрвудзе
  Мы гутарылі з класікам айчыннай літаратуры - Панавай.
  «Вядома - кажу, - я супраць антысемітызму. Але ключавыя пазіцыі ў рускай дзяржаве павінны займаць рускія людзі».
  «Дарагі мой, - сказала Вера Фёдараўна, - гэта і ёсць антысемітызм. Тое, што вы сказалі, - гэта і ёсць антысемітызм. Бо ключавыя пазіцыі ў рускай дзяржаве павінны займаць НАРМАЛЬНЫЯ людзі…»
  Народу сабралася вельмi шмат. Сядзелі на падаконніках. Выступленні прайшлі з вялікім поспехам. Бродскі чытаў пад няспынны захоплены роў аўдыторыі.
  Праз тыдзень ён патэлефанаваў мне:
  - Трэба сустрэцца.
  - Што здарылася?
  - Гэта не тэлефонная размова.
  Калі ўжо Бродскі кажа, што размова не тэлефонная, значыць, справа сур'ёзная.
  Мы сустрэліся на рагу Жукоўскага і Ліцейнага. Іосіф дастаў некалькі лісткоў папяроснай паперы:
  - Прачытай.
  Я пачаў чытаць. Праз хвіліну спытаў:
  - Як атрымалася гэта здабыць?
  - У нас ёсць свой чалавек у Вялікім доме. Адна дзяўчына копію зняла.
  Вось што я прачытаў:
  Аддзел культуры і прапаганды ЦК КПСС
  тав. Меленцьеву
  Аддзел культуры Ленінградскага АК КПСС
  тав. Аляксандраву
  Ленінградскі ОК УЛКСМ
  тав. Тупікіну
  
  
  Дарагія таварышы!
  Мы ўжо не раз звярталі ўвагу Ленінградскага ОК ВЛКСМ на нездаровае ў ідэйным сэнсе становішча сярод маладых літаратараў, якім заступаюцца кіраўнікі ЛОСП РСФСР, але да гэтага часу ніякіх рашучых мер не было прынята. Напрыклад, 30 студзеня б.г. у Ленінградскім Доме пісьменніка адбыўся добра падрыхтаваны сіянісцкі мастацкі мітынг.
  Формы ідэалагічнай дыверсіі ўдасканальваюцца, становяцца больш вытанчанымі і разнастайнымі, і з гэтым трэба рашуча змагацца, не дапускаючы лібералізму.
  Да ўказанага ліста прыкладаем сваю заяву на 4-х старонках.
  ЗАЯВА
  Мы хочам выказаць не толькі сваё прыватнае меркаванне наконт так званай «Вечары творчай моладзі Ленінграда», які адбыўся ў Доме пісьменніка ў аўторак 30 студзеня г.г. Мы выказваем меркаванне большасці чальцоў літаратурнай секцыі патрыятычнага клуба «Расія» пры Ленінградскім абкаме УЛКСМ…
  Што ж мы ўбачылі і пачулі?
  Найперш вялізны натоўп моладзі, які не ў стане былі стрымліваць дзве тэхнічныя работніцы Дома пісьменніка. Такім чынам, на вечарыне аказалася каля трохсот грамадзян яўрэйскага паходжання. Гэта магло быць, вядома, і чыстай выпадковасцю, але тое, што адбылося ў далейшым, сведчыць аб зусім супрацьлеглым.
  За паўгадзіны да адкрыцця вечарыны ў кафэ Дома пісьменніка былі спехам выстаўлены работы мастака Якава Вінькавецкага, якія зусім выключаюць рэалістычны погляд на аб'ектыўны свет, што разбураюць традыцыі вялікіх замежных і рускіх майстроў жывапісу. Пра гэтую нязручную мазню ў духу Палака, знаёмага нам па каляровых рэпрадукцыях, старшынствуючы літаратар Я. Гордзін казаў усім братам па духу як пра таленавіты жывапіс, які ўяўляе сабой адзін са сродкаў «кансалідацыі розных мастацтваў».
  Гэтая размова, дзёрзкая і палітычна тэндэнцыйная, узнікла пасля прачытання пасрэдных у мастацкіх адносінах, але зусім абразлівых для рускага народа і варожых савецкай дзяржаве ў ідэйных адносінах вершаваных і празаічных твораў В. Марамзіна, А. Гарадніцкага, В. Папова, Т. Галушка, Е. Кумлан, С. Даўлатава, В. Уфлянда, І. Бродскага.
  Каб не быць галаслоўным, пракаментуем выступленне выступоўцаў перад трыма сотнямі братоў па духу.
  Уладзімір Марамзін са злосцю і насмешлівым дакорам супрацьпаставіў народу нашу дзяржаву, якая нібыта ўяўляе сабой выродлівы механізм прыгнечання любой асобы, а не толькі яго, марамзінскай, якая прымудраецца ўсё ж такі паказваць дзяржаве дулю нават пальцамі ног.
  А Гарадніцкі зрабіў «адкрыццё», што ў рускай гісторыі, акрамя разні, палітычных пераваротаў, чарнасоценных пагромаў, турмаў, ды забабоннай экзотыкі нічога не было.
  Не раз ужо чытала са сцэны Дома пісьменніка свае журботныя і зласлівыя вершы аб ізгоях Таццяна Галушка. Вось яна ідзе па вузкіх горных дарогах шматпакутнай Арменіі, глядзіць у нудзе на той бок мяжы, на Турцыю, за якой блізкая яе сапраўдная радзіма, і адзіны жывы чалавек ратуе яе на нашай савецкай зямлі - гэта даўно спачылы габрэй па паходжанні, сумнеўны паэт О. Мандэльштам.
  У новым амплуа, паддаўшыся палітычнаму псіхозу, выступіў Валерый Папоў. Звычайна ён уяўляўся як дасціпны гумарыстычны апавядальнік, а тут на мітынгу няёмка было, відаць, яму пакідаць палітычную ніву сіянізму, якая стала роднай. У караценькім аповядзе В. Папоў сканцэнтраваў увагу на надзвычай звужаным свеціку рускай дзяўчыны, якая хоча толькі аднаго - самца, ды прыгажэй, але абавязкова натыкаецца на дурняў, спартсменаў, п'яніц, і ў гэтым яе сацыяльная трагедыя.
  Цяжка сказаць, хто з выступоўцаў менш, а хто больш ідэйна загартаваны на сваёй ніве, але чым мастацкі талент ідэйнага суперніка, тым ён больш небяспечны. Такі Сяргей Даўлатаў. Але мы зараз не жадаем спыняцца на разборы мастацкіх вартасцяў прачытаных твораў, бо калі ляцяць бомбы, некалі разважаць аб тым, якога яны колеру: сінія, зялёныя ці белыя.
  Тое, як распавёў Сяргей Даўлатаў аб адной сустрэчы бывалага палкоўніка са сваім пляменнікам, не з'яўляецца сатырай. Гэта - акт абвінавачання. Палкоўнік - п'яніца, пляменнік - лайдак і ірвач. Гэтыя двое рускіх наліваюцца, вылазяць з акна падыхаць свежым паветрам і ляцяць. Затым у іх узнікае па сэнсе такая гутарка: "Ты да габрэяў як ставішся?" - задае анекдатычнае і дурное пытанне адзін. Палкоўнік адказвае: «Тут да нас у МТС даслалі новенькага. Усе думалі - габрэй, але аказаўся п'ючым чалавекам!..»
  А Леў Уфляндаў яшчэ больш падлівае жоўці, плюе на рускі народ. Ён прымушае нашага працоўнага чалавека поўзаць пад прылаўкамі піўных, надзяляе яго самымі прымітыўнымі думкамі, а бедныя рускія жанчыны блукаюць па цёмных завулках і шукаюць сярод бруду мужоў.
  І ў такім «дзікім» баку, населеным варварамі, якія страцілі, а можа быць, нават і не мелі чалавечага аблічча, вяшчае «паэтка» Алена Кумпан. Яна ўзнімаецца ад гэтага «страшнага» жыцця ў нешта містычна ўзвышанае, стэрыльнае, званае духам, народжаным яго вялікім яўрэйскім народам.
  Заключыў выступленне вядомы па газетных фельетонах, які высяляўся з Ленінграда за дармаедства Іосіф Бродскі. Ён, як сінагагальны габрэй, творачы малітву, апранаў рукі да твару, заплюшчваў плача вочы далонямі. Чаму яму было так сумна? Ды таму, як гэта вынікае з ягоных жа псалмоў, што яму, ці бачыце, несправядліва перакруцілі жыццё мы - рускія людзі, якіх ён іншасказальна заве "сабакамі".
  Апошні псалом Іосіфа Бродскага прагучаў, як заклік да крэўнай помсты за ўсе крыўды і абразы, нанесеныя рускім народам габрэйскаму народу.
  Падводзячы вынікі, трэба сказаць, што кожны выступ суправаджаўся бурай клапатлівага захаплення і аптымістычным громам апладысментаў, што, натуральна, сведчыць аб поўнай аднадушнасці прысутных.
  Мы перакананыя, што паліятыўнымі захадамі немагчыма змагацца з даўно распаўсюджанымі сіянісцкімі ідэямі. Таму мы патрабуем:
  1. Хадайнічаць аб прыцягненні да крымінальнай, партыйнай і адміністрацыйнай адказнасці арганізатараў і самых актыўных удзельнікаў гэтага мітынгу.
  2. Поўнага перагляду складу кіраўніцтва Камісіі па працы з моладдзю ЛОСП Беларускай ССР.
  3. Перагляду складу рэдкалегіі альманаха "Малады Ленінград", які не выказвае інтарэсы сапраўдных савецкіх ленінградцаў, а падае старонкі з выпуску ў выпуск для твораў вышэйпаказаных аўтараў і салідарных з імі "маладых літаратараў"
  Кіраўнік літаратурнай секцыі Ленінградскага клуба "Расія" пры Абкаме ВЛКСМ (В. Шчарбакоў)
  Члены літсекцыі (В. Смірноў) (Н. Уцехін)
  4.2.68.
  Ці варта каментаваць гэты злавесны, пошлы і непісьменны дакумент? Ці трэба казаць, што гэта - сумесь хлусні і дэмагогіі? Аднак заўважце, прыёмы трыццаць восьмага года жыццеўстойлівыя. Ліст выклікаў чуйную рэакцыю наверсе. Патрабаванні "сапраўдных савецкіх ленінградцаў" былі часткова задаволены. Кіраўнікі Дома Маякоўскага атрымалі спагнанні. Дырэктары проста знялі. "Малады Ленінград" узначаліў Качурын - чалавек несамавіты, загадкавы і небяспечны.
  Адзінае, чаго не дабіліся аўтары, — дык гэта прыцягненне маладых літаратараў да крымінальнай адказнасці. А зрэшты, пажывем - убачым...
  ЗАЎВАГА
  Чытаючы гэтую заяву, я, зразумела, абураўся. Аднак пры гэтым крыху ганарыўся. Бо гэтыя барбосы мяне, так бы мовіць, пахвалілі. Адзначылі, што называецца, літаратурныя здольнасці.
  Вось як уладкованы чалавек! Баюся, не я адзін...
  Сола на ўндэрвудзе
  Адзін наш знаёмы ганарліва ўсклікаў:
  «Мяне на працы шануюць нават антысеміты!»
  Мая жонка ў адказ казала:
  "Гітлера антысеміты шанавалі яшчэ больш…"
   Сумна я гляджу…
  З'едлівае прароцтва Анатоля Наймана спраўджвалася. Я станавіўся "прагрэсіўным маладым аўтарам". Гэта значыць, мяне не друкавалі. Усё, што я пісаў, было ўхвалена на ўзроўні шараговых часопісных супрацоўнікаў. Затым нябачныя інстанцыі тармазілі мае рукапісы. Хто кіруе літаратурай, я так і не разабраўся…
  Сола на ўндэрвудзе
  Вера Панова расказвала:
  Аднойчы ёй давялося быць на прыёме ў Крамлі. Выступаў Мікіта Хрушчоў. Ён як след выпіў і таму казаў доўга. У прыватнасці, ён сказаў:
  «У дачкі таварыша Палянскага было нядаўна вяселле. Маладым паднеслі абстрактную карціну. Яна мне рашуча не спадабалася…»
  Праз тры хвіліны ён сказаў:
  «У доме таварыша Палянскага было, як вядома, вяселле. І раптам пачалі танчыць… як яго? Шэйк! Гэта было нешта жудаснае…»
  І нарэшце, ён сказаў:
  «Як я ўжо казаў, у доме таварыша Палянскага гулялі вяселле. Малады паэт чытаў вершы. Яны здаліся мне занадта мудрагелістымі…»
  Тут Панова не вытрымала. Устала і кажа Хрушчову:
  «Усё зразумела, дарагі Мікіта Сяргеевіч! Гэта вяселле з'явілася магутнай крыніцай пазнання жыцця для вас…»
  Натуральна, што я пасябраваў з такімі ж шматпакутнымі, галоднымі аўтарамі. Гэта былі самалюбівыя, змучаныя людзі. Афіцыйная няўдача кампенсавалася хваравітай ганарыстасцю. Гады бездапаможнага існавання адбіваліся на псіхіцы. Высокі працэнт душэўных захворванняў сведчыць аб гэтым. Ды і не жадалі ў свеце зданяў адпавядаць норме.
  Сола на ўндэрвудзе
  Неяк раз Найман і Губін пасварыліся. Заспрачаліся - хто з іх больш самотны.
  Канецкі і Базунаў ледзь не пабіліся. Заспрачаліся - хто з іх небяспечней хворы.
  Шыгашоў і Гарбоўскі ўвогуле спынілі вітацца. Заспрачаліся - хто з іх менш нармальны.
  "Да чаго ж ты стаў нармальны!" - дакараў прыяцеля Шыгашоў.
  «Я-то ненармальны, - абараняўся Гарбоўскі, - абсалютна ненармальны. У мяне ёсць даведка з псіханеўралагічнага дыспансера... А вось ты - не ведаю. Не ведаю…"
  Найстрогая ўстаноўка на геніяльнасць перашкаджала авалоданню рамяством, выбівала з будзённай жыццёвай каляіны. Можна быць радавым інжынерам. Радавых ізгояў не існуе. Сама іх чужароднасць - залог велічы.
  Тыя, каму ўдавалася друкавацца, жорстка расплачваліся за гэта. Іх душэўны апарат таксама падвяргаўся балючаму разбурэнню. Шматступенныя комплексы складаліся ў грувасткую пачварную пабудову. Кошт кампрамісу быў надмерна высокі…
  Сола на ўндэрвудзе
  Неяк раз Бітоў ударыў Андрэя Вазнясенскага. Бітова падвергнулі таварыскаму суду. Дрэнныя былі яго справы.
  «Выслухайце мяне, - сказаў Бітаў, - і зразумейце! Я раскажу вам, як гэта адбылося! Варта мне расказаць, і вы пераканаецеся, што я дзейнічаў правільна. І тады вы адразу ж прабачыце мяне. Дайце мне выказацца. Вось як гэта было. Заходжу я ў рэстарацыю. Стаіць Андрэй Вазнясенскі. А зараз скажыце, ці мог я не даць яму па фізіяноміі?!.»
  Ну і вядома ж, тут панаваў вечны спадарожнік расійскага літаратара - алкаголь. Пілі шмат, без разбору, да самазабыцця і галюцынацый.
  Сола на ўндэрвудзе
  Аднойчы пасля жудаснага запою Вольф і Капелян з'ехалі на дачу. Так бы мовіць, на ўлонне прыроды.
  Нарэшце выйшлі з электрычкі. Капелян, паказваючы пальцам, дзіка закрычаў:
  «Глядзіце! Глядзіце! Жывая птушка!..»
  Нажаль, я апынуўся надзвычай да гэтай справы схільны. Алкаголь на час прыміраў мяне з рэчаіснасцю.
  Сола на ўндэрвудзе
  Аднойчы мяне прынялі за Дастаеўскага. Гэта было так. Я выпіў лішняга. Сеў у аўтобус. Пайшоў па справах. Побач апынулася дзяўчына, і я загаварыў з ёю. Проста каб не заснуць. Аўтобус ішоў міма рэстарана "Прыморскі", калісьці ён называўся - "Іванова". І я, злёгку хіснуўшыся, сказаў:
  «Звярніце ўвагу, каханы рэстаран Дастаеўскага».
  Дзяўчына адсунулася і кажа:
  «Яно і відаць, малады чалавек!..»
  
  
  П'яны Халадэнка шумеў:
  «Ну і жук гэты Фолкнер! Выкраў, паскуда, мой сюжэт!..»
  Адносіўся я да таварышаў складана, любіў іх, шкадаваў. Здзекваўся, вядома, над шматлікімі. Раз-пораз заводзіў прыстойную кампанію, але кожны раз бег, дранцвеючы ад нуды. Вядома, гэта снабізм, але казаць я мог толькі аб літаратуры. Нават размовы пра жанчын здаваліся мне заўсёды невыносна сумнымі.
  У адносінах да сяброў валодалі мной каханне, сарказм і жаль. Але ў першую чаргу - каханне.
  Сола на ўндэрвудзе
  Гарбоўскі, шматдзетны бацька, расказваў:
  «Іду ўвечар дадому. Гляджу, у гразі гуляюць дзеці. Прыгледзеўся – мае…»
  
  
  Інга Пяткевіч неяк раз кажа мне:
  "Калі мы былі ледзь знаёмыя, я падазравала, што ты - агент дзяржбяспекі".
  "Але чаму?" - спытаў я.
  «Ды як табе сказаць… З'явішся, зоймеш пяцёрку - своечасова аддасі. Дзіўна, думаю, няйначай як падаслалі…»
  
  
  Паэт Ахапкін надумаў ажаніцца. Затым нявесту выгнаў. Матывы:
  «Яна, разумееш, марудна ходзіць. А галоўнае - штодня жрэ ... »
  Дазвольце распісацца
  Малады пісьменнік Рыд Грачоў пакутаваў на шызафрэнію. Раз-пораз лячыўся ў псіхіятрычных лякарнях. Калі хвароба пакідала яго, гэта быў разумны, глыбокі і таленавіты чалавек. Ён выпусціў адзіную кніжку - "Дзе твой дом". У ёй шэсць апавяданняў, кранальных і моцных.
  Калі ён зноў захварэў, я наведваў яго ва Удзельнай. Размаўляць з ім было цяжка.
  Потым ён ачуняў.
  Журналіст па адукацыі, Рыд даўно кінуў газетную справу. Грошай не было. Сябры вырашылі яму дапамагчы. Літаратуразнаўца Тамара Юр'еўна Хмяльніцкая патэлефанавала дваццаці шасці знаёмым. Усе пагадзіліся даваць штомесяц па тры рублі. Патрабаваўся чалавек, які валодае вольным часам, які б непасрэдна ўсім гэтым займаўся.
  Я тады быў сакратаром Панавай, добра зарабляў і наведваў яе праз дзень. Тамара Юр'еўна прапанавала мне збіраць гэтыя грошы і адвозіць Рыду. Я, вядома, пагадзіўся.
  У мяне быў спіс з дваццаці шасці прозвішчаў. Я ўзяўся за справу. Першы час адчуваў сябе ніякавата. Але большасць удзельнікаў мерапрыемства лёгка і ахвотна выкладалі сваю долю.
  Аляксей Іванавіч Панцялееў сказаў:
  - Грошы ў мяне ёсць. Каб не турбаваць вас кожны месяц, я дам трыццаць шэсць рублёў адразу. Спатрэбіцца больш - тэлефануйце.
  - Дзякуй, - кажу.
  - Гэта вам дзякуй...
  Метад здаўся разумным. Тэлефаную багацею N. Прапаную яму такі ж варыянт. Еду на Петраградскую. Незнаёмая дама выносіць тры рублі. Зайсці не прапануе.
  Мы стаялі ў пярэднім пакоі. Я моцна пачырванеў. Позірк яе казаў, здавалася:
  - Глядзі, не прапі!
  А мой, здавалася, адказваў:
  — Не дазвольце сумнявацца, ваша благароддзе…
  У літаратара Бранскага я прасядзеў гадзіны дзве. Усе тэмы былі вычарпаныя. Грошай ён усё не прапаноўваў.
  - Ведаеце, - кажу, - мне пара.
  Наступіла паўза.
  - Я траячку дам, - сказаў ён, - вядома, дам. Толькі, па-мойму, Рыд Грачоў не вар'ят.
  - Як не вар'ят?
  - А так. Не вар'ят і ўсё. Разумнейшы за нас з вамі.
  - Але яго ж лячылі! Ёсць заключэнне лекара…
  - Я думаю, ён прыкідваецца.
  - Добра, - кажу, - мы збіраем грошы не таму, што Рыд хворы. А таму, што ён наш таварыш. І знаходзіцца ў вельмі сціснутых абставінах.
  - Я таксама знаходжуся ў сціснутых абставінах. Я прадаў вуллі.
  - Што?!
  - Я меў сем вулляў на дачы. І вымушаны быў тры вуллі прадаць. А лецішча - вы б паглядзелі! Адна назва…
  - Што ж, тады я пайду.
  - Не, я дам. Канешне, дам. Проста Рыд не вар'ят. Ведаеце, хто сапраўды вар'ят? Лерман з часопіса "Нява". Я даў у "Няву" выдатны спавядальны раман "Апантанасць", а Лерман мне піша, што гэта "гіпертрафаваная службовая характарыстыка". Вы ведаеце Лермана?
  - Ведаю, - кажу, - гэта самы таленавіты крытык у Ленінградзе…
  З пісьменнікам Рафаловічам сустрэча была кароткай.
  - Вось грошы, - сказаў ён, - дзе распісацца?
  - Нідзе. Гэта ж не афіцыйнае мерапрыемства.
  - Ясна. І ўсё ж для парадку?
  - Вы не хвалюйцеся, - кажу, - я грошы перадам.
  - Як вам не сорамна! Я вам абсалютна давяраю. Але я абвык распісвацца. Інакш неяк не самавіта…
  - Ну добра. Распішыцеся вось тут.
  - Гэта ж ваша нататнік.
  - Так, я збіраю аўтографы.
  - А што-небудзь парадку ведамасці?
  - Парадку ведамасці - няма.
  Рафаловіч з уздыхам вымавіў:
  - Добра. Бярыце так…
  Канешне, ухіліўся я ад гэтага даручэння. Мае абавязкі ўзяла на сябе Тамара Юр'еўна Хмяльніцкая.
  Дапамагчы Рыду не ўдалося. Ён зусім шалёны…
   Дырэктар Кандрашоў
  Ёсць адзін дакумент, які характарызуе нашы літаратурна-выдавецкія парадкі. (Копія знята ў Ленінградскім абкаме.) Перадгісторыя дакумента такая.
  Выйшла нашумелая кніга - "Майстры рускага вершаванага перакладу". Ёй быў дасланы артыкул Эткінда. Коратка адна з яго думак складалася ў наступным. Вялікія мастакі не мелі магчымасці друкаваць арыгінальныя вершы. Каб зарабіць на хлеб, яны станавіліся перакладчыкамі. Узровень перакладаў узрос за кошт якасці літаратуры ў цэлым.
  Цяпер чытаем:
  Загадчыку Аддзела культуры
  Ленінградскага абкама КПСС
  тав. Аляксандраву Г. П.
  
  
  Паклёпніцкае сцвярджэнне Е. Эткінда аб характары развіцця нашай літаратуры ў савецкі перыяд ва ўступным артыкуле да кнігі «Майстры рускага вершаванага перакладу» не можа не выклікаць у мяне абурэнні.
  Хоць са студзеня 1968 года рэдакцыя “Бібліятэкі паэта” не падведамная мне ў сэнсе праходжання рукапісаў, але я, як кіраўнік аддзялення выдавецтва, як камуніст, не маю права апраўдваць сябе юрыдычным неўмяшаннем. Ёсць бок палітыка-маральны, які абавязвае кожнага сябра партыі любымі сродкамі змагацца за чысціню нашай ідэалогіі.
  Строгія адміністрацыйныя меры, якія будуць зроблены кіраўніцтвам выдавецтва да людзей, якія непасрэдна дапусцілі антысавецкі выпад Эткінда — гэта натуральна, не галоўная выснова з здарэння, галоўнае ў тым, каб павысіць у выдавецтве выхаваўчую работу ў адпаведнасці з рашэннем красавіцкага Пленума ЦК КПСС, выключыць найменшую магчымасць. працягнуць у асобных творах погляды, чужыя сацыялістычнай ідэалогіі нашага грамадства.
  Дырэктар Ленінградскага аддзялення
  выдавецтвы «Савецкі пісьменнік»
  Г. Ф. Кандрашоў
  11.10.68
  Чаго можна чакаць ад выдавецтваў, калі "ключавыя пазіцыі" ў іх займаюць такія людзі?
   У цені чужога юбілею
  Улетку 68-го гады мяне адшукаў па тэлефоне незнаёмы чалавек. Назваўся рэжысёрам Арыстархавым. Сказаў, што ў яго ёсць прывабная прапанова.
  Мы сустрэліся. Рэжысёр рабіў уражанне чалавека, знясіленага шматдзённым запоем. (Што ахвотна і пацвердзіў.) Выгляд яго казаў пра цяжкае фінансавае бяссілле.
  Арыстархаў прапанаваў мне напісаць сцэнар дакументальнага фільма пра Буніна. Набліжаўся юбілей нобелеўскага лаўрэата.
  Я патэлефанаваў майму беднаму таварышу, філолагу Ар'еву. Удваіх мы напісалі заяўку на шаснаццаці старонках.
  Мы любаваліся сваім творам. У ім былі дакладна сфармуляваны ідэйныя перадумовы. Усё ж Бунін – эмігрант. Уцёк ад камуністаў, памёр у эміграцыі. Пры гэтым - класік рускай літаратуры. Адзін з чатырох расейскіх нобэлеўскіх ляўрэатаў.
  Мы вылучылі тэрмін “духоўная рэпатрыяцыя” Буніна і вельмі гэтым ганарыліся. Узгадваючы аб надыходзячым стагоддзі Буніна, мы заклікалі да пачуцця нацыянальнага гонару. Мы ўпрыгожылі заяўку гатовымі фрагментамі будучага сцэнарыя. Нарэшце, выказалі сціплую гатоўнасць наведаць Францыю, каб больш старанна даследаваць архівы Буніна.
  Арыстархаў захапляўся нашым кінематаграфічным нюхам. Бо досведу мы не мелі.
  - Саму заяўку можна экранізаваць, - казаў Арыстархаў, - я яе не толькі адчуваю, я яе бачу!
  Яго левая кішэня была надарвана. Напаўбацінкі патрабавалі рамонту. Шнуркі адсутнічалі.
  Раз-пораз ён пачынаў трызніць:
  — Экіпаж з паднятым верхам... Галкі фіялетавымі плямамі адбіваюцца ў купале сабора... Стогн калодзежнага жураўля... Веранда... Кінуты мальберт...
  Далей ён цытаваў вершы Буніна:
  - Што ж, камін затоплю, буду піць...
  І Арыстархаў, сапраўды, запіў. Бунін адсунуўся на другі план.
  - У нас, - казаў рэжысёр, - ёсць тэхнічная лабараторыя. І там стаіць электрафон, які запісвае шэпт на адлегласці чатырохсот метраў. Пытаецца, чым жа тады мае КДБ?..
  Арыстархаў піў месяцы два. Мы займелі адрас студыі. Даведаліся прозвішча рэдактара. Паслалі яму заяўку, абыходзячы Арыстархава. Адказ прыйшоў месяцы праз тры.
  Эксперыментальная творчая кінастудыя
  Масква, Зладзейскага, 33
  
  
  Паважаныя таварышы Ар'еў і Даўлатаў!
  Магу паведаміць вам, што заяўка на фільм пра Буніна зрабіла яркае ўражанне. Адчуваецца веданне тэмы, валоданне матэрыялам, літаратурная і кінематаграфічная падрыхтаванасць аўтараў.
  Але, нажаль, эксперыментальная творчая кінастудыя пазбаўлена магчымасці вырабляць дакументальныя фільмы.
  Жадаю адкрыць вам маленькі сакрэт - ваша заяўка выкарыстоўваецца ў якасці навучальнага дапаможніка для пачаткоўцаў аўтараў.
  З павагай і найлепшымі пажаданнямі член сцэнарна-рэдакцыйнай калегіі ЭТК
  (Л. Гурэвіч)
  24 верасня 1968 г.
  Ліст быў даволі загадкавым. Мы доўга даследавалі супярэчлівы тэкст. Ар'еў вымавіў з нейкім незразумелым задавальненнем:
  - Нам адмовілі. Прычыны не маюць значэння.
  Праз тыдзень я атрымаў паштоўку з Масквы:
  Наіўны Сярожа!
  Гурэвічу не верце. Вось сапраўдныя прычыны адмовы. Бунін нахабна нарадзіўся ў 1870 годзе. Амаль адначасова з таварышам Леніным. Юбілей правадыра сусветнага пралетарыяту, вядома ж, зацямніў юбілей белаэмігранта.
  Карацей, ваш вытанчаны Бунін праваліўся. Мой неачэсаны Шолахаў аплачаны і запускаецца ў вытворчасць.
  Цалую. Ваш Яўген Рэйн.
   Усход ёсць усход
  Мне патэлефанаваў драматург Аляксандр Валодзін:
  - Сяргей, хочаце зарабіць?
  - Вельмі, - сказаў я.
  - Чакаю вас на «Ленфільме». Прыехалі двое з Тбілісі. Члены ЦК камсамола Грузіі. Скончылі ў Маскве сцэнарныя курсы. Маюць прадпісанне - зняць дыпломную мастацкую кароткаметражку на «Ленфільме».
  - А я пры чым?
  - Сцэнар жудасны. Трэба яго перапісаць. Тут ужо складаюць дамову. Вы будзеце трэцім суаўтарам. Заробіце рублёў чатырыста.
  - Ого!
  Я прыехаў на «Ленфільм». Грузіны рабілі моцнае ўражанне. Гэта вам не Арыстархаў! Замшавыя курткі, джынсы, каўбойскія боцікі... Адзін прадставіўся:
  - Джон.
  Другі сказаў:
  - Грыша.
  Сцэнарыем яны былі цалкам задаволены. Спробу «Ленфільма» навязаць ім суаўтара ўспрынялі мужна. Гэта хабар, вырашылі яны, - якую неабходна даць студыі. Гэта значыць, усё правільна. У грузінскіх традыцыях.
  Я хутка прачытаў сцэнар. Сапраўды, вартае жалю твор. Дарожная завіруха з аплявухамі. Уцэнены Чаплін.
  - Карціна будзе нямая, - сказаў Джон, - у манеры трыццатых гадоў.
  Грыша крадком зазірнуў у нейкія паперы, страшна напружыўся і вымавіў:
  - У межах абумоўленага маўчання...
  Мы адасобіліся, каб усё абмеркаваць. Джон і Грыша паводзілі сябе міралюбіва. Я быў няўхільным злом, той данінай, якую геній змушаны плаціць сучаснаму грамадству.
  З намі заключылі дамову. Я ўзяў асобнік сцэнара, каб дома яго перапісаць.
  На развітанне грузіны сказалі:
  - Мы па сваіх перакананнях джасіс-сс-с…
  - Хто? – не зразумеў я.
  - Джасіс-сс-с...
  Я разгубіўся: "Джазісты, ці што?.."
  - Хто? - Яшчэ раз пытаюся.
  - Джойсісты, паслядоўнікі Джойса, - растлумачыў кемлівы Валодзін.
  Вось ужо не падумаў бы, чытаючы сцэнар. Пачынаўся ён так:
  “Вялікі вагон. Сядзіць Гурам. Білета няма…»
  Тыдзень я перапісваў сцэнар. У маёй рэдакцыі ён называўся:
  «Восьлік павінен быць худым».
  Першыя кадры былі такія. З нарастаючым шумам імчыцца цягнік. Нечакана запавольвае хаду. Тармазіць. З акна высоўваецца машыніст. Цярпліва чакае. У чым справа? Камера набліжаецца. Праз рэйкі перапаўзае майскі жук…
  Валодзін тэкст ухваліў:
  - Нядрэнна, - сказаў ён, - нават здорава!
  Я сустрэўся з грузінамі. Яны ўважліва чыталі тэкст, перадаючы адно аднаму старонкі.
  Нарэшце Джон сказаў:
  - Добры сцэнар. Не горш за тое, што быў. Я прысвячаю яго табе, Грыша!
  - А я - табе, Джон!
  Мы адвезлі сцэнар на «Ленфільм». Праз некалькі дзён патэлефанаваў Валодзін:
  - Сяргей, я вас жудасна падвёў. Непрадбачаная гісторыя. Грузіны аказаліся самазванцамі, ашуканцамі. Гэта значыць, яны сапраўды сябры ЦК камсамола. Але ўсё астатняе - ліпа. Яны не заканчвалі сцэнарных курсаў. У іх фальшывыя даведкі, дыпломы, прадпісанні. А «Ленфільм» без асаблівых прадпісанняў кароткаметражак не здымае. Але грошы вы атрымаеце.
  Я спытаў:
  - Грузіны арыштаваныя?
  - Грузіны п'юць каньяк у буфеце ...
  Грошай я не атрымаў. Зайшоў да кіраўніка Другога творчага аб'яднання Дзмітрыя Малдаўскага. Пачаў яму тлумачыць, як і што, Малдаўскі безуважліва ўсміхаўся. Раптам я заўважыў, што ён малюе мяне. І даволі падобна. Я зразумеў, што размаўляць з ім бескарысна, і сышоў.
  Валодзін казаў потым:
  - Ведаеце, я ўсё разумею. Тое, што гэтыя жулікі ў ЦК, - разумею. Тое, што бяздарныя, - разумею. Тое, што ў іх фальшывыя паперы, - разумею. Тое, што «Ленфільм» вам не заплаціў, - разумею. Я аднаго зразумець не ў сілах. Адно мне здаецца зусім незразумелым! Тое, што гэтыя ашуканцы адважыліся не пачаставаць вас каньяком!
  А я раптам падумаў - трэба з'яжджаць з Ленінграда…
   Вертыкальны горад
  Талін называюць штучным, лялечным, бутафорскім. Я жыў там і ведаю, што ўсё гэта сапраўднае. Значыць, для Таліна натуральна быць крышачку штучным…
  Эстонскую культуру называюць знешняй. Што ж, і на тым дзякуй. А лаюць знешнюю культуру, я думаю, менавіта таму, што яе так заўважна не хапае гасцям эстонскай сталіцы.
  У Эстоніі - прыбраныя дзеці. У Эстоніі няма бяздомных сабак. У Эстоніі можна ўбачыць такелажнікаў, якія п'юць шэры-брэнды з малюсенькіх чарак…
  Чаму я накіраваўся менавіта ў Талін? Чаму не ў Маскву? Чаму не ў Кіеў, дзе ў мяне ёсць уплывовыя сябры?
  Разумныя матывы адсутнічалі. Была спадарожная машына.
  Дзела мае зайшлі ў тупік. Пазыкі, сямейная бязладзіца, пачуццё безнадзейнасці.
  Мы выехалі каля гадзіны дня. Дваццаць шэсць рублёў у кішэні, журналісцкае пасведчанне, аўтаручка. У партфелі - змена бялізны.
  Знаёмых у мяне ў Таліне не было. Было два тэлефоны, кімсьці нядбайна прадыктаваныя…
  Мы прыехалі ўвечар. Тэлефонны званок. Першы поспех - ёсць дзе спыніцца.
  Раніцай я ўжо сядзеў у кабінеце намесніка рэдактара "Моладзі Эстоніі".
  Пачаў друкавацца як пазаштатны аўтар. Навошта працаваў адказным сакратаром у партовай шматтыражцы. Яшчэ праз месяц запрасілі ў аддзел інфармацыі "Савецкай Эстоніі".
  Матэрыяльнае і грамадзянскае становішча крыху стабілізавалася. Я зарабляў каля трохсот рублёў за месяц. Навучыўся выпіваць па-заходняму: лімон, масліна, нікчэмныя напарсткі...
  Ганарарная каса працавала штодня. Надрукаваўся - і ў той жа дзень атрымлівай.
  Але і тут я спазніўся. (Злапомны шапкавы разбор.) Эстонскія прывілеі ішлі на спад. Пачалося з дробязяў. Прапала вяндліна з магазінаў. Затым увялі чатыры ганарарныя дні. У бары Дома друку забаранілі гандляваць каньяком. Акрамя гэтых прыватнасцяў былі таксама іншыя, ідэалагічныя перамены. Аднак не будзем забягаць наперад…
  Сола на ўндэрвудзе
  Гэта было ў Таліне. Заходжу ў краму. Жадаю купіць зашпільку-маланку, пытаю:
  "Маланкі ёсць?"
  "Не".
  «А дзе найблізкая крама, у якім яны прадаюцца?»
  Прадавец адказаў:
  «У Хельсінкі…»
  У мяне з'явіліся сябры сярод талінскай інтэлігенцыі. Журналісты, філолагі, маладыя вучоныя. Я даваў ім свае апавяданні. Горад маленькі, усе адзін аднаго ведаюць, чуткі распаўсюджваюцца хутка. Мне паведамілі, што ў выдавецтве чакаюць, калі я прадстаўлю рукапіс. Я адабраў шаснаццаць самых бяскрыўдных апавяданняў і пайшоў у выдавецтва.
  Рэдактарка Эльвіра Кураева сустрэла мяне надзвычай ветліва.
  Праз некалькі дзён тэлефануе - вельмі спадабалася. Даем на рэцэнзію ў Тартускі ўніверсітэт.
  - А можна самому Лотману?
  - Наогул-то можна. Юры Міхайлавіч з задавальненнем напіша рэцэнзію, толькі я не раю. Яго прозвішча прыцягне непажаданую цікавасць. Пашлем дацэнту Бяззубаву. Гэта вельмі дасведчаны чалавек, спецыяліст па творчасці Леаніда Андрэева. Вы любіце Андрэева?
  - Не. Ён пышны і з надрывам. Мне ўся гэтая кампанія не вельмі вось: Горкі, Андрэеў, Шкіталец ...
  - Усё роўна, Бяззубаў - чалавек шырокага дыяпазону.
  - Ды я не пярэчу…
  Бяззубаў напісаў станоўчую рэцэнзію. Прыводзіць яе цалкам не мае сэнсу. Вось апошні абзац:
  “С. Даўлатаў з'яўляецца спелым пісьменнікам. Ягоныя апавяданні валодаюць несумнеўнымі літаратурнымі вартасцямі».
  Праз тры тыдні са мной быў падпісаны дагавор - 36/ЕІ-74.
  Пра маю кніжку загаварылі. Кіраўнік выдавецтва Аксель Тамм аб'явіў, што гэта лепшая кніжка ў іх за апошнія гады. У сваіх інтэрв'ю карэспандэнтам газет дырэктар “Ээсти раамат” абавязкова называў маё прозвішча.
  Чым быў выкліканы такі поспех? Бо кошт сваім апавяданням я ведаю. Не такія ўжо яны цудоўныя.
  Справа ў літаратурнай сітуацыі. Сярод эстонскіх пісьменнікаў ёсць вельмі таленавітыя. Напрыклад - Ветемаа, Унт, Каплінскі, Ардэр. На эстонскай мове выдаецца ўсё, што яны пішуць. Яно і зразумела, мова лакальная, тыражы маленькія. Хто там пачуе ў Маскве?
  Малады эстонскі паэт выпусціў кнігу з фаласам на вокладцы. Такі абагульнены, але вядомы контур. Не пераблытаеш... Я не хачу сказаць, што гэтае высокае творчае дасягненне. Проста факт, які сведчыць аб мяккім цэнзурным рэжыме.
  Зразумела, ёсць і ў эстонскай літаратуры катэгарычныя табу - нацыянальнае пытанне, да прыкладу. І тым не менш…
  З расейскай мовай справа ідзе некалькі інакш. У расейскіх аўтараў магчымасцяў значна менш. Хаця слабы цень эстонскіх прывілеяў кладзецца і на іх.
  Апроч гэтага, руская літаратурная секцыя ў Таліне вельмі малалікая. Ужо тры гады тут не прымалі ў Звяз новых чальцоў. Таму мной так і зацікавіліся.
  Гранкі дашлі літаральна праз месяц. Затым - другая карэктура. Гэта значыць па тэрмінах нешта фантастычнае!
  Пазней я даведаўся, што рукапіс усё ж тармазілі. У кагосьці яна выклікала законнае здзіўленне. Аўтар чамусьці ленінградзец. (Я працаваў у Эстоніі з ленінградскай прапіскай.) Ды і тэксты аказаліся не гэтак ужо бяскрыўднымі. Увогуле, тармазілі…
  Сола на ўндэрвудзе
  Аксель Тамм перадаў мне адну размову.
  Цэнзар кажа:
  «Даўлатаў крытыкуе войска».
  "Дзе, пакажыце".
  «Гэта, вядома, дробязі, дэталі, але ўсё ж…»
  "Пакажыце хоць адну канкрэтную фразу".
  «Ды вось: «На рамяні ля днявальнага боўтаўся штык».
  "Ну і што?"
  "Неяк непрыемна - боўтаўся штык... Неяк легкадумна..."
  Аксель Тамм не вытрымаў і крыкнуў цэнзару:
  «Штык - не член! Ён не можа стаяць! Ён боўтаецца…»
  Неяк выклікаў мяне галоўны рэдактар:
  - Слухайце, хто вашыя сябры ў Ленінградзе?
  - Цяжка сказаць. У асноўным, пісьменнікі-пачаткоўцы, мастакі... А што?
  - Ды нічога. Я таксама бог ведае з кім сябрую… У якіх-небудзь маніфестацыях удзельнічалі?
  — Божа ўратуй.
  - Паперы падпісвалі?
  - Якія паперы?
  - Вы мяне разумееце. Розныя.
  - Розныя - ніколі.
  - Дзіўна.
  - А што такое?
  - Стаўленне да вас дзіўнае.
  - Растлумачце ж нарэшце...
  - Добра. Не хвалюйцеся. Усё будзе добра…
  Я чакаў вёрстку. Жыццё ўяўлялася ў ружовым святле…
  Тут самы час адцягнуцца. Падзяліцца яркім эстэтычным уражаннем.
   Чорная музыка
  У Таліне гастраляваў Оскар Пітэрсан, знакаміты джазавы імправізатар. Мне давялося пабываць на ягоным канцэрце.
  Напярэдадні я пайшоў да свайго рэдактара:
  - Хачу даць інфармацыю ў суботні нумар. Нешта накшталт маленькай рэцэнзіі.
  Рэдактар Генрых Францавіч Туронак па сваёй звычцы спалохаўся:
  - Слухайце, навошта ўсё гэта? Ён - амерыканец, трэба ўзгадняць. Мы не ў курсе ягоных палітычных перакананняў. Можа, ён трацкіст?
  - Пры чым тут перакананні? Чалавек іграе на раялі.
  - Усё роўна, ён - амерыканец.
  - Па-першае, ён - канадзец.
  - Што значыць - канадзец?
  - Ёсць такая дзяржава - Канада. Мала таго, ён - негр. Прыгнечаная нацыянальная меншасць. І нарэшце яго ведае ўвесь свет. Як жа можна не адгукнуцца?
  Туронак задумаўся.
  - Добра, пішыце. Радкоў пяцьдзесят нанпарэллю…
  Пітэрсан гуляў геніяльна. Я ўпершыню адчуў, як абясцэньваецца музыка ў грамзапісе.
  У суботнім нумары з'явілася мая нататка. Прайграю яе не з гонару. Справа ў тым, што гэта - адзіны савецкі водгук на гастролі Піцерсона.
  
  
  СЕМ НОТ У цішыні
  У яго манеры - нічога ад эстраднага шоу: класічны смокінг, упэўненасць, такт. Белая хустка на вечку чорнага раяля. Піяніст раз-пораз выцірае лоб. Натхнёная праца, нялёгкая праца…
  Канцэрт незвычайны, без кіроўнага. Гэта зразумела. Музычная тэма для імправізатара - толькі нагода, формула, знак. Першая асоба тут не кампазітар, які стварыў тэму, а выканавец, які сцвярджае метад яе распрацоўкі.
  Выканаўца - няўдалае слова. Пітэрсан менш за ўсё выканаўца. Ён творца, які стварае на вачах у гледачоў сваё мастацтва. Мастацтва лёгкае, імгненнае, няўлоўнае, як цень падаючых сняжынак…
  Сапраўдны джаз - мастацтва самавыяўлення. Самавыяўленні адначасова асобы і нацыі. Стыль Піцерсона нашмат шырэй традыцыйнай негрыцянскай гармоніі. Чаго толькі не пачуеш у яго найбагатым шматгалоссі! Ад грукату тамтама да пеўчай флейты Моцарта. Ад далікатнага галубінага варкавання да рову гаспадара джунгляў.
  Аб джазе пісаць цяжка. Можна казаць аб тым, што Пітэрсан ужывае дыятанічныя і храматычныя секвенцыі. Выкарыстоўвае палітанальныя накладання. Дабіваецца гарманічных адносін тонікі і субдамінанты. Гэта значыць закрануць пласты вышэйшай джазавай матэматыкі…
  Навошта?
  Вось ён падыходзіць да раяля. Садзіцца, кранае клавішы. Што гэта? Кроплі стукнулі па шкле, рассыпаліся каралі, зазвінелі кранутыя ветрам лісце?.. Затым усё трывожнае далёкае рэха. І нарэшце - абвал, лавіна. А потым зноў - адзінокая, дрыготкая, пакутлівая нота ў цішыні...
  Пітэрсан гуляе ў складзе джазавага трыа. Барабаны Джэйка Хена - выразны пульс усяго арганізма. Яго мастацтва - сухаватая музычная графіка, на фоне якой - ярчэй жывапіс піяніста. Кантрабас Нільса Пэдэрсэна — наўмысна шурпаты, замшавы фон, які адцяняе бляск імправізацый віртуоза.
  Што сказаць у заключэнне? Я апладыраваў гучней за ўсіх. У мяне нават спыніўся новы гадзіннік!..
  
  
  Захапіўшы нумар "Савецкай Эстоніі", я адправіўся ў гасцініцу. Пітэрсан сустрэў мяне прыязна. Яму перавялі "з ліста" маю нататку.
  Пітэрсан урачыста ціснуў мне руку, усклікаючы:
  - Гэта рэкорд! Сапраўдны рэкорд! Упершыню пра мяне напісалі такім дробным шрыфтам!
   Абмеркаванне ў ЦК
  Нарэшце прыйшла з друкарні вёрстка. Мастак намаляваў макет вокладкі - умоўны гарадскі пейзаж у шэра-карычневых танах.
  Мне патэлефанаваў Аксель Тамм. Я заўважыў, ён нечым устрывожаны.
  - У чым справа? - пытаю.
  - ЦК Эстоніі запатрабаваў вёрстку. У сераду - абмеркаванне.
  Я нерваваўся, чакаў, хваляваўся.
  Абмеркаванне было закрытым. Мяне, натуральна, не запрасілі. Гэта значыць, вядома, не вельмі натуральна. Увогуле, не запрасілі.
  Цэлы дзень я піў каньяк. Выкурыў два пачкі "Беламора".
  Нарэшце тэлефануе Эльвіра Кураева:
  - Віншую! Усё выдатна! Будзем выдаваць!
  Пазней я даведаўся, як усё гэта было. Паведамленне рабіў інструктар ЦК Ян Труль. Мне здаецца, ён таленавіта пабудаваў сваю прамову. Вось яе прыблізны выклад:
  «Даўлатаў піша пра гарадскія нізы. Яго персанажы - недасканалыя людзі, багема. Іх не друкуюць, крыўдзяць. Яны шмат п'юць, дапушчаюць празмернасці апроч шлюбу. Адчуваецца, апавяданні аўтабіяграфічныя. Даўлатаў і яго героі - адно. Можна, канешне, гэтую рэч забараніць. Але лепш - выдаць. Выйсце кнігі будзе натуральным і лагічным працягам лёсу герояў. Выйсце кнігі будзе часткай яе сюжэту. Пазітыўным жыццесцвярджальным фіналам. Таму я за тое, каб кнігу выдаць…»
  Я чакаў сігнальнага экзэмпляра, павольна цягнуліся дні, поўныя спадзяванняў.
  Яшчэ раз дазволю сабе адцягнуцца.
   Выдатная Элен
  Аднойчы сяджу я ў рэдакцыі. Заходзіць прыгожая бландынка. Мадэль з рэкламнага плаката фінскай лазні.
  - Добры дзень. Мяне клічуць Элен.
  - Вельмі прыемна.
  - Даўно хацела з вамі пазнаёміцца. Вы любіце вершы Цвятаевай?
  - Здаецца, люблю.
  – А Забалоцкага?
  - Таксама...
  Мы гутарылі каля гадзіны. Я так і не зразумеў, навошта яна прыйшла. На наступны дзень зноў прыходзіць:
  - Вам не здаецца, што розум ёсць асэнсаваная форма праявы пачуцця?
  - Здаецца...
  Гутарым.
  І так - увесь тыдзень.
  Я кажу прыяцелю:
  - Міша, што ўсё гэта значыць?
  - І ты яшчэ пытаешся! Трэба браць! Чувіха - у поўнай баявой гатоўнасці. Ужо я ў гэтых справах разбіраюся...
  Мне нават неяк няёмка стала. Чаго гэта мы ўсё размаўляем? Так і пакрыўдзіць жанчыну нядоўга...
  На наступны дзень я асцярожна прапанаваў:
  - Можа, пойдзем куды-небудзь? Вып'ем, памаўчым…
  - О, не, я замужам.
  - А калі па-таварыску?
  - Не варта. Гэта лішняе.
  На наступны дзень зноў зьяўляецца. Раздумалася, мусіць.
  - Ну як? - кажу. - Тут побач майстэрня аднаго мастака-супрэматыста… (Супрэматыст мне ключ пакінуў.)
  - Ні ў якім разе! За каго вы мяне прымаеце?
  Гэта працягвалася тры тыдні. Нарэшце я раззлаваўся:
  - Скажыце шчыра. Дзеля чаго вы сюды ходзіце? Што вам трэба ад мяне?
  - Разумееце, у вас мова добрая.
  - Што?
  - Мова. Літаратурная руская мова. У Таліне, вядома, шмат рускіх. Толькі размаўляюць яны груба, прымітыўна. А вы кажаце ярка, вобразна... Я перакладамі займаюся, мне неабходна літаратурная мова... Увогуле, я бяру ўрокі. Няўжо гэта дрэнна? Нешта я нават запісваю.
  Элен перагартала нататнік.
  - Вось, напрыклад: «У чым розніца паміж трупам і нябожчыкам? У адным выпадку - гэта мёртвае цела. У іншым – мёртвая асоба».
  - Вясёлыя, - кажу, - мыслішкі.
  - Затое якая чаканная форма! Можна, я зноў прыйду?
  Выдатная Элен! Вы аказалі мне вялікі гонар! Вашыя пераклады — жахлівыя, але, я думаю, яны стануць лепшымі. Мы разам пастараемся...
   Загадкавы Кацельнікаў
  Нас пазнаёмілі ў адной літаратурнай кампаніі. Пасля мы некалькі разоў гутарылі ў калідоры партыйнай газеты. Былы суворавец, качагар, нешта піша... Прозвішча - Кацельнікаў.
  Свае апавяданні ён так і не прынёс, хаця мы пра гэта дамаўляліся.
  Цяпер мне здаецца, што я яго адразу не любіць. Нешта падазронае ў ім выявіў. А зрэшты, гэта глупства. Мы былі ў добрых адносінах. Адзінае мяне крышачку насцярожвала: літаратар і пралетар, жыў ён вельмі камфартабельна. Набываў недзе шыкоўнае адзенне. Цікавіўся мэбляй… Нельга, будучы дэкласаваным паэтам, займацца нейкімі фінскімі шпалерамі. А можа, я проста сноб…
  Навошта я расказваю пра Кацельнікава? Гэта высветліцца крыху пазней.
   Усё бурыцца
  Аднойчы Кацельнікаў папрасіў на час мае апавяданні.
  - У мяне ёсць дзядзька, - сказаў ён, - галоўны рэдактар эстонскага Кінакамітэта. Няхай азнаёміцца.
  - Няхай.
  Я даў яму "Зону". І забыўся пра яе.
  І вось пранеслася чутка – у Кацельнікава ператрус.
  Наогул надышла трывожная пара. Некалькі маладых выкладчыкаў ТПІ звольнілі з працы. Камусьці інкрымінавалі самвыд, камусьці чыстую прапаганду. У горадзе ішлі ператрусы. Лектары па распаўсюджванні грозна хмурылі бровы.
  Чым гэта было выклікана? Мне расказвалі такую версію.
  Група эстонцаў накіравала петыцыю ў ААН. "Мы патрабуем дэмакратызацыі і самавызначэння... Хочам пакласці канец гвалтоўнай русіфікацыі... Дзейнічаем у рамках савецкіх законаў..."
  Праз тры дні гэты мемарандум перадавалі заходнія радыёстанцыі.
  Яшчэ праз тыдзень з Масквы паступіла дырэктыва - узмацніць выхаваўчую працу. А гэта значыць - кагосьці звольніць. Зразумела, апроч следства над аўтарамі мемарандума. Ну і гэтак далей.
  У Кацельнікава быў ператрус. Не ведаю, у чым ён правініўся. Далейшых санкцый пазбег. Не быў прыцягнуты нават да якасці сведкі.
  Сярод іншых папер у яго канфіскавалі мае апавяданні. Я паставіўся да гэтага спакойна. Разбяруцца - вернуць. Не праз мяне ж увесь гэты шум. Там павінны быць горы сапраўднага самвыду.
  Гэта значыць, я быў устрывожаны, як і іншыя, не больш. Чакаў вёрстку.
  Раптам тэлефануе Эльвіра Кураева:
  - Кніжка забаронена. Падрабязнасцяў не ведаю. Больш казаць не магу. Усё прапала...
  Прыкладна гадзіну я быў у шоку. Потым пачаў супастаўляць нейкія факты. Вырашыў, што паміж званком Эльвіры і ператрусам Кацельнікава ёсць прамая сувязь.
  Мае апавяданні патрапілі ў КДБ. Тамака з імі азнаёміліся. Захаплення, натуральна, не зведалі. Патэлефанавалі ў выдавецтва - ганіце, маўляў, гэтага тыпу…
  Відаць, я з тых, на кім вырашылі адыграцца.
  Тэлефаную Кацельнікаву:
  - Хто табой займаецца?
  - Маёр Нікіцін.
  Я пайшоў у КДБ. Заходжу. Маленькая прыёмная, крэсла, дзве табурэткі. Пастукаў у акенца. Вызірнула жанчына.
  - Да маёра Нікіціна.
  - Чакайце.
  Хвілін дзесяць мінула. Заходзіць тып у акулярах. Сярэдняга росту, моцны, на інжынера падобны.
  - Таварыш маёр?
  - Капітан Звераў.
  - А дзе маёр Нікіцін?
  - У камандзіроўцы. Выкладзеце вашыя абставіны.
  Я выклаў.
  - Павінен навесці даведкі, - кажа капітан.
  - Калі мне рукапіс вернуць?
  - Набярыцеся цярпення. Ідзе следства. Падчас яго стане зразумела, якія паперы мы далучым да справы. Патэлефануйце ў сераду.
  - Калі Нікіцін вернецца?
  - Даволі хутка.
  - А чаму маю кніжку забаранілі?
  - Вось гэтага я сказаць не магу. Мы да літаратуры дачынення не маем.
  Добра, думаю, пачакаю.
  Зайшоў у выдавецтва. Эльвіра страшна перапалохалася. павяла мяне на пажарную лесвіцу. Я кажу:
  - Растлумачце мне, што адбываецца?
  - Не магу. І больш за тое, не ведаю. Проста намякнулі, што кніга забаронена.
  - Намякнулі або далі адпаведнае ўказанне?
  - Гэта адно і тое ж.
  - Я пайду да Акселя Тамму.
  - Не раю. Што вы яму скажаце? Я ж паведаміла вам аб забароне неафіцыйна.
  - Што-небудзь скажу. Маўляў, ходзяць чуткі...
  - Гэта несур'ёзна. Чакайце, калі ён сам вас паведаміць.
  Ужо ў выдавецтве мне падалося, што людзі вітаюцца збянтэжана. На працы - тое ж самае.
  Дзень праходзіць, другі, трэці. Тэлефаную капітану.
  - Пакуль, - кажа, - ніякіх вестак.
  - Няхай мне рукапіс вернуць.
  - Я перадам. Тэлефануйце ў пятніцу…
  Эльвіра маўчыць. На працы нейкая дзіўная абстаноўка. Ці мне ўсё гэта здаецца…
  Пятніца наступіла. Вырашыў не тэлефанаваць, а пайсьці ў КДБ. Каб ім было цяжэй адкараскацца.
  Заходжу ў прыёмную. Спускаецца новы, у акулярах.
  - Магу я бачыць капітана Зверава?
  - Хворы.
  - А маёр Нікіцін?
  - У камандзіроўцы. Выкажыце свае абставіны мне...
  Я пачаў разумець іхнюю стратэгію. Кожны раз выходзіць новы чалавек. Штораз я тлумачу, у чым справа. Гэта значыць, адносіны не развіваюцца. І далей прыёмнай мне ходу не будзе...
  Я як дурань выклаў свае акалічнасці.
  - Буду пазнаваць.
  - Калі мне рукапіс вернуць?
  - Калі рукапіс будзе далучаны да справы, вас паведамяць.
  - А калі не будзе далучана?
  - Тады мы перадамо яе вашым калегам.
  - У секцыю прозы?
  - Я ж кажу - калегам, журналістам.
  - Яны пры чым?
  - Яны - вашы таварышы, якія пішуць людзі. Разбяруцца, як і што…
  Таварышы, думаю. Бранскі воўк мне таварыш...
  Я спытаў:
  - Вы мой рукапіс чыталі?
  Проста так спытаў, без надзеі.
  - Чытаў, - адказвае.
  - Ну і як?
  — Па зместу, я думаю, нармальна… Так сабе… Ну, а па форме…
  Я збянтэжана і ганарліва ўсміхнуўся.
  - Па форме, - сказаў на заканчэнне, - ніжэй усякай крытыкі…
  Развіталіся мы ветліва, я б сказаў - прыязна.
  У панядзелак на рабоце нейкая дзіўная атмасфера. Вітаюцца са спалохам. Паргандаль кажа:
  - У тры гадзіны будзьце ў рэдактара.
  - Што такое?
  - У тры гадзіны даведаецеся.
  Падыходзіць да мяне сябрук з аддзела побыту, шэпча:
  - Пішы заяву.
  - Якая яшчэ заява?
  - Па ўласным жаданні.
  - З чаго гэта?
  - Інакш цябе звольняць за дзеянні, несумяшчальныя з прэстыжам рэспубліканскай газеты.
  - Не разумею.
  - Хутка зразумееш.
  Дзікае становішча. Усё нешта ведаюць. Адзін я не ведаю…
  Напісаў як дурань заяву. Заходжу ў кабінет рэдактара. Людзі ўжо сабраліся. Нешта накшталт прэзідыума ўтварылася. Кураць. Сурова пазіраюць. Селі.
  - Таварышы, - пачаў рэдактар…
   Гром нябесны
  — Таварышы, — пачаў рэдактар, — мы сабраліся, каб абмеркаваць... Разабрацца ў вытоках маральнага падзення... Таварыш Даўлатаў безадказна перадаў свой рукапіс "Зона" чалавеку, грамадская асоба якога... Чалавеку, якім займаюцца адпаведныя органы... Няма ўпэўненасці, сябры мае, у тым … А што, калі гэтай кнігай размахваюць нашы ворагі?.. Ідзе барацьба двух светаў, дзвюх сістэм… Мы ведалі Даўлатава як здольнага журналіста… Але гэта быў чалавек падвойны, так бы мовіць… Дзве асобы, таварышы… Прычым дзве зусім розныя асобы… Але гэта другая асоба скажоная грымасай агіды да ўсяго, што складае... І вось мы хочам, вобразна кажучы, зразумець... Таварышы азнаёміліся з рукапісам... Прашу выказвацца...
  Божа, што тут пачалося! Я нават усміхаўся спачатку.
  Намеснік рэдактара К. Малышаў:
  — Даўлатаў скаціўся ў балота... Лье ваду ў млын буржуазіі... Зганьбіў усё самае дарагое...
  Косця, думаю, ці ты гэта? Ці не ты мне за шклянку партвейну выпісваў фіктыўныя камандзіроўкі? Колькі было выпіта!..
  Другі намеснік рэдактара Б. Нэйфах:
  — У Даўлатава ўсё беспрасветна, змрочна... Маральныя калекі, а не героі... Дзе ён усё гэта бярэ? Як Даўлатаў аказаўся ў лагеры?.. І што такое лагер? Сімвал нашага грамадства?.. Лаўры Салжаніцына не даюць яму спакою…
  Адказны сакратар рэдакцыі І. Папулоўскі:
  — Даўлатаў апярэдзіў... У Салжаніцына не так змрочна... Я чытаў "Івана Дзянісавіча", там ёсць станоўчыя эмоцыі... А Даўлатаў усё перакрэсліў...
  Загадчык ваенна-патрыятычнага аддзела І. Гаспль:
  - Адно пытанне - ты любіш сваю радзіму?
  - Як кожны нармальны чалавек.
  Гаспль перабівае:
  - Тады растлумач, што адбылося? Бо гэта ж палітычная дыверсія!
  Я пачаў гаварыць. Да гэтага часу мучаюся. Як я прынізіўся да пропаведзі ў гэтым звярынцы?! Божа мой, што я спрабаваў растлумачыць! А галоўнае - каму?!
  - Трагічныя асновы прыгажосці... "Востраў Сахалін" Чэхава... "Цыдулкі з мёртвага дома"... Басякі... Максім Горкі... "Хто жыве без смутку і гневу, той не любіць айчыны сваёй..."
  Нэйфах (перабівае):
  - Хто гэта напісаў? Які-небудзь маскоўскі дысідэнт?
  - Гэта вершы Някрасава!
  Нэйфах:
  - Не думаю…
  Сакратар партыйнай арганізацыі Л. Кок. Устае, чакае поўнай цішыні:
  - Таварышы! Ці ўласціва чалавеку спаражняцца? Так, уласціва. Але хіба толькі з гэтага складаецца нашае жыццё?.. Ці існуе ў нас гомасэксуалізм? Так, у нейкай меры пакуль існуе. Ці значыць гэта, што гомасэксуалізм — адзіны шлях?.. Даўлатаў адлюстроўвае самае гнюснае, самае агіднае… Усе яго героі — крымінальнікі, наркаманы, антысеміты…
  Б. Нэйфах:
  - Антысемітызму мы яму не прабачым!
  І. Гаспль:
  - Але ёсць і праявы сіянізму.
  К. Малышаў:
  - У прынцыпе, гэта адно і тое ж…
  Л. Кок:
  - Я шмат бываў за мяжой. Шчыра скажу, жывуць нядрэнна... Быў я ў аднаго мільянера. Добрая кватэра, дача... Але ўсё гэта куплена цаной маральнай дэградацыі... Вось кажуць - свабода! Свабода на Захадзе ёсць. Для тых, хто праслаўляе імперыялізм... Цяпер возьмем адзенне. Вядома, сінтэтыка танная… Памятаю, браў я мантэлю ў Стакгольме…
  Рэдактар Г. Туронак:
  - Вы некалькі адцягнуліся.
  Л. Кок:
  - Я заканчваю. Возьмем наркотыкі. Яны, вядома, даюць забыццё, але часавае… А пра сэксуальную рэвалюцыю я і казаць не хачу…
  Г. Туронак:
  - Мне здаецца, Даўлатаў ненавідзіць простых людзей!
  І гэта ён - мне! Тысячу разоў адзначалася, што я адзіны кажу "дзякуй" машыністкам. Адзіны прыбіраю за сабой...
  І. Папулоўскі:
  - А мова ж у яго добрая, вобразная. Мог бы стварыць мастацкія творы...
  Г. Туронак:
  — Няхай Даўлатаў выкажацца.
  Тут я злёгку мабілізаваўся:
  - Тое, што тут адбываецца, агідна. Вы абмяркоўваеце неапублікаваны рукапіс. Гэта грубае парушэнне аўтарскіх правоў. Прашу не задаваць пытанняў. Адказваць не лічу мэтазгодным.
  Загадчык сельгасаддзела працягвае мне валідол. Стагоддзе яму гэтага не забуду.
  Г. Туронак, мякчэючы:
  – Даўлатаву трэба падумаць. У яго будзе час. Мне вядома, што ён напісаў заяву... - (Значыць, майго сябра - падаслалі.) - Мы не будзем пярэчыць.
  Можна было, вядома, парваць заяву аб сыходзе. Толькі навошта ўсё гэта? Перамагчы ў такой сітуацыі немагчыма…
  І я сказаў:
  - Звальняючыся, я раблю сабе маленькі падарунак. Гэта - лёгкая кампенсацыя за тое, што я перажыў у выдавецтве… Тут няма чым дыхаць!.. Вы будзеце саромецца гэтага беззаконня…
   Калідоры ўлады
  Я пайшоў у ЦК да знаёмага інструктара Труля. Было зразумела, што ён у курсе падзеяў.
  - Што ж гэта такое? - пытаю.
  Інструктар папераджальна кіўнуў у бок тэлефона:
  - Выйдзем.
  Работнік ЦК Эстоніі і былы журналіст партыйнай газеты раіліся ў прыбіральні.
  - Ёсць адзін рэальны шлях, - сказаў інструктар, - ты ўладкоўваешся на завод чорнарабочым. Потым становішся брыгадзірам. Потым...
  - Дырэктарам завода?
  - Не, рабкорам. Моладзевая газета друкуе цябе ў якасці рабкора. Праз два гады ты пішаш пра завод кнігу. Яе выдаюць. Цябе прымаюць у Звяз. І гэтак далей…
  - Пачакай, Ваня. Навошта мне ісці на завод? У мяне, дзякуй Богу, ёсць прафесія, якую я люблю.
  - Тады не ведаю...
  - Ты мне лепш растлумач, што гэта за людзі! Я ж з імі два гады працаваў. Хоць бы адно слова праўды! Там былі дзеячы, якія чыталі мае рэчы. Чыталі і хвалілі, а зараз маўчаць…
  - Дзівіцца тут няма чаму. Ты ж і абраў гэта асяроддзе. А зараз дзівішся…
  - А тваё асяроддзе лепш?
  - Не сказаў бы. Бардак, вядома, паўсюль. У тым ліку і на заводзе. Аднак не такі... Паслухай маёй парады. Завод - гэта далёка не горшы варыянт…
  Я патэлефанаваў у КДБ. Адшукаў Нікіціна. Відаць, яму ўжо не варта было хавацца.
  Я ўсё выклаў.
  - Дазвольце, - кажа Нікіцін, - што вам, уласна, заўгодна? Мы перадалі рукапіс вашым таварышам. Звяртайцеся да іх. Літаратура па-за нашай кампетэнцыяй…
  Я хацеў выявіць канкрэтную асобу, якая распарадзіўся маім лёсам. Выявіць рэальны першакрыніца маёй няўдачы. Пагаварыць, нарэшце, з чалавекам, які валодае безумоўнай выканаўчай уладай. Але гэты твар застаўся ў змроку. Замест яго дзейнічалі марыянеткі, прывіды, цені…
  Сола на ўндэрвудзе
  Марамзін казаў:
  «Калі даць рукапісы Брэжневу, ён прачытае і скажа:
  «Мне асабіста падабаецца. А вось што падумаюць наверсе?!
  Я спытаў Акселя Тамма:
  - Ад каго асабіста вы атрымалі інструкцыю?
  - Ад свайго прамога начальніка.
  - Магу я з ім пагаварыць?
  - Бескарысна. Ён скажа - ідзіце да Акселя Тамму.
  Спрытна прыдумана. Забойца бачыць сваю ахвяру. Таму яму даступнае пачуццё спачування. У крытычную секунду ён можа бачыць. Са мной зрабілі інакш. Забойца і ў вочы мяне не бачыў. І я яго не бачыў. Нават не ведаў яго імя. Гэта значыць кат быў пазбаўлены ад дакораў сумлення. І ад страху помсты. Ад усяго таго, што называецца агідным словам "эксцэсы".
  Адна справа трэснуць ворага па галаве алебардай. Або працяць штыком. Зусім іншае - націснуць, выкажам здагадку, кнопку ў Азіі і знішчыць Брытанскія выспы…
  Увогуле, кола замкнулася. Камітэт прасігналіў Туронку, Туронак, апантаны стараннасцю халуя, задаволіў увесь гэты спектакль. Выдавецтва ўмыла рукі. Што ім гатовы друкарскі набор?! Падумаеш, страты... Дзяржава не збяднее. У яго можна красці да бясконцасці…
  Я пайшоў да Рыгора Міхайлавіча Скульскага. Былы касмапаліт, ветэран эстонскай літаратуры мог даць карысную параду.
  Рыгор Міхайлавіч сказаў:
  - Вам трэба пакаяцца.
  - У чым?
  - Гэта не важна. Галоўнае - у чымсьці пакаяцца. Нешта прызнаць. Не такі ўжо вы анёл.
  - Я зусім не анёл.
  - Вось і пакайцеся. У кожнага ёсць у чым пакаяцца.
  - Я не адчуваю сябе вінаватым.
  - Вы курыце?
  - Куру, а што?
  - Гэтага дастаткова. Курэнне ёсць шкодная, легкадумная звычка. Згодны? Вось і напішыце: "Раскачваючыся ў сваёй легкадумнасці, я прашу..." А далей - пра кніжку. Пакайцеся ў туманнай, загадкавай форме. Напішыце Кэбіну…
  - А вам даводзілася каяцца?
  - Яшчэ б. Колькі заўгодна. Гэта мой звычайны стан.
  - У чым?
  - У тым, што я рыхтаваў замах на Убарэвіча. На шчасце, у гэты момант Убарэвіча арыштавалі. За замах на Блюхера, калі не памыляюся. А Блюхера - за замах на Якіра. А Якіра...
  
  
  Талінская эпапея завяршылася. Я з'яжджаў у прыгожым арэоле палітычных ганенняў. Нейкія людзі крадком ціснулі мне рукі:
  - Ты не адзін, стары!
  Хадзілі чуткі, што я гераічна нёс крамольны транспарант ад Мустамяэ да будынку ЦК. А выступаў — ці то за легалізацыю брыджа, ці то за вызваленне штангіста Меюса, які з рэўнасці прыдушыў сваю жонку...
  Я пераканаўся, што ўсё бескарысна. Купіў білет да Ленінграда. Перад ад'ездам напісаў Кэбіну.
  Першаму сакратару ЦК КП Эстоніі
  тав. Кэбіну І. Г.
  ад карэспандэнта "Савецкай Эстоніі"
  С. Даўлатава
  
  
  Паважаны Іван Густававіч!
  Вырашаюся звярнуцца да вас у сувязі з асабістай справай, выключна важнай для мяне. Вось яго сутнасць.
  З 1965 году я займаюся журналістыкай. З 1968-га - член Саюза. З лета 1973 года - карэспандэнт "Савецкай Эстоніі".
  У верасні 1973 года я прадставіў у выдавецтва "Ээсті раамат" зборнік пад агульнай назвай "Гарадскія апавяданні". Кніга была станоўча адрэцэнзаваная, са мной заключылі дамову. Да пачатку 1975 года яна прайшла ўсе інстанцыі, была набрана і ўхвалена ў ЦК КПЭ. Адначасова рыхтавалася выданне невялікай дзіцячай аповесці.
  Цяжка выказаць, як шмат значыць для пачынаючага аўтара першая кніга. Бо я чакаў яе больш за дзесяць гадоў.
  І вось абодва зборнікі (адзін з іх цалкам гатовы да друку) забаронены. Што ж адбылося?
  Справа ў тым, што месяцы тры таму я перадаў частку маіх рукапісаў нейкаму В. Кацельнікаву, з якім не быў дастаткова добра знаёмы. В. Кацельнікаў меў намер паказаць іх свайму сваяку, галоўнаму рэдактару Кінакамітэта тав. Бельчыкаву, меркаванні якога маглі быць мне карысныя.
  Затым мне стала вядома, што падборка маіх апавяданняў «Зона» аб'ёмам у 110 машынапісных старонак канфіскавана ў Кацельнікава супрацоўнікамі КДБ, а сам Кацельнікаў датычны да справы, па якой вядзецца следства. Паўтараю, нічога заганнага пра Кацельнікава мне вядома не было. Рукапіс перадавалася з дзелавой і творчай мэтай.
  «Зона» - гэта падборка апавяданняў, напісаных 9-12 гадоў таму. Яны ўяўляюць сабой запіскі наглядчыка папраўча-працоўнай калоніі асобага рэжыму. Яны пабудаваны на аўтабіяграфічным матэрыяле. Лічу магчымым дадаць, што за час службы я неаднаразова заахвочваўся граматамі і знакамі воінскага адрознення.
  Апавяданні гэтыя — першыя досведы распачыналага аўтара, прыгнечанага і некалькі які бравіруе экзатычнасцю перажытага матэрыялу. Я збіраўся працягнуць працу над імі. У канчатковы варыянт маёй першай кнігі гэтыя апавяданні не ўваходзяць.
  Я спадзяюся і мяркую, што "Зона" пры ўсёй яе недасканаласці не магла быць і не стала прыладай антысавецкай прапаганды, і ўжо ва ўсякім разе, я катэгарычна не меў такога намеру.
  Раскайваючыся ў сваёй легкадумнасці, я думаю ўсё ж, што пакаранне - забарона на маю кнігу - пераўзыходзіць маю ненаўмысную віну.
  Усё сваё свядомае жыццё я мару аб прафесійнай літаратурнай дзейнасці. З першай кнігай, пасля 10 гадоў чакання, звязаны ўсе мае спадзяванні. Закрываючы мне надоўга дарогу да творчасці, літаратурныя інстанцыі прыводзяць мяне да грані чалавечай роспачы. Менавіта гэта, паверце, глыбокае пачуццё прымушае мяне прэтэндаваць на ваш час і вашу паблажлівасць.
  З павагай, С. Даўлатаў
  3 сакавіка 1975 году.
  Праз два месяцы ў Ленінград прыйшоў адказ:
  № 7/32
  
  
  ЦК КП Эстоніі не можа рэкамендаваць Вашу кнігу да выдання з прычын, выкладзеных Вам у вуснай гутарцы ў сектары ЦК.
  Нам. заг. аддзелам
  прапаганды і агітацыі ЦК КП Эстоніі
  (Х. Манмермаа)
  25 красавіка 1975 г.
  Што яшчэ за вусная размова ў сектары ЦК? Была прыватная размова з Трулем. І не ў сектары ЦК, а ў гальюне.
  Я напісаў у выдавецтва:
  Дырэктару выдавецтва "Ээсты раамат"
  ад аўтара Даўлатава С. Дз.
  Копія - у аддзел прапаганды ЦК КПЭ
  тав. Трулю Я. Я.
  
  
  Паважаны таварыш дырэктар!
  У чэрвені 1974 года выдавецтва заключыла са мной дамову на кнігу апавяданняў. Да гэтага рукапіс быў станоўча адрэцэнзаваны дацэнтам ТДУ В. Бяззубавым. Рэдактар Э. Кураева прарабіла значную працу. Кнігу здалі ў набор. З'явіліся гранкі, потым вёрстка. Ішоў нармальны выдавецкі цыкл. Раптам я даведаўся, што кніга таямнічай выявай прыпыненая. Ніякіх афіцыйных звестак ні ў адной з інстанцый я атрымаць не здолеў. Прычыны забароны даходзілі да мяне ў выглядзе прыватных, недарэчных і фантастычных чутак.
  За кнігу, містычным спосабам знішчаную, я атрымаў 100% аўтарскай узнагароды. І гэта адзіны акт, даступны майму разуменню.
  Паўтараю, афіцыйная вэрсія забароны мне не вядомая.
  Настойліва прашу Вас разабрацца ў гэтай справе.
  З павагай, С. Даўлатаў
  1 каст. 1975 г.
  Адказ:
  Дзяржаўны камітэт
  Савета Міністраў ЭССР
  па справах выдавецтваў, паліграфіі
  і кніжнага гандлю.
  Копія - у аддзел прапаганды ЦК КПЭ
  
  
  Выданне Вашай кнігі было спынена па вядомых Вам прычынах. Цяпер вярнуцца да пытання яе выдання не ўяўляецца магчымым таксама таму, што рэспубліканскае выдавецтва па існуючым становішчы выдае на рускай мове толькі творы мясцовых аўтараў.
  Дырэктар (Р. Сійрак)
  Я зноў напісаў. У апошні раз:
  Дырэктару выдавецтва "Ээсты раамат"
  тав. Сіраку.
  Копія - у аддзел прапаганды ЦК КПЭ
  
  
  Паважаны таварыш Сійрак!
  Вы, відаць, лічыце мяне ідыётам. Чым яшчэ растлумачыць характар Вашага ліста? Я пытаю аб прычынах, па якіх не выдаюць маю кнігу. Вы адказваеце: «…Па вядомых Вам прычынах». І далей - выдавецтва публікуе толькі мясцовых аўтараў. Гэта пасля таго, як са мной заключылі дамову, выплацілі мне ганарар і кніга прайшла ўвесь выдавецкі цыкл. Не схаваю, Ваша адпіска здалася мне здзеклівай.
  Яшчэ раз тлумачу: літаратура - справа майго жыцця. Вы ставіце мяне ў становішча, пры якім няма чаго губляць… Прабачце за рэзкасць.
  З павагай, С. Даўлатаў
  12 лістапада 1975 г.
  Адказу не было.
   Вяртанне
  Тры гады я не быў у Ленінградзе. І вось прыехаў. Сустрэўся з сябрамі. Даведаўся апошнія навіны.
  Хейфец сядзіць, Вінькавецкі з'ехаў. Марамзін з'яжджае на днях.
  Пагаварылі на гэтую тэму. Адзін мой прыяцель сказаў:
  - Чым ты незадаволены, калі разабрацца? Цябе не друкуюць? А Хрыста друкавалі?!. Не друкуюць, затое ты жывы... Яны цябе не друкуюць! Падумаеш!.. Ды ты б іх у аўтобус не пусціў! А цябе ўсяго толькі не друкуюць…
  Перспектывы былі самыя туманныя. Раней мы хаця ў Саюз пісьменнікаў мелі доступ. Чыталі свае творы. Цяпер і гэтага не было.
  Наогул я заўважыў, што заняпад значна хутчэй прагрэсу. Мала таго, прагрэс мае межы. Заняпад жа - бязмежны…
  Калісьці мы абмяркоўвалі рукапісы з нізавымі чыноўнікамі. Часопісы вялі з аўтарамі дэмагагічную перапіску. Цяпер усё змянілася. Рукапісы тармазіліся на першым жа этапе.
  Я аднёс апавяданні ў «Аўрору» і ў «Зорку». Ірма Кудрава ("Звязда") адказала мне па тэлефоне:
  - Спадабалася. Але ж вы ведаеце, як гэта бывае. Тое, што мне падабаецца, наўрад ці спадабаецца Холапаву.
  У «Аўроры» адбылася зусім ужо дзікая гісторыя. Лена Клепікава апавяданні адобрыла. Перадала іх новаму загадчыку аддзела - Казлову. Да гэтага часу ў яго сабралася рукапісаў - цэлая гара. Фізічна моцны Казлоў аднёс усё гэта на памыйніцу. Хіба можна такую гару прачытаць?! Ды яшчэ малапісьменнаму чалавеку...
  Я атрымаў з «Аўроры» асобнік аднаго са сваіх апавяданняў. І запіску на бланку:
  «Аўрора»
  Грамадска-палітычны і літаратурна-мастацкі штомесячны часопіс ЦК УЛКСМ, Саюза пісьменнікаў РСФСР і Ленінградскай пісьменніцкай арганізацыі.
  
  
  Дарагі Сярожа!
  Вось знайшла асобнік, які захаваўся пасля разбою, учыненага Казловым. І гэта ўсё. Астатняе, як вы ведаеце, знікла.
  Будзьце здаровыя.
  Лена
  10 сакавіка 1975 гады.
  З Казловым я ў далейшым пазнаёміўся. Напышлівы і дурны чалавек. Нагадвае цацачнага Хэмінгуэя…
  Я перагартаў ленінградскія часопісы. Цяжкае пачуццё ахапіла мяне. Не проста дрэнь, а нейкая безаблічная глейкая шэрасць. Нават назвы амаль аднолькавыя: "Чайкі ляцяць да гарызонту", "Адказваю за ўсё", "Працяг варта", "Зоркі на далоні", "Будучыня пачынаецца сёння"…
  Ці будзе гэтаму канец?!.
  Сола на ўндэрвудзе
  Леніздат выпусціў кніжку. Пад фотаілюстрацыяй значылася: «Асабістыя рэчы партызана Баснюка. Куля з яго чэрапа і цвік, якім Баснюк параніў нямецкага афіцэра...» Шырока жыў таварыш Баснюк...
  
  
  Знакаміты пісьменнік Раеўскі апублікаваў навэлу з дарэвалюцыйнага жыцця. У ёй была такая фраза:
  «Светлыя валасы пакаёўкі выбіваліся з-пад яе карункавага фартуха …»
   «Вогнішча»
  Я шукаў працу. Сунуўся ў шматтыражку Лома. Пасля рэспубліканскай газеты гэта было зневажальна. На шчасце, праца аказалася часовай.
  Тут мне патэлефанаваў Васкабойнікаў. Ён загадваў прозай у «Вогнішчы». Літсупрацоўнік Галіна сыходзіла ў дэкрэтны водпуск. Васкабойнікаў прапаноўваў яе замяніць:
  - Галіны не будзе месяцаў шэсць. А да таго часу яна зноў зацяжарае…
  Я быў упэўнены, што мяне не возьмуць. Усё ж такі орган ЦК камсамола. А я як-ніяк скаціўся ў балота. Зганьбіў усё самае дарагое...
  Тыдні тры вырашалася гэтае пытанне. Затым мне паведамілі, што я павінен у сераду прыступіць да працы.
  Гэта была для мяне прыемная нечаканасць. Упэўнены, што маю кандыдатуру ўзгаднялі ў абкаме. Так трэба. А значыць, абкам не пярэчыў. Відаць, ёсць такая метаду - не зневажаць да мяжы. Не прымушаць да неабдуманых учынкаў.
  Я спытаў у аднаго з работнікаў часопіса:
  - Каго мне баяцца ў рэдакцыі?
  Ён адказаў хутка і коратка:
  - Усіх!
  Пра гэтага чалавека варта расказаць падрабязней. Пачынаў ён з гуртом вельмі таленавітай моладзі. З Паповым, Яфімавым, Бітавым, Марамзіным. Недурны і таленавіты, ён хутка разабраўся ў сітуацыі. Зразумеў, што дагадзіць літаратурным гаспадарам нескладана. Лаўры ізгоя яго не вабілі. Ён пачаў друкавацца.
  Яго літаратурныя дадзеныя складалі аптымальны варыянт. Бо поўная бяздарнасць - нерэнтабельная. Талент - насцярожвае. Геніяльнасць - выклікае жах. Найбольш ходкая валюта - умераныя літаратурныя здольнасці.
  Ён прыцішыў свой талент. Выдаў запар шаснаццаць кніг. Першыя былі яшчэ нічога. Але з кожным разам малады пісьменнік спрашчаў свае задачы. Апошнія яго кнігі - асабліва ўтылітарныя. Гэта - біяграфіі правадыроў, румяныя палітычныя казкі. Вырабляў ён іх умела, хутка, дабраякасна. Лепш, чым многія іншыя.
  Ён страціў таварышаў сваёй маладосці. Бязмежная саступлівасць і смага камфорту ператварылі яго ў скончанага функцыянера.
  Пакінуўшы жывое творчае асяроддзе, ён не далучыўся і да разгалінаванай хеўры літаратурных мяшочнікаў. Наглуха затрымаўся паміж паверхамі.
  Жаноцкая палахлівасць рабіла яго цацкай любога злачыннага распачынання. За кожным новым падзеннем ішло шчырае раскаянне. І ў канчатковым рахунку - поўная безвыходная адзінота.
  Да яго ставіліся скептычна. Прычым як літаратурныя вяльможы, так і мастацкая багема. Яго дагодлівая нясмеласць выклікала грэбаванне начальства. Высокі матэрыяльны статус законна раздражняў беднякоў.
  Да гонару яго дадам - ён наўрад ці памыляўся на ўласны рахунак. Ён ведаў, што робіць. Наглядна мучыўся і прымаў нейкія рашэнні. Усё жыццё яго сведчыць - няма большай трагедыі для мужчыны, чым поўная адсутнасць характару.
  Сола на ўндэрвудзе
  Пісьменніку Васкабойнікава далі майстэрню. Там не было прыбіральні. Знаходзілася майстэрня побач з вакзалам. Так што Васкабойнікаў карыстаўся чыгуначным сарцірам. Але была адна цяжкасць. Пасля дванаццатай ночы вакзал ахоўвалі міліцыянеры. У будынак прапускалі толькі грамадзян з білетамі. Тады Васкабойнікаў набыў месячную картку да бліжэйшай станцыі. Калі не памыляюся, да Баравой. Каштавала картка рубля два. Паўтары капейкі за мерапрыемства.
  Васкабойнікаў стаў адзіным жыхаром Ленінграда, які мачыўся не бясплатна.
  Характэрная для яго гісторыя...
  
  
  Аднойчы Васкабойнікава падвялі амерыканскія турысты. Можа, не з'явіліся ў госці. Нешта ў гэтым родзе.
  Васкабойнікаў злёгку пакрыўдзіўся, але пажартаваў:
  «Я напішу ліст Джымі Картэру. Што гэта, маўляў, за бязладдзе?! Нават не патэлефанавалі…» А Бродскі Васкабойнікава кажа:
  «Ты напішы да запатрабавання. А то Джымі Картэр штодня бегае на пошту і ўсё забіваецца: зноў ад Васкабойнікава ні гуку!..»
  Шчыра кажучы, да мяне Васкабойнікаў ставіўся нядрэнна. Вось і зараз сам прапанаваў працу. Хоць цалкам мог знайсці больш несумнеўную кандыдатуру. У дзіцячай прозе я не разбіраюся. Дыплома ў мяне няма. Уплывовых заступнікаў - тым больш. І ўсё ж ён настаяў. Мяне ўзялі.
  Мне было незразумела, навошта я ім спатрэбіўся?
  Лосеў (гэта было да яго ад'езду на Захад) растлумачыў мне:
  — Вы чалавек з нейкімі маральнымі пробліскамі. А гэта - вялікі дэфіцыт. Калі ўзяць нягодніка, ён паступова выцесніць літсупрацоўніка Галіну. А можа, і самога Васкабойнікава. Карацей, ваша перавага - бясшкоднасць.
  - Гэта, - кажу, - мы яшчэ паглядзім...
   Клубок змей
  Я пераканаўся ў тым, што рэдакцыйныя прынцыпы нязменныя. Сістэма ўсюды адна і тая ж. Ёсць людзі, якія ўмеюць пісаць. І ёсць людзі, закліканыя камандаваць. Пішучыя мала зарабляюць. Часцей усміхаюцца. Больш п'юць. Плацяць аліменты. Начальства ж складаецца, у асноўным, з карэктараў, машыністак, дзеячаў прафсаюзаў, якія разрасліся.
  Адчуваючы сваё творчае бяссілле, гэтыя людзі ўсё жыццё ішлі надзейнай адміністрацыйнай сцежкай. Адсутнасць прафесійных дадзеных кампенсавалася дасканалай добранадзейнасцю.
  Пішучыя не вельмі шануюць сваёй працай. Камандуючыя сутаргава за яе чапляюцца. Камандзіраў можна пазбавіць іх прывілеяў. Пішучым няма чаго губляць.
  Намеснікам рэдактара «Вогнішча» быў стары піянерважаты Юран. За восем месяцаў я так і не зразумеў, што складае кола ягоных абавязкаў. Нязменна выпіў, ён гадзінамі блукаў па калідоры. Часам яго пачынала мучыць сумленне. Юран заходзіў у адзін з пакояў, дзе стаяла як мага больш людзей. Браў трубку:
  - Алё! Гэта метэастанцыя? Фралова, калі ласка! Абедае? Прабачце… Алё! Секцыя юных натуралістаў? Валерыя Мадэстаўна ў сябе? Ах, у адпачынку? Выбачыце… Алё! Камбінат бытавога абслугоўвання? Ці можна папрасіць Клімавіцкага? Хворы? Шкада... Перадайце яму, што тэлефанаваў Юран. Важная справа… Алё!
  Сакратарка аднойчы шапнула мне:
  - Звярні ўвагу. Юран набірае пяць лічбаў. Не шэсць, а пяць. І кажа рознае глупства ў пустую трубку. Сімулюе вытворчая стараннасць…
  Рэдагаваў «Вогнішча» дзіцячы пісьменнік Сахарнаў. Я прачытаў яго кнігі, яны мне спадабаліся, непатрабавальныя марскія гісторыі.
  Ён выпускаў шэсць-сем кніжак за год. Нездарма лічаць, што рэсурсы акіяна бязмежныя.
  Дэльфіны падабаліся Сахарнаву больш, чым людзі. Ён гэтага нават не хаваў. І я яго разумею.
  Працавіты і дысцыплінаваны, ён займаўся ўласнай літаратурай. Часопіс быў для яго нейкім сімвалам, пакетам акцый, залатым забеспячэннем.
  Пры гэтым Сахарнаў умеў быць абаяльным. Абаянне ж, як вядома, ураўнаважвае любыя заганы. Карацей, ён мне падабаўся. Тым больш што крытэры ў мяне паніжаныя…
  Сола на ўндэрвудзе
  Міхаіл Святлоў казаў:
  «Прыстойны чалавек - гэта той, хто робіць гадасці без задавальнення ...»
  У рэдактара быў дзяншчык, хлопчык на пабягушках - Хахлоў. Калісьці рэдактар узвысіў яго да штатнага месца. І вось зараз Хахлоў дэманстраваў рабскую адданасць.
  У канцы дня ён лавіў Сахарнаву таксі. Прычым сцягваў джэмпер і імчаўся на вуліцу ў кашулі. Асабліва зімой. Гэта значыць здзяйсняў на вачах у боса рызыкоўны подзвіг.
  Усё, што я ведаў пра яго, было таямніча. І крымінальна караецца. Спачатку ён хацеў усунуць мне аўтограф Льва Талстога, падроблены дрыготкай немайстэрскай рукой. Затым згублены сакрэт выраба тульскіх пернікаў.
  Потым аб'явіў у часопісе тыражом 600000 конкурс юных нумізматаў. У рэдакцыю лінуў грашовы паток. Школьнікі высылалі свае калекцыі. Хахлоў іх беспардонна прысвойваў.
  Следам за грашыма з'явіўся міліцэйскі ўбор. Сябра малых ледзь не пасадзілі гады на тры. Выручыў яго Сахарнаў...
  Аддзелам спорту загадваў Вярхоўскі, дабрадушны, бязмоўны чалавек. Ён нязменна знаходзіўся ў глыбокім самазабыцці. Па тэмпераменце быў роўны мёртваму каўказцу. Любая жыццёвая дробязь заахвочвала Вярхоўскага да цяжкіх безвыніковых роздумаў.
  Аднойчы я мімаходам спытаўся ў яго:
  - Штопар ёсць?
  Вярхоўскі задумаўся. Некалькі разоў перасёк мой кабінет. Потым сказаў:
  - Зараз я іду абедаць. Буду пасля трох. І мы вернемся да гэтай размовы. Тэма цікавая…
  Мінула гадзіна. Мукузані было выпіта. Мастак Зуеў без намаганняў выціснуў корак каравым мезенцам. Нарэшце з'явіўся Вярхоўскі. Паныла зірнуў на мяне і сказаў:
  - Штопора ў мяне, на жаль, няма. Ёсць пілачка для пазногцяў…
  Самай шумнай у рэдакцыі была Пажыдаева. Гэткі пяцідзесяцігадовы падшыванец. Вечна абражаная, галасістая, заплаканая, яна паўсюль адрознівала падкопы і паклёпы. Пачаўшы друкарскім карэктарам, яна перарасла ў загадчыцу. Трагічнае жыццё інтэлігента, які не адпавядае займанай пасадзе, ператварыла яе ў ажыўленую мегеру…
  Найбольшую антыпатыю выклікала ў мяне Капорына, адказны сакратар часопіса. Яна таксама па бяздольным супадзенні пачынала карэктарам. Пошукі памылак сталі для яе адзіным імпульсам. Не з атамаў складалася ўсё вакол! Усё вакол складалася з недаравальных памылак. Памылак - дробных, буйных, пунктуацыйных, стылістычных, грамадзянскіх, маральных, ваенных, адміністрацыйных ... У свеце памылак Капорына адчувала сябе тэлевізійнай вежай, ацалелай пасля землятрусу.
  Любая праява жыцця траўміравала Капорыну, яна ненавідзела гумар, пірожныя, вяселлі, Еўропу, касметыку, шашкі, таксі, размовы, мультыплікацыйныя фільмы… Яе раздражнялі мечаносцы ў акварыуме…
  Памятаю, яна абурана крыкнула мне:
  - Вы ўсміхаліся на рэдакцыйнай нарадзе!
  На ганаровым месцы ў яе шафе захоўвалася біяграфія Сталіна.
  У рэдакцыі з Капорынай без нагоды не загаворвалі нават мярзотнікі. Прасіць у яе ласку лічылася абсурдам. Усё роўна што пазычыць у скарпіёна джала…
  
  
  Я працаваў у «Вогнішчы». Гэта значыць, з ахвяры літаратурнага рэжыму ператварыўся ў функцыянера гэтага рэжыму.
  Функцыянер - вельмі ёмістае слова. Займаючы афіцыйную пасаду, ты становішся чалавекам функцыі. Вырвацца за дыктуемыя ёю межы немагчыма без згубнага скандалу, функцыя душыць цябе. Ва ўгоду функцыі твае ўяўленні неўзаметку скажаюцца. І ты ўжо не належыш сабе.
  Раней я, будучы гнаным аўтарам, меў усе падставы ненавідзець літаратурных службоўцаў. Цяпер мяне самога ненавідзелі.
  Я вёў падвойнае жыццё. У «Вогнішчы» спраўна душыў жывое слова. Затым апранаў кепку і ішоў у «Дэтгіз», «Аўрору», «Савецкі пісьменнік». Там спраўна душылі мяне.
  Я быў адначасова драпежнікам і ахвярай.
  Першы час дзейнічаў больш-менш сумленна. Вымаў з кучы макулатуры таленавітыя рукапісы, перадаваў начальству. Начальства мне іх гідліва вяртала. Паступова я прыпадобніўся маім калегам з "Нявы". На першай жа стадыі выклікаў маладому аўтару:
  - Стары, гэта безнадзейна! Не пойдзе...
  - Але ж друкуеце бог ведае што!..
  Так, мы друкавалі бог ведае што! Не мог жа я звальняцца з-за кожнага бяздарнага апавядання, якое з'явілася ў «Вогнішчы»!
  Карацей кажучы, мая рэдактарская дзейнасць подзвігамі не адзначылася.
  Да гэтага часу часопіс безнадзейна страціў свае перавагі. Традыцыі Маршака і Чукоўскага былі адданы забыццю. Горны і барабаны заглушылі шчабятанне птушак.
  Усё больш надавалася месца публіцыстыцы. Гэтымі матэрыяламі загадваў Герман Бяляеў, добры журналіст з тых, што "прадаюцца толькі аднойчы". Па сутнасці, ён быў добрым і прыстойным чалавекам. (Як большасць расійскіх алкаголікаў.) Але ў цвёрда пазначаных межах свайго разумення рэчаіснасці. Ён быў сляпы да ўсяго, што ляжала за гарызонтам яго разумення. Акрамя таго, наменклатурныя пасады прыкметна разбэсцілі яго. Далучылі да маладаступных жыццёвых выгод. У гэтых адносінах характэрна гісторыя з Лосевым…
  Амерыканскі дзядзечка
  Лосеў загадваў масавым аддзелам. Прапрацаваў у «Вогнішчы» чатырнаццаць гадоў. Перажыў трох рэдактараў.
  Адносіліся да яго ў рэдакцыі з вялікай павагай. Яго карэктны ціхі голас амаль заўсёды быў вырашальным.
  Мала гэтага, лялечныя п'есы Лосева ішлі ў дваццаці тэатрах. Што прыносіла да шасцісот рублёў штомесяц.
  Чатырохпакаёвая кватэра, фінская мэбля, замша, паездкі на поўдзень - Лосеў дасягнуў усіх стандартаў айчыннага дабрабыту.
  Употай ён пісаў лірычныя вершы, якія падабаліся Бродскаму.
  Нечакана Лосеў падаў дакументы ў АВІР. У «Вогнішчы» пачалася лёгкая паніка. Усё ж такі орган ЦК камсамола. А тут – дэзерцір у рэдакцыі.
  Разумна дзейнічаў адзін Сахарнаў. Ён хацеў, каб уся гэтая гісторыя прайшла без лішняга шуму. Астатнія прагнулі крыві, патрабавалі зборы, буйных дыскусій. У тым ліку і Бяляеў.
  Памятаю, мы выпівалі з ім каля будынку Штаба. І Бяляеў спытаў:
  - Ведаеш, чаму з'яжджае твой сябар?
  - Відаць, хоча жыць па-чалавечы.
  - Вось іменна. У яго ў Амерыцы багаты дзядзька.
  Я сказаў:
  - Ды кінь ты, Герман! Навошта яму амерыканскі дзядзечка! У Лосева бацька - вядомы драматург. І сам ён зарабляе нядрэнна. Так што прычына не ў гэтым...
  — А я табе кажу, — не сунімаўся Бяляеў, — што дзядзька існуе. Прычым мільянер, і нават нафтавы кароль.
  Мне надакучыла спрачацца:
  — А можа, ты і маеш рацыю…
  Яшчэ больш уразіла мяне іншае. У рэдакцыі паўтаралася адна і тая ж фраза:
  «Бо ён добра зарабляў…»
  Людзям у галаву не прыходзіла, што можна кіравацца нейкімі меркаваннямі апроч грашовых.
  Ды і не магло ім такое ў галаву прыйсці. Бо тады кожнаму варта было б прызнаць:
  «Чалавек уцякае ад нас!»
   Чым горш, тым лепей
  Улетку 76-го гады я зноў даслаў кнігу ў выдавецтва. На гэты раз - у «Савецкі пісьменнік». Упершыню я звярнуўся сюды пяць год таму.
  Мяне тады пазнаёмілі з выдавецкім рэдактарам. Яна прапанавала мне зайсці. Рукапіс потым ляжаў у яе чатыры месяцы. Я з'яўляўся кожныя два-тры тыдні. Рэдактарка апускала поўныя слёз вочы:
  - Гэта так своеасабліва...
  Аднак кніга мая так і не была зарэгістраваная.
  Я не крыўдзіўся. Ведаў, што правоў у рэдактара ніякіх.
  - Дапусцім, я аддам вашу кнігу на рэцэнзію. А раптам яе зарэжуць? Калі яшчэ вы напішаце другую? - маркотна шаптала яна.
  - Я ўжо напісаў другую кнігу.
  - Яе таксама зарэжуць. Трэба будзе чакаць трэцюю.
  - Я ўжо напісаў трэцюю кнігу.
  - Яе таксама зарэжуць.
  - У мяне ёсць чацвёртая.
  - Яе таксама...
  - Пятая...
  - І яе...
  - Шостая...
  Да гэтага часу ў мяне былі шэсць гатовых зборнікаў.
  Рэдактарка хацела мне дапамагчы. Але што яна магла - бяспраўная, запалоханая, нясмелая?..
  Цяпер я вырашыў дзейнічаць дакладна і афіцыйна. Ніякіх таварыскіх перамоваў. Рэгіструю кнігу. Чакаю рэцэнзіі. Пасля… Што, уласна, будзе потым, я не ведаў.
  Я быў упэўнены, што рукапіс мне вернуць. Навошта ж, пытаецца, ішоў я ў выдавецтва? Неспрактыкаванаму чалавеку цяжка гэта растлумачыць. Здавалася б, усё разумееш. І ўсё ж спадзяешся...
  Кнігу зарэгістравалі. Я паклаў яе на стол Чапураву. Галоўны рэдактар убачыў назву і адразу ж прыкметна засумаваў. Ён чакаў чаго-небудзь такога: "Героі побач" або, як мінімум, - "Душа ў страі". А тут - загадкавыя і невыразныя - "Пяць кутоў". Можа быць, гаворка ідзе пра пяціканцовую зорку? Значыць, здзек з сімвала?
  Я чакаў тры месяцы. Потым зайшоў у выдавецтва.
  - Гэта так своеасабліва, - пачала было рэдактар.
  Я ветліва перапыніў яе:
  - Калі будзе гатовая рэцэнзія?
  - Я яшчэ не аддавала...
  - Чаму?
  … Хачу знайсці такога рэцэнзента…
  - Не чакайце. Аддайце любому. Мне ўсё роўна.
  - Але ж кнігу зарэжуць!
  - Няхай. Тады я буду дзейнічаць інакш. - (Як?) - Мне надакучыла. Ёсць у вас які-небудзь спіс пастаянных рэцэнзентаў?
  - Ёсць. Вось ён.
  - Хто там першы?
  - Аўраменка.
  - Аддайце яму.
  - Аўраменка паэт. Акрамя таго, ён нядаўна памёр.
  - А хто апошні?
  - Урбан.
  - Жывы?
  - Вядома. Гасподзь з вамі…
  - Дайце Урбану.
  - Сапраўды. Як я не сцяміла?! Урбан - дасведчаны і прынцыповы чалавек. Ён зразумее, наколькі гэта своеасабліва…
  Я чакаў яшчэ тры месяцы. Потым напісаў у выдавецтва:
  Паважаныя таварышы!
  У ліпені 1975 года я зарэгістраваў у вас кнігу "Пяць кутоў" (раман у дзвюх частках). Прайшло шэсць месяцаў. Ні рэцэнзіі, ні вуснага водгуку я так і не атрымаў. За гэты час я напісаў трэцюю частку рамана - «Судзейскі пратакол». Прыступаю да напісання чацвёртай. Як бачыце, тэмпы маёй працы апярэджваюць выдавецкія настолькі, што выказаць гэта можна толькі арыфметычным парадоксам.
  З павагай, С. Даўлатаў
  Сэнс і мэты гэтага ліста здаваліся мне туманнымі. Асабліва невыразным выглядаў фінал.
  Дарэчы, часцей за ўсё менавіта такія лісты аказваюцца дзейснымі. Бо выклікаюць у начальства трывогу.
  Сола на ўндэрвудзе
  На адным ленінградзкім заводзе адбыўся такі выпадак. Стары працоўны напісаў дырэктару ліст. Узяў ліст наждачнай паперы і на адваротным баку вывеў:
  «Калі мне нарэшце дадуць асобнае жыллё?»
  Здзіўлены дырэктар выклікаў працоўнага:
  "Што гэта за фокус з наждаком?"
  Рабочы адказаў:
  «Звычайны ліст ты б выкарыстоўваў у сарціры. А так яшчэ падумаеш крыху…»
  І працоўнаму, уявіце сабе, далечы пакой. А дырэктар пасля не раставаўся з гэтым лістом. У Смольным яго дэманстраваў на партыйнай канферэнцыі…
  Праз шэсць дзён мне патэлефанавалі. Рэцэнзія была гатова. Так я яшчэ раз пераканаўся, што доля абсурду неабходна ў адказных прадпрыемствах.
  Да гэтага мне стала вядома, што Урбан рыхтуе станоўчую рэцэнзію. Агульныя знаёмыя казалі, што раман яму спадабаўся.
  І вось рэцэнзія гатова. Рэдактар патэлефанавала:
  - Заходзьце.
  Я пайшоў у выдавецтва.
  - Рэцэнзія даволі своеасаблівая, - прашаптала яна.
  Я хутка прачытаў:
  «Сяргей Даўлатаў пісаць умее. Гаворка ў яго жывая і імклівая, характарыстыкі вострыя і запамінальныя. Ён адчувае псіхалагічныя сітуацыі і ўмее маляваць іх. Дыялогі часта ўключаюць не толькі экспрэсіўную нагрузку, але і сур'ёзныя думкі. Наогул па ўсім тэксце безуважліва нямала цікавых псіхалагічных назіранняў, сфармуляваных дасціпна, ярка, можна сказаць — у стане душэўнага ўздыму, адкрывалых глыбіню ў чалавечым сэрцы, у адносінах паміж людзьмі…»
  Кампліменты насцярожылі мяне. Я, як звычайна, дзелавіта зазірнуў у канец:
  «…Выдаваць раман у падобным выглядзе ці наўрад уяўляецца мэтазгодным…»
  Астатняе можна і не чытаць.
  Што ж. Прыкладна гэтага я і чакаў. І ўсёткі знерваваўся. Мяне знервавала відавочнае парушэнне правіл. Калі цябе забіваюць ворагі, гэта натуральна. (Мы б іх у аўтобус не пусцілі.) Але ж Урбан сапраўды таленавіты чалавек.
  Ведаю я нашых разумных і таленавітых крытыкаў. Адзінаццаць месяцаў у годзе займаюцца праблемамі чаргавання зычных у Рабіндраната Тагора. Пасля ім даюць на рэцэнзію сучаснага аўтара. Ды яшчэ і не зусім афіцыйнага. І тады нашыя крытыкі закочваюць рукавы. Мабілізуюць увесь свой талент, увесь розум, усю аб'ектыўнасць. Усю сваю нездаволеную патрабавальнасць. І з гэтай вяршыні галоднымі каршакамі кідаюцца на здабычу.
  Ім скамандавалі - можна!
  Ім дазволілі паказаць увесь свой розум, увесь талент, усю меру бяспечнай аб'ектыўнасці.
  Урбан напісаў справядлівую рэцэнзію. Напісаў яе так, нібы мая кніга ўжо выйшла. І ляжыць на прылаўку. І вакол ляжаць яшчэ больш выдатныя сачыненні, на якія я павінен раўняцца. Гэта значыць Урбан напісаў рэцэнзію як гарачы змагар за вечныя ісціны.
  Сунуўся б да малапісьменнага Раеўскага! Яму б паказалі "вечныя ісціны"! Яму б паказалі «аб'ектыўнасць»!
  Разумны крытык цудоўна ведае, што можна. Яшчэ лепей ведае, чаго нельга…
  Я потым яго сустрэў. На выгляд - рана які сфармаваўся падлетак.
  Ён загаварыў з трывожным гумарам:
  - Хочаце, напэўна, мяне пабіць?
  - Не, - зманіў я. - За што? Вы напісалі аб'ектыўную рэцэнзію.
  Урбан страшна ажывіўся:
  - Ведаеце, цікавы рукапіс падахвочвае да высокіх патрабаванняў. А бяздарная - наадварот…
  Ясна, думаю. Бяздарны рукапіс заахвочвае да нізкіх патрабаванняў. У сілу гэтых патрабаванняў яе трэба ўхваліць, выдаць. Цікавая - падахвочвае да высокіх патрабаванняў. З вышыні гэтых патрабаванняў яе належыць знішчыць…
  З выдавецкімі клопатамі я вырашыў скончыць назаўжды. Ёсць папера, пяро, дзясятак чытачоў. І дзясятак пісьменнікаў. Жаласная купка народа перад разведзеным мастом…
   Нашчадкі Джардана Бруна
  Сканчалася мая праца ў «Вогнішчы». Літсупрацоўнік Галіна вярталася з дэкрэтнага водпуску, Апублікаваць нешта вартае я ўжо не разлічваў. Падпарадкаваўся натуральнаму ходу жыцця. З'яўляўся да двух і ішоў абедаць. Потым адказваў на запыты абражаных аўтараў. Калісьці я складаў ім доўгія шчырыя пісьмы. Цяпер абмяжоўваўся двума радкамі:
  «Паважаны таварыш! Ваш рукапіс не адпавядае патрабаванням «Вогнішча».
  У вольны час я спрабаваў уразумець, хто ж мае рэальныя шанцы апублікавацца? Выявіў сем катэгорый:
  1. Знакаміты аўтар, вядомы літаратурны чыноўнік, само імя якога з'яўляецца пропускам. (Шанцы - сто адсоткаў.)
  2. Радавы афіцыйны прафесіянал, асабісты сябар Сахарнава. (Шанцы - сем з дзесяці.)
  3. Чыноўнік паралельнага ведамства, з якім неабходна жыць дружна. (Пяць з дзесяці.)
  4. Невядомы аўтар, які цудам стварыў твор адначасова таленавіты і кан'юнктурны. (Чатыры з дзесяці.)
  5. Невядомы аўтар, які стварыў бяздарны кан'юнктурны твор. (Тры з дзесяці.)
  6. Проста таленавіты аўтар. (Шанцы блізкія да нуля. Выпадак амаль унікальны. багаты абкамаўскімі санкцыямі.)
  7. Бяздарны аўтар, пры гэтым яшчэ і далёкі ад кан'юнктуры. (Гэты варыянт я не разглядаю. Шанцы тут вымяраюцца адмоўнымі велічынямі.)
  Нарэшце я зразумеў, што ўтрымлівае Сахарнава ў «Вогнішчы». Што прыцягнула сюды Васкабойнікава. Здавалася б, навошта ім гэта патрэбна? Лішнія клопаты, перажыванні, адміністрацыйныя клопаты. З-за нейкіх двухсот пяцідзесяці рублёў. Пішы сабе кнігі…
  Ня так усё проста. Часопіс - гэта свайго роду здабытак, валюта, абменны фонд. Мы друкуем Казлова з "Аўроры". Казлоў друкуе нас... Ці хваліць на бюро абкама... Ці не лае... Мы даем зарабіць Трафімкіну ("Іскрынка"). Трафімкін, у сваю чаргу... І гэтак далей...
  Выклікае мяне Сахарнаў:
  - Вы гэты рукапіс чыталі?
  - Чытаў.
  - Ну і як?
  - Па-мойму, дрэнь.
  - Ведаеце, хто аўтар?
  - Не памятаю. Нейкі Валодзічаў. Або Уладзіміраў.
  - Прозвішча аўтара - Рамзес.
  - Што значыць - Рамзес?! Не палохайце мяне!
  - Ёсць у праўленні такі Рамзес. Валодзя Рамзес. Уладзіміраў - яго псеўданім ... І гэты Рамзес, між іншым, распавядае замежнымі камандзіроўкамі. Так што будзем друкаваць.
  - Але гэта зусім непісьменны рукапіс!
  - Перапішыце. Мы вам акордна заплацім. У нас ёсць спецыяльны фонд - «Літапрацоўка мемуараў дзеячаў рэвалюцыі».
  - Дык ён яшчэ і стары бальшавік?
  - Валодзю Рамзесу гадоў сорак, але ён, паўтараю, ведае замежнымі камандзіроўкамі...
  У выніку я стаў на аўтараў неяк інакш пазіраць. Прыязджаў да нас адзін з Мурманска - Якаўлеў. Прывёз расказ. Так сабе, нічога асаблівага. На тэму - "сабака - сябар чалавека". Я маўчаў, маўчаў, а потым кажу:
  - Цікава, у Мурманску ёсць вэнджаная рыба?
  Аўтар замітусіўся, партфель расшпіліў. Дастае вэнджанага ляшча... Надрукавалі... Сабака - сябра чалавека... Якія тут могуць быць пярэчанні?
  Апублікаваў Ніну Катэрлі. Прынесла мне батарэйкі для транзістара. Іван Сабіла ўладкаваў маю дачку ў плавальны басейн... Увогуле, справа пайшла. Невядома, чым бы ўсё гэта скончылася. Так, не дай Гасподзь, і ў людзі прабіцца можна…
  Тут, на шчасце, Галіна патэлефанавала, скончыўся яе дэкрэтны водпуск.
  Бывай, «Вогнішча»! Бывай, які гіне часопіс з інквізітарскай назвай! Нашчадак Джардана Бруна лёгка растаецца з табой…
  Круг замкнуўся.
  І выбраўся я на свет Божы. І прыйшоў да таго, з чаго пачаў. Пазыкі, пяро, папера, святло ў невядомым акенцы…
  Круг замкнуўся.
  23 красавіка 76-га года, Ранняя раніца. Спяць хвалістыя папугайчыкі Федзя і Клава. З вечара іх клетку накрылі цяжкай хусткай. Вось яны і думаюць, што працягваецца ноч. Добра ім жывецца ў няволі...
  Вось і скончана кніга, дрэнная, добрая… Дрэва не можа быць дрэнным ці добрым. Расці, мая каравая хвойка! Ды не бываць табе карабельнай мачтай! Словам, а не справай адказваю я тым, хто замучыў мяне. Словам, а не справай!
  Я нават хачу прынесці падзяку гэтым таямнічым сілам. Бо мне аказаны вялікі гонар - пацярпець за сваё адзінае каханне!
  А скончу я апошнім запісам з «Сола на ундервуде»:
  Самае вялікае няшчасце майго жыцця - згуба Ганны Карэнінай!
  Ленінград, 1976
  Частка другая. Нябачная газета
   Прадмова
  Пяты год я разгульваю дагары нагамі. З таго дня, як мы пераляцелі праз акіян. (Калі верыць, што зямля сапраўды круглая.)
  Мы - гэта наша вар'яцкае сямейства, дзе кожны вечна мае рацыю. У канцы 79-га года мы дружна эмігравалі. Хоць атмасфера ўзаемнай праваты не вельмі размяшчае да сумесных дзеянняў.
  У нас былі разнастайныя прэтэнзіі да савецкай улады. Маці пакутавала ад беднасці і хамства. Жонка - адзіная хрысціянка ў басурманскай сям'і - ненавідзела антысемітызм. Крамольныя погляды дачкі былі нязначнай часткай яе поўнага адмаўлення свету. Я скардзіўся, што мяне не друкуюць.
  Апошні год у Саюзе быў даволі ажыўленым. Я не працаваў. Жонка звольнілася яшчэ раней, нагрубіўшы чыноўніку-антысеміту з падазроным прозвішчам - Міркін.
  Каля нашага пад'езда блукалі загадкавыя асобы. Дачка кінула школу. Мы баяліся выпускаць яе з дому.
  Пасля мяне нечакана забралі і адвезлі ў Каляеўскі спецпрыёмнік. Я абвінавачваўся ў дармаедстве, прытонатрымальніцтве і распаўсюджванні нелегальнай літаратуры. У якасці нелегальнай літаратуры фігуравалі мае ўласныя творы.
  Як казаў Зошчанка, турма не месца для інтэлігентнага чалавека. Горшае, што я адчуў там, - неабходнасць апраўляцца публічна. (Хаця некаторыя рабілі гэта з шумным, пераможным натхненнем…)
  Мне прыгадваецца такая сцэна. Захварэў мой сукамернік, які абвінавачваўся ў крадзяжы цыстэрны бензіну. Выклікалі фельчара, які спытаў:
  - Што ў цябе баліць?
  - Жывот і галава.
  Фельчар дастаў таблетку, разламаў яе на дзве часткі і строга вымавіў:
  - Гэта - ад галавы. А гэта - ад жывата. Ды глядзі, не пераблытай…
  Выпусцілі мяне на дзявятыя суткі. Я так і не зразумеў, што здарылася. Забралі без нагоды і выпусцілі без тлумачэнняў.
  Можа, падзейнічалі паведамленні ў заходніх газетах? Ды і па радыё згадвалі маё прозвішча. Не ведаю…
  Кажуць, літоўскія матэматыкі неафіцыйна зрабілі досвед. Сабралі каля тысячы фактаў загадкавых паводзін улад. Заклалі дадзеныя ў кібернетычную машыну. Папрасілі яе даць адзнаку які здарыўся. Машына вывела заключэнне: наўмысны алагізм... А затым, па чутках, дадала кароткую ўсёабдымную лаянку...
  Усё гэта здаецца мне зараз такім далёкім. Час, памножаны на прастору, творыць цуды.
  Пяты год я разгульваю дагары нагамі. І ўсё не магу да гэтага абвыкнуць.
  Бо мы памянялі не грамадскі лад. Ня геаграфію і клімат. Не эканоміку, культуру ці мову. І тым больш - не ўласную прыроду. Людзі мяняюць адны смутку на іншыя, толькі і ўсяго.
  Я абраў тутэйшыя смутку і, здаецца, не памыліўся. Цяпер у мяне ёсць усё, што трэба. У мяне ёсць нават амерыканскае мінулае.
  Я так даўно жыву ў Амерыцы, што магу ўжо расказваць пра свае тутэйшыя смуткі. Напрыклад, пра тое, як мы рабілі газэту. Нездарма кажуць, што Амерыка - краіна зубных лекараў і журналістаў.
  Аказалася, быць рускім журналістам у Амерыцы – нялёгкая справа. Зубным лекарам з Гомеля даводзіцца лягчэй.
  Аднак мы забеглі наперад.
   Дом
  Мы пасяліліся ў адной з рускіх калоній Нью-Ёрка. У адным з шасці вялізных дамоў, занятых амаль выключна расійскімі бежанцамі.
  У нас свае крамы, пральні, хімчысткі, фотаатэлье, экскурсійнае бюро. Свае таксісты, мільянеры, рэлігійныя дзеячы, алкаголікі, гангстары і прастытуткі.
  Сола на ўндэрвудзе
  Наадварот майго дома вісіць аб'ява:
  «Пераклады з англійскай на рускую і назад. Спытаць Рыту ці Яшу. Таксама прадаецца італьянскі столік на колах…»
  Акрамя нас у гэтым раёне трапляюцца амерыканскія габрэі, індусы, гаіцяне, чарнаскурыя. Не кажучы, зразумела, аб карэнных жыхарах.
  Карэнных жыхароў мы называем замежнікамі. Нас злёгку раздражняе, што яны гавораць па-ангельску. Мы лічым, што гэта - бестактоўнасць.
  Да неграм мы ставімся з баязлівым грэбаваннем. Мы перакананыя, што ўсе яны гвалтаўнікі і бандыты. Нават касавокая Фіра баіцца згвалтавання. (Я думаю, дарма.) Яна кажа:
  — Зімой і летам апранаю байкавыя рэйтузы...
  Сола на ўндэрвудзе
  У Саюзе да чарнаскурых ставяцца любоўна і беражліва. Узгадваю, як па тэлебачанні дэманстраваўся баксёрскі матч. Негр, чорны, як вакса, біўся з бялявым палякам. Маскоўскі каментатар далікатна растлумачыў:
  «Чарнаскурага баксёра вы можаце адрозніць па светла-блакітнай аблямоўцы на трусах…»
  Неяк мы з Фірай разгаварыліся каля ліфта. Фіра пажалілася на сваю адзіноту. Давала, кажа, аб'ява ў газету - ніякага эфекту. Усе прыстойныя мужчыны бралі шлюб. А гады ідуць...
  Мне захацелася нечым яе суцешыць.
  - Ты, - кажу, - яшчэ сустрэнеш добрага чалавека. Не адчайвайся. У мяне з жонкай таксама былі ўсякія непрыемнасці. Мы нават ледзь не развяліся. А потым усё наладзілася.
  - Я тваю жонку добра разумею, - адгукнулася Фіра, - кожная руская баба ў Амерыцы трымаецца за сваё лайно. У любым выпадку - чужое яшчэ горш. Вось трапіцца які-небудзь шварц…
  Дарэчы, негры ў гэтым раёне - людзі інтэлігентныя. Я думаю, яны нас самі пабойваюцца.
  Аднойчы Хася Лазараўна з чацвёртага паверха забылася кашалёк у аптэцы. І чорны хлопец, які там працаваў, бег за Хасяю метраў дзвесце. Будучы нагнанай, Хася так узрадавалася, што пацалавала яго ў шчаку.
  Негр ўскрыкнуў ад жаху. Мая жонка, якая назірала гэтую сцэну, потым расказвала:
  - Ён, ведаеш, так перапалохаўся! Упершыню я ўбачыла зусім белага негра…
  Увогуле раён у нас спакойны. Не тое што Брайтан ці нават Фар Ракавей. Многія з рускіх эмігрантаў навучыліся зарабляць прыстойныя грошы. Найбольш удачлівыя купілі ўласныя дамы.
  А няўдачнікі зразумелі галоўны эканамічны закон. Добра тут жывецца мільянерам і жабракам. (Праўда, мільянерам у рускай калоніі лічаць любога тэрапеўта, не кажучы аб дантыстах.) Шмат і цяжка працуюць прадстаўнікі сярэдняга класа. Вышэй за нейкі ўзровень узняцца нялёгка. І ніжэй вызначанай рысы скаціцца цяжка.
  Самыя мудрыя з эмігрантаў альбо па-сапраўднаму разбагацелі, альбо дарэшты згалелі. А мы з жонкай усё яшчэ недзе пасярэдзіне. Сыты, апрануты, бывалі ў Еўропе. Меню ў рэстаране чытэльны злева направа.
  А бо першы ложак я адшукаў на смеццевай звалцы. Тады, чатыры гады таму мы апынуліся ў зусім пустой кватэры. Добры быў час…
   Мы будуем планы
  Перад ад'ездам усе мае сябры паўтаралі:
  - Галоўнае, вырвацца на волю. Уцякаць з камуністычнага пекла. Астатняе не мае значэння.
  Я задаваў ім падступныя пытанні:
  - Што ж ты будзеш рабіць у гэтай фантастычнай Амерыцы? Каму там патрэбен рускі журналіст?
  Сябры пачыналі абурацца:
  — Наш абавязак — расказаць свету праўду пра камунізм!
  Я казаў:
  - Святая справа... І ўсё ж, як будзе з харчаваннем?
  У адказ чулася:
  — Калі трэба, пайду цягаць мяхі... Талеркі мыць... Батрачыць...
  Самыя дальнабачныя няўпэўнена прамаўлялі:
  - Я чуў, у Амерыцы можна жыць на дзяржаўную дапамогу...
  Толькі нешматлікія дзейнічалі разумна, гэта значыць спасцігалі ангельскую, вучыліся вадзіць машыну. Астатнія ў лепшым выпадку запасіліся дэфіцытнымі таварамі.
  Сола на ўндэрвудзе
  Мой сябар Шулькевіч вывез з Ленінграда сем рацінавых адрэзаў на паліто. Пасля на Захадзе пашыў, кажуць, з іх чахол для мікрааўтобуса…
  І ўсё ж большасць маіх сяброў, галоўным чынам, разважала на філасофска-палітычныя тэмы. Быў такі папулярны матыў у развагах:
  - Мы з'яжджаем дзеля сваіх дзяцей. Каб яны раслі на волі. Забыліся пра жахі таталітарызму…
  Я згаджаўся, што гэта важкі довад. Хоць сам з'яжджаў і не дзеля дзяцей. Мне хацелася займацца літаратурай.
  Знаёмы журналіст Драздоў казаў мне:
  - Асабіста я, стары, уладкованы нядрэнна! Але дзеці! Я хачу, каб Дзімка, Ромка і Наташка выраслі свабоднымі людзьмі. Ты мяне разумееш, стары?
  Я млява мармытаў:
  - Што мы ведаем пра сваіх дзяцей? Як можна прадбачыць, дзе яны будуць шчаслівыя?!
  Драздоў рыхтаваўся да ад'езду. Навучыў сваіх бойкіх дзетак тром амерыканскім лаянкам. Затым адбылося няшчасце.
  Жонка Ларыса выкрыла Драздова ў мімалётнай шлюбнай здрадзе. Ларыса збіла мужа пакаёвай тэлевізійнай антэнай, а галоўнае - вырашыла не ехаць. Дзяцей па законе пакінулі з маці. Прыкметна павесялелы Драздоў з'ехаў без сям'і.
  Цяпер ён казаў:
  - Кожны з нас мае права распараджацца толькі ўласным жыццём. Вырашаць штосьці за сваіх дзяцей мы не мае права.
  Пра Драздова мы яшчэ ўспомнім, і не раз…
  Падрыхтавацца да эміграцыі немагчыма. Немагчыма падрыхтавацца да ўласнага нараджэння. Немагчыма падрыхтавацца да замагільнага жыцця. Можна толькі змірыцца.
  Таму мы абмяжоўваліся размовамі.
  Сола на ўндэрвудзе
  Мой знаёмы Шчэпкін працаваў сінхронным перакладчыкам у ленінградскім Доме кіно. І давялося яму пераводзіць амерыканскі фільм. Падзеі развіваліся ў Нью-Йорку і Парыжы. Дзеянне пераносілася туды і назад.
  Прычым у карціне быў скарыстаны даволі пасрэдны трук. Дакладней, дзве банальныя эмблемы. Калі паказвалі Францыю, то нязменна ўзнікала Эйфелева вежа. А калі паказвалі Злучаныя Штаты, дык Бруклінскі мост. Кожны раз Шчэпкін педантычна вымаўляў:
  "Парыж... Нью-Йорк... Парыж... Нью-Йорк..."
  Нарэшце ён зразумеў, што гэта недарэчна, і змоўк.
  І тады пачуўся незадаволены голас:
  «Але! Якая станцыя?»
  Шчэпкін крыху разгубіўся і кажа:
  "Нью Ёрк".
  Той самы голас:
  «Стоп! Я выходжу…"
   Каляска з хлебным квасам
  Як я ўжо казаў, наш раён - Форэст-Хілс - лічыцца даволі вытанчаным. Праўда, мы жывем у горшай яго частцы, на мяжы з Каронай.
  Пад нашымі вокнамі - Сто восьмая вуліца. Выйдзеш з дому, злева - чыгуначная лінія, мост, правей - гандлёвы цэнтр. Крыху далей на паўночны ўсход - Мідоў-возера. На поўдзень — шумны Квінс-бульвар.
  Рускі Форэст-Хілс распасціраецца ад чыгуначнай веткі да Шасцідзесятых вуліц. Я ўсё чакаю, калі тут з'явіцца цялежка з хлебным квасам. Не думаю, што гэта спустошыць гаспадароў фірмы "Пэпсі-кола".
  Раніцай вакол нашага дома бегаюць фізкультурнікі. Мне падабаюцца іх рознакаляровыя гарнітуры. Усе яны - мясцовыя жыхары. Рускія эмігранты такімі глупствамі не займаюцца. Мы раніцай садзімся снедаць. Мы адзіныя ў Амерыцы снедаем як належыць. Ямо, напрыклад, катлеты з макаронамі.
  Дзяцей мы караем за адно-адзінае злачынства. Калі яны чагосьці не даелі…
  Сола на ўндэрвудзе
  Наша шасцігадовая суседка Ліля кажа:
  "Пакуль жывая мама, я павінна навучыцца гатаваць".
  Пачыналася маё жыццё ў Амерыцы вельмі ціхамірна. Месяцаў шэсць, як належыць расійскаму літаратару, валяўся на канапе.
  Нейкія грошы нам выдавалі дабрачынныя арганізацыі. Нейкую мэблю і кучу адзення прыцягнулі амерыканскія суседзі. Акрамя таго, дапамагалі старыя сябры, якія з'ехалі раней за нас. Яны давалі нам каштоўныя практычныя ўказанні.
  Потым мая жонка хутка знайшла працу. Уладкавалася машыністкай у рускую газету "Слова і справа". Гэта была найстарэйшая і ў той час адзіная руская газета на Захадзе. Рэдагаваў яе былы страхавы агент, выпускнік Таганрогскага камерцыйнага вучылішча - Багалюбаў. (Сапраўднае яго прозвішча - Штэмпель - мы даведаліся пазней.)
  Мая жонка зарабляла каля ста пяцідзесяці долараў за тыдзень. Тады нам падавалася, што гэта вялікія грошы. Дадому яна вярталася позна. Мае назапашаныя за дзень філасофскія меркаванні выслухоўвала без асаблівай цікавасці.
  У шматлікіх рускіх сем'ях адбывалася такая ж гісторыя. Інтэлігентныя мужыкі ляжалі на прадушаных канапах. Інтэлігентныя жонкі кроілі жаночыя сумачкі на галантарэйных фабрыках.
  Чамусьці жонкі лягчэй знаходзілі працу. Можа, у нашых жонак мацнейшае пачуццё адказнасці? А нас проста стрымлівае цяжар інтэлекту? Не ведаю…
  Я валяўся на канапе і марыў атрымаць працу. Прычым якую заўгодна. Толькі незразумела, якую менавіта. Каму я, рускі журналіст і літаратар, мог прапанаваць свае паслугі? Тым больш што англійскай я не ведаў. (Як, зрэшты, не ведаю і зараз.)
  Сола на ўндэрвудзе
  Неяк мы з жонкай выпадкова апынуліся ў зоамагазіне. Каля дзвярэй вісела клетка з папугаем. Я чамусьці вырашыў, што гэта какаду. У папугая была семіцкая фізіяномія, зялёныя крылы, жоўты грэбень і аранжавы хвост. Нечакана ён нешта выгукнуў агідным хрыплым голасам.
  «Звярні ўвагу, — сказала мая жонка, — нават какаду гаворыць па-ангельску лепш за нас…»
  Шэсць месяцаў я праляжаў на канапе. Часам заходзілі сябры і клаліся на суседнюю канапу. У нас было тры канапы, і ўсе рознакаляровыя.
  Упадабаным нашым заняткам было - лаяць амерыканцаў.
  Амерыканцы наіўныя, чэрствыя, бессардэчныя. Сябраваць з амерыканцамі немагчыма. Гарэлку п'юць мікраскапічнымі дозамі. Усё роўна што з вечкаў ад зубной пасты…
  Сусветныя праблемы амерыканцаў не хвалююць. Галоўны іх дэвіз - "Глядзі на рэчы проста!" І ніякага сусветнага смутку!
  З жонкай разводзяцца - ідуць да юрыста. (Няма каб душу выказаць таварышам па працы.) Сны распавядаюць псіхааналітыкам. (Як быццам ім цяжка аднаму патэлефанаваць сярод ночы.) І гэтак далей.
  У краіне бязладзіца. Бензін даражэе. Ад чарнаскурых няма выратавання. А галоўнае - дэмакратыя пад пагрозай. Не сёння, дык заўтра пахіснуцца і абрынецца. Але мы яе выратуем! Раскажам усяму свету праўду пра таталітарызм. Навучым прэзідэнта Картэра кіраваць краінай. Дамо яму шэраг карысных указанняў.
  Транзістары ў чарнаскурых падлеткаў - канфіскаваць! Кубу ў тэрміновым парадку - акупаваць! Па Тэгеране вадароднай бомбай - плясь! І таму падобнае…
  Я ў такіх выпадках больш маўчаў, Амерыка мне падабалася. Пасля Каляеўскага спецпрыёмніка мне падабалася рашуча ўсё. І падабаецца да гэтага часу.
  Адзінае, чаго я тут катэгарычна не прымаю - запалкі. (Як гэта ні дзіўна, нават запалкі бываюць дрэнныя і добрыя. Дык што ж казаць пра нас саміх?!) Астатняе нам з жонкай больш-менш падыходзіць.
  Мне падабалася Амерыка. Проста ёй было неяк не да мяне…
   шукаю працу
  Аднойчы мая жонка сказала:
  - Зайдзі да Багалюбава. Ён хітры, дробны, але даволі сімпатычны. Усё ж скончыў царскую гімназію. Можа, возьме цябе на працу літсупрацоўнікам ці хаця б карэктарам. Чым ты рызыкуеш?
  І я вырашыў - пайду. Калі мяне напярэдадні ад'езду забралі, у газэце зьявілася адпаведная інфармацыя. І ўвогуле, я быў ледзь не дысідэнтам.
  Жонка мяне папярэдзіла:
  - Гасцей у нас сустракаюць па-рознаму. У залежнасці ад палітычнай рэпутацыі. Самых знакамітых дысідэнтаў запрашаюць у італьянскі рэстаран. З менш вядомымі Багалюбаў проста размаўляе ў кабінеце. Частуе іх растваральнай кава. Яшчэ больш сціплых гасцей прымае намеснік рэдактара - Траецкі. Астатніх увогуле не прымаюць.
  Я занепакоіўся:
  - Каго гэта наогул не прымаюць?
  - Ну тых, хто просіць грошай. Або выдае сябе за кагосьці іншага.
  - Напрыклад, за каго?
  — За сваяка Салжаніцына ці Мікалая Другога… Але найбольш іх раздражняюць людзі з прэтэнзіямі. Тыя, хто незадаволены газетай. Лічыцца, што яны патураюць сусветнаму камунізму... І наогул, будзь гатовы да таго, што гэта - даволі гнюсная лавачка.
  Мая жонка заўсёды перабольшвае. Шэсць месяцаў я рэгулярна чытаў газету "Слова і справа". У ёй трапляліся вельмі цікавыя матэрыялы. Праўда, склад рэдакцыйных нататак быў даволі ўбогім. Такой мовай тлумачыліся лёкаі ў творах Гогаля і Дастаеўскага. З прымешкай цяперашняй фельетоннай рыторыкі. Напрыклад, без канца мне сустракаўся такі зварот: «…З энергіяй, годнай лепшага ўжывання…» А таксама: «Каментары залішнія!»
  Пры гэтым Багалюбаў старанна пазбягаў у артыкулах займеннікі "я". Выкарыстоўваў, напрыклад, такую фармулёўку: «Той, хто піша гэтыя радкі».
  Але ўсё гэта былі прыкрыя дробязі. А так - газета рабіла далёка не безнадзейнае ўражанне.
  І я пайшоў.
  Рэдакцыя "Слова і справы" займала пяць пакояў. Адну вялікую і чатыры меншыя. У вялікай сядзелі творчыя работнікі. Яна была падзелена фанернымі перагародкамі. У астатніх змяшчаліся: галоўны рэдактар, яго намеснік, бухгалтар з адміністратарам і тэхнічная частка. Да тэхнічнай часткі адносіліся наборшчыкі, метранпажы і рэкламныя агенты…
  Сола на ўндэрвудзе
  Рэкламная аб'ява ў газеце «Слова і справа»:
  «Дыпламаваны гінеколаг Ляйбовіч. За ўмераны поплатак кліент можа мець усё самае лепшае! Аборт, гарантаванае ўсталяванне пазаматкавай цяжарнасці, эфектыўныя супрацьзачаткавыя таблеткі!..»
  Сустрэлі мяне па нізкім разрадзе. Гэта значыць хіба што не выправадзілі. Запрасілі ў кабінет намесніка рэдактара. А потым ужо туды зазірнуў і сам Багалюбаў. Відаць, рэдакцыя абрала для мяне нейкі прамежкавы ўзровень гасціннасці. Каву не прапанавалі.
  Мала таго, намеснік рэдактара спытаў:
  - Спадзяюся, вы снедалі?
  Пытанне здалося мне нетактоўным. Дакладней, збянтэжыла сама фармулёўка, інтанацыя надзеі. Але я кіўнуў.
  Магу паклясціся, што намеснік рэдактара ажывіўся. Гэта быў высокі, шчыльны і румяны чалавек гадоў сарака. Яго манеры адрозніваліся той ступенню пасрэднай бездакорнасці, якая нараджае пратэст. Ён нагадваў прагрэсіўнага гаркамоўскага чыноўніка эпохі Хрушчова. У голасе яго звінелі чаканыя патрабавальныя ноткі:
  — Уладкаваліся?.. Выдатна!.. Кватэру знялі?.. Выдатна!.. Матуля на пенсіі?.. Выдатна!.. Ваша жонка працуе ў нас?.. Узгадваю… А вам раю паступіць на курсы медсясцёр…
  Відавочна, я ўздрыгнуў, таму што намеснік дадаў:
  - Дакладней, медбратоў ... Карацей - медыцынскіх работнікаў сярэдняга звяна. Што дапаможа вам стварыць матэрыяльную базу. У Амерыцы гэта галоўнае! Хоць павінен папярэдзіць, што праца ў шпіталі - не з лёгкіх. Камусьці яна ўвогуле супрацьпаказана. Некаторыя губляюць прытомнасць пры выглядзе крыві. Многім непрыемны кал. А Вам?
  Ён зірнуў на мяне патрабавальна і строга. Я пачаў нешта млява мармытаць:
  - Ды так, - кажу, - ці ведаеце, не асабліва…
  - А літаратуру не кідайце, - распарадзіўся Траецкі, - пішыце. Нешта мы, я думаю, зможам апублікаваць у нашай газеце.
  І потым, ужо без усялякай логікі, намеснік рэдактара дадаў:
  — Папярэджваю, ганарары ў нас больш за сціплыя. Але патрабаванні - выключна высокія ...
  У гэты момант зазірнуў Багалюбаў і ласкава вымавіў:
  - А, добры дзень, галубок, добры дзень... Такім я вас сабе і ўяўляў!
  Затым ён запытальна паглядзеў на Траецкага.
  - Гэта пан Даўлатаў, - падказаў той, - з Ленінграда. Мы пісалі аб яго арышце.
  - Памятаю, памятаю, - сумна вымавіў рэдактар, - памятаю. Выдатна памятаю... Яшчэ адзін безназоўны вязень ГУЛАГа... (Ён так і сказаў пра мяне — безназоўны!) Яшчэ адно ахвярапрынашэнне камуністычнаму Малоху... Яшчэ адзін сведка крывавай агоніі бальшавізму...
  Потым з яшчэ большым трагізмам рэдактар дадаў:
  - І ўсё ж не падайце духам! Рэлігійнае адраджэнне шырыцца! Хваля пратэстаў нарастае! Савецкая ідэалогія мёртвая! Таталітарызм асуджаны!
  Здавалася б, рэдактар казаў нармальныя рэчы. Аднак слухаць яго чамусьці не хацелася...
  Рэдактару было за восемдзесят. Маленькі, тоўсты, рухомы, ён нагадваў гімназіста.
  Перажыўшы знакамітых аднагодкаў, Багалюбаў аўтаматычна ўзвысіўся. Каля чатырохсот некралогаў было падпісана яго прозвішчам. Ён стаў ці ледзь не адзіным жывым бытапісьменнікам даваеннай эпохі.
  У яго мемуарах паблажліва згадваліся - Набокаў, Бунін, Рахманінаў, Шагал. Яны паўставалі пасрэднымі, сімпатычнымі, крышачку назойлівымі людзьмі. Напрыклад, Багалюбаў пісаў:
  «…Глыбокай ноччу мне патэлефанаваў Іван Бунін…»
  Або:
  «…На пероне мяне спыніў ладна задыханы Шагал…»
  Або:
  «…У гэтую більярдавую мяне зацягнуў Набокаў…»
  Або:
  «…Баючыся пакрыўдзіць Рахманінава, я ўсё ж такі зайшоў на ягоны канцэрт…»
  Выходзіла, што знакамітасці настойліва пераследвалі Багалюбава. Хаця чамусьці ў сваіх мемуарах яго не згадалі.
  Гадоў трыццаць таму Багалюбаў выпусціў зборнік апавяданняў. Я іх прачытаў. Мне запомніўся такі выраз:
  "Рычарду ўсміхалася дачка гаспадара фермы, на якой ён правёў трое сутак ..."
  У размове Багалюбаў часта выкарыстоўваў такі зварот:
  «Я хачу сказаць толькі адно…» За гэтым вынікала: «Па-першае… Акрамя таго… І нарэшце…»
  Багалюбаў абарваў сваю прамову нечакана. Як быццам выключыў заезджаную пласцінку. І адразу ж загаварыў зноў, але ўжо без усялякай патэтыкі:
  — Ведаю, ведаю вашы сціснутыя абставіны... Ад усёй душы хацеў бы дапамагчы... На жаль, у вельмі нязначных межах... Мастацкі фонд на мяжы знясілення... У справаздачным годзе ахвяраванні рэзка скараціліся... Тым не менш я гатовы выпісаць чэк... А вы ўжо зробіце ласку даць распіску ...Шчыра смуткую аб мізэрных памерах дапаможніцтва... Як гаворыцца, чым багатыя, тым і рады...
  Я набраўся мужнасці і спыніў яго:
  - Грошы не праблема. У нас усё добра.
  Упершыню рэдактар паглядзеў на мяне з цікавасцю. Затым, ледзь не праслязіўшыся, упусціў:
  - Шаную!
  І выйшаў.
  Траецкі ў сваю чаргу разглядаў мяне не без павагі. Як быццам я здзейсніў на яго вачах сапраўды дысідэнцкі подзвіг.
  Аб працы мы так і не загаварылі. Я развітаўся і з палёгкай выйшаў на Брадвей.
   Востраў
  Тры гарады прайшлі праз маё жыццё. Першым быў Ленінград.
  Без працы і намаганняў далася Ленінграду выправа сталіцы. Вада і камень вызначылі яго гарызантальную пампезную стылістыку. Высакароднасць тут гэтак жа звычайна, як нездаровы колер асобы, даўгі і вечная самаіронія.
  Ленінград валодае пакутлівым комплексам духоўнага цэнтра, некалькі ўшчэмленага ў сваіх адміністрацыйных правах. Спалучэнне непаўнавартаснасці і перавагі робіць яго вельмі з'едлівым гаспадаром.
  Такія гарады ёсць у любой прыстойнай краіне. (У Італіі - Мілан. У Францыі - Ліён. У Злучаных Штатах - Бостан.)
  Ленінград называюць сталіцай рускай правінцыі. Я думаю, гэта найменш савецкі горад Расіі…
  Наступным быў Талін. Некаторыя лічаць яго залішне мініятурным, кандытарскім, прыкрым. Я ведаю, што пірожныя гэтыя - з начыннем.
  Талін - горад вертыкальны, інтравертны. Разглядаеш гатычныя вежы, а думаеш - пра сябе.
  Гэта найменш савецкі горад Прыбалтыкі. Штрафная перасылка паміж Усходам і Захадам.
  Жыццё маё доўгія гады кацілася з Усходу на Захад. Трэцім горадам гэтага жыцця стаў Нью-Йорк.
  Нью-Ёрк - хамелеон. Шырокая ўсмешка на яго фізіяноміі лёгка змяняецца пагардлівай грымасай. Нью-Ёрк расслабляльна ціхамірны і смяротна небяспечны. Размашыста шчодры і хваравіта скупы. Гатовы ашчаслівіць цябе, але здольны і спустошыць без хвіліны ваганні.
  Яго архітэктура нагадвае кучу дзіцячых цацак. Яна кашмарная настолькі, што дасягае вядомай гармоніі.
  Яго эстэтыка сугучная чыгуначнай катастрофе. Яна топча законы школьнай геаметрыі. Здзекуецца над зямным прыцягненнем. Асвяжае ў памяці палотны трэцярадных кубістаў.
  Нью-Ёрк рэальны. Ён зусім не выклікае музейнага трапятання. Ён створаны для жыцця, працы, забаў і гібелі.
  Помнікі гісторыі тут адсутнічаюць. Сапраўднае, мінулае і будучыня цягнуцца ў адной запрэжцы.
  Здарыся рэвалюцыя - няма чаго будзе штурмаваць.
  Тут няма адчування месца. Ёсць пачуццё карабля, набітага мільёнамі пасажыраў. Гэты горад настолькі разнастайны, што разумееш - тут ёсць кут і для цябе.
  Думаю, што Нью-Ёрк - мой апошні, вырашальны, канчатковы горад.
  Адсюль можна бегчы толькі на Месяц…
   Мы прымаем рашэнне
  У нашым доме пасялілася чацвёра былых савецкіх журналістаў. Першым заняў студыю Лёва Драздоў. Потым з яго дапамогай знайшоў кватэру Эрык Баскін. Мы з жонкай паступілі непрыгожа. А менавіта - паабяцалі хабар суперу Мігуэлю. Праз месяц нашыя праблемы былі вырашаныя. За намі перабраўся з Бронкса Віля Мокер. І таксама не без садзейнічання Мігуэля.
  Хабары ў нас з'ява распаўсюджанае. Раней, гавораць, гэтага не было. Потым з'явіліся мы, савецкія ўцекачы. І навялі свае парадкі.
  Паступова ў голасе нашага супера загучалі інтанацыі маскоўскага домауправа:
  - Дах працякае?.. Акно не зачыняецца?.. Сцяна, кажаце, трэснула?.. Зайду, калі будзе час... Вас шмат, а я - адзін...
  У гэты момант трэба сунуць яму цудадзейную зялёную паперку. Твар Мігуэля адразу дабрэе. Праз пяць хвілін ён зяўляецца з інструментамі.
  Суседзі кажуць - гэта ўсё з'явілася нядаўна. Выходзіць, гэта наша заслуга. Як выяўляецца Мокер - "далікатныя парасткі сацыялізму ..."
  
  
  Мы збіраліся амаль кожны вечар. Драздоў быў настроены аптымістычна. Ён крычаў:
  - Мы на волі! Мы дыхаем на поўныя грудзі! Кажам усё, што думаем! Упэўнена глядзім у будучыню!..
  Сола на ўндэрвудзе
  Мокер называў Драздова:
  "Натоўп з аднаго чалавека".
  Асабіста мне будучыня ўяўлялася імглістым. Баскіну - таксама. Мокер відавочна нешта задумаў, але, хітра ўсміхаючыся, маўчаў.
  Я казаў:
  - Існуюць розныя курсы - праграмістаў, ювеліраў, бухгалтараў ...
  Тон у мяне быў няўпэўнены. Мне было далёка за трыццаць. Драздову і Мокеру - пад сорак. Баскіну - за пяцьдзесят. Нялёгка ў гэтыя гады мяняць прафесію.
  Мы чулі, што заходнія людзі да такіх рэчаў ставяцца прасцей. Быў чалавек камерсантам, згалеў, пайшоў вадзіць таксі. Ці наадварот.
  Але мы-то ўладкованыя па-іншаму. Бо журналістыка, літаратура - гэта наш лёс! Наша святое пакліканне! Якая ўжо тут бухгалтэрыя? І тым больш ювелірная справа. Не кажучы аб праграмаванні…
  Да нашых зборышчаў часта далучалася мясцовая інтэлігенцыя. У тым ліку, канферансье Беленькі, музыказнаўца Ірына Гольц, фарцоўшчык Акула, эканаміст Скафар, загадкавы рэлігійны дзеяч Лемкус. Усіх нас аб'ядноўвалі пошукі працы. Дакладней - хаця б нейкага заробку. Усе мы па чарзе дзяліліся новай інфармацыяй.
  (Пазней гаварылі адкрыта радзей. Кожны быў заняты ўласным працаўладкаваннем. Але тады ў нас яшчэ захоўваўся ідэалізм.)
  Канферансье Беленькі з парога ўсклікаў:
  - Я чуў, ёсць месца на гадавальніку лекавых змей. Праца нескладаная. Галоўнае - карміць іх чатыры разы на суткі. Нешта прыбраць, там, вымыць, падмесці... Плацяць — сто шэсцьдзесят на тыдзень. І галодным, між іншым, не застанешся.
  - Гэта значыць? — гідліва насцярожваўся Баскін. - Што гэта значыць? Што ты хочаш гэтым сказаць?
  Беленькі ў сваю чаргу падвышаў голас:
  - Думаеш, чым іх тут кормяць? Мышамі? Ні храна падобнага! Гэта табе не саўдэпія! Тут змеі сілкуюцца лепш, чым нашы касманаўты. Усё прадугледжана: вавёркі, тлушчы, вугляводы…
  На твары ў Баскіна выяўлялася крайняя агіда:
  - Няўжо будзеш есці з аднаго карыта са змеямі? Ці варта дзеля гэтага з'яжджаць з Масквы?!
  - Чаму з аднаго карыта? Я магу захапіць з дому посуд…
  Сам Эрык Баскін імкнуўся да абстрактна-палітычнай дзейнасці. Ён усё паўтараў:
  — Мы павінны расказаць людзям праўду пра таталітарызм!
  — Раскажы, — іранізаваў Беленькі, — а мы паслухаем.
  Баскін у адказ толькі змрочна лаяўся. Сапраўды, мовы ён не ведаў. Як збіраўся прапаведаваць - было незразумела…
  Былы фарцоўшчык Акула марыў аб уласным гандлёвым прадпрыемстве. Ён казаў:
  - У Маскве я жыў як фраер. Купляў у фінскага турыста запальнічку і рабіў на гэтым свой чырвонец. З элементарнага гондона мог наварыць тры рублі. І я быў у парадку. А тут - усё замежнае! І ніякага дэфіцыту. Няўжо што акрамя наркотыкаў. А наркотыкі - гэта "вілы". Застаецца "тэлега", сумленны вытворчы бізнэс. Мяне б, напрыклад, цалкам задаволіла сціплая рыбная крама. Што патрабуе пачатковага капіталу...
  Пры слове "капітал" усё змаўкалі.
  Музыказнаўца Ірына Гольц вылучала рамантычныя праекты:
  - У Амерыцы дваццаць тры працэнты мільянераў. Хоць аднаму з іх патрабуецца дабрадзейная жонка з вытанчанымі манерамі і бездакорным эстэтычным густам?
  - Будзеш выходзіць замуж, - казаў Скафар, - усынаві мяне. А што асаблівага? Так, мне сорак гадоў, ну і што? Так і скажы будучаму мужу: «Гэта - Шурык. Асабіста я маладая, але маю дарослага сына!..»
  Тут умешваўся Лемкус.
  - Вы проста не ведаеце амерыканскага жыцця. Тут ёсць правераныя і суцэль законныя спосабы ўзбагачэння. Што можа быць прасцей? Вы ідзяце па фешэнэбельнай Мэдысан-авеню. Насустрач вам сабака, элементарны даберман. Вы кажаце: "Ах, які міленькі сабачка!" І хуткім рухам пстрыкае яе па носе. Даберман хапае вас за нагу. Вы губляеце прытомнасць. Канстатуеце нервовы шок. Тэлефануйце добраму адвакату. Падаяце ў суд на гаспадара дабермана. Патрабуеце кампенсацыі маральнай і фізічнай шкоды. Гаспадар-мільянер выпісвае чэк на дваццаць тысяч...
  Мы пярэчылі:
  - А калі акажацца, што сабака належыць якому-небудзь бадзягу? Ці мала на Брадвеі чорных інвалідаў з даберманамі?
  - Я ж кажу не пра Брадвея. Я кажу пра фешэнэбельную Мэдысан. Там жывуць адны мільянеры.
  - Там жыве мастак Папазян, - казаў Скафар, - ён жабрак.
  - Хіба ў Папазяна ёсць сабака?
  - У Папазяна няма нават прусакоў...
  Эканаміст Скафар хацеў ажаніцца на багатай удаве. Ён быў высокі, хударлявы і шчадралюбны. Акрамя таго, насіў акуляры, што ў расейскім глухі лічыцца прыкметай інтэлігентнасці.
  Мы цікавіліся:
  - Што ж ты скажаш нявесце? Хай? А потым?
  Скафар рэагаваў ціха і шчыра:
  - Сапраўднае пачуццё не патрабуе слоў. Я буду моўчкі дарыць ёй кветкі...
  Ізноў падаваў голас загадкавы рэлігійны дзеяч Лемкус. Калісьці ён быў габрэем, выехаў па ізраільскіх дакументах. Але ў Рыме яго ахмурылі баптысты, паабяцаўшы нейкія матэрыяльныя льготы. Здаецца, вельмі малаважныя. Чым ён займаецца ў Амерыцы, было незразумела.
  Часам у газеце "Слова і справа" з'яўляліся карэспандэнцыі Лемкуса. Напрыклад: "Як убачыць Бога", "Святло ісціны", "Задумайцеся, малаверы!"
  Сола на ўндэрвудзе
  У чарговай нататцы Лемкуса гаварылася:
  «Як выдатна выказаўся Ісус Хрыстос…» Далей вынікала цытата з Нагорнай пропаведзі…
  Так Лемкус пахваліў здольнага аўтара.
  Лемкус творча развіваў свае ж ідэі:
  - Сабака, я думаю, гэта дробна. Ёсць больш эфектыўныя метады. Напрыклад, вы купляеце старую машыну. Едзеце ў Галівуд. Або ў Х'юстан, дзе поўна мільянераў. Цэлымі днямі раз'язджаеце па вуліцах, прычым ігнаруючы святлафоры. І, натуральна, пападаючы ў аварыі. Нарэшце, вас тараніць раскошны лімузін. У лімузіне сядзіць нафтавы кароль. Вы пагражаеце яму судовай працэдурай. Нафтавы кароль прыходзіць у жах. Яго час каштуе вялізных грошай. Дзесяць тысяч - хвіліна. Яму значна прасцей адкупіцца на месцы. Выпісаць чэк і ехаць па сваіх справах…
  - А Бог цябе за гэта не пакарае? — яхідна пытаўся Мокер.
  - Не думаю, - адказаў Лемкус, - малаверагодна ... Бог любіць якія імкнуцца і немаёмных.
  - А жулікаў? — Не сунімаўся Мокер.
  - Узяць у багатага - не грэх, - рэагаваў Лемкус.
  – Вось і Ленін так думаў…
  Ішоў час. Нечыя жонкі працавалі. Драздоў харчаваўся ў знаёмых, студыю яму аплочвала «НАЙАНА». Лемкуса падкормлівалі баптысты. Ірына Гольц знайшла ў Кліўлендзе багатага сваяка.
  А мы ўсё строілі планы. Пакуль аднойчы Мокер не сказаў:
  - А я, уявіце сабе, ведаю, што мы будзем рабіць.
  Драздоў загадзя кіўнуў. Эрык Баскін недаверліва прыжмурыўся. Я раптам адчуў дзіўную турботу.
  Памарудзіўшы некалькі секунд, Мокер пераможна вымавіў:
  - Мы будзем выдаваць другую рускую газету!
   Сентыментальны марш
  Падсвядома кожны з нас марыў аб рускай газеце. Бо журналістыка была нашай адзінай прафесіяй. Адзіным каханым заняткам. Проста мы не ведалі, як гэта робіцца ў ЗША.
  Дома ўсё было вельмі проста. Там быў абкам, які ўсё ведаў. У любой газеты было памяшканне, штат і адпаведнае абсталяванне. Усё неабходнае давалася дзяржавай. Пачынальна з друкарні і канчаючы шарыкавымі аўтаручкамі.
  Дома быў цэнзар. Было акенца, дзе вы рэгулярна атрымлівалі заробак. Было начальства, якое давала кіруючыя ўказанні. Вам заставалася толькі пісаць. Пры гэтым загадзя было вядома - што менавіта.
  А тут?!
  Ангельскай мы не ведалі. (За выключэннем Вілі Мокера, які тлумачыўся не без дапамогі жэстаў.) Пра тутэйшую газетную тэхналогію не мелі ўяўлення. Акрамя таго, падазравалі, што ўся задума гэта каштуе немалых грошай.
  - І наогул, - пацікавіўся Баскін, - хто нам дасць дазвол? Мы ж нават грамадзянства не маем. Выходзіць, кожны поц можа выдаваць газэту? А што, калі мы пачнем падрываць асновы капіталізму?
  Але Мокер, як высветлілася, меў падрабязнай інфармацыяй. І на пытанні адказваў без запінкі:
  - Спецыяльнага дазволу не патрабуецца. Мы проста рэгіструем нашу карпарацыю, і ўсё. Затым здымаем недарагое памяшканне ў Манхэтэне. Заказваем рускую наборную машыну. Танных друкарняў у Нью-Йорку колькі заўгодна. Тэхналогія ў Штатах больш сучасная, а значыць - простая. Замест цынкавых клішэ выкарыстоўваюцца фотастаты. Замест свінцовага набору - кампутарныя машыны ...
  Далей Мокер засынаў нас тэрмінамі: "айбіэм", "працэсар", "сэлектрык-кампозэр"…
  Наша павага да Мокер расло. Ён працягваў:
  - Што ж тычыцца асноў, то іх стагоддзямі падрываюць дзясяткі экстрэмісцкіх газет. Каго гэта хвалюе? Калі газета легальная, тое ўсё астатняе не мае значэння. Тым больш што мы маем намер прытрымлівацца кансерватыўнай лініі.
  — Мы павінны расказаць амерыканцам праўду аб таталітарызме, — увярнуў Эрык Баскін.
  - Мне ўсё роўна, якой лініі прытрымлівацца, - аб'явіў Драздоў.
  - А грошы? - спытаў я.
  Мокер не сумеўся:
  - Грошы гэта таксама не фокус. Амерыка літаральна набітая грашыма. Мільёны амерыканцаў не ведаюць, як іх патраціць. Мы – знаходка для гэтых людзей…
  Мокер разважаў упэўнена і кампетэнтна. Значыць, ён не марнаваў часу. Мы ўсе мелі да яго пачуццё зайздрасці і даверу. Нездарма ён першы пачаў курыць цыгары. А галоўнае, раней за іншых перастаў насіць адзенне са скуразамяняльніка…
  Панізіўшы голас, ён сказаў:
  - Я хачу працягнуць размову без сведкаў. Застануцца (стамальная паўза), Баскін, Драздоў і Сярога.
  Калі пакрыўджаныя суседзі вышлі, Мокер тонам змоўшчыка вымавіў:
  - Ёсць у мяне на прыкмеце буйны гангстэр. Чалавек з мафіі. Мае патрэбу, як я разумею, у інвестыцыях. Інакш кажучы, у легалізацыі таемных капіталаў.
  - Дзе ты яго адкапаў? - спыталі мы.
  - Усё вельмі проста. У мяне ёсць незамужняя суседка. - (Макеры жылі ў левым крыле будынка.) - Высокая, сімпатычная баба…
  Драздоў паспрабаваў развіць гэтую тэму:
  - Поўная такая, з круглым задам?
  – Далей, – нервова перабіў яго Баскін.
  - У гэтай Сінты, - працягваў Мокер, - бывае італьянец. Мы часта сутыкаемся ў ліфце. Прычым заходзіць ён да яе выключна днём. Пасля чаго Сінція неадкладна апускае запавесы. Які мы з гэтага робім выснову?
  — Чорт яго ведае, — сказаў Эрык Баскін.
  Драздоў гулліва засмяяўся, паціраючы рукі:
  - Звычайная справа, стары, паддалі - і ў ложак!
  Мокер знішчальна паглядзеў на Драздова і сказаў:
  - З гэтага мы робім выснову, што Рыца - гаспадар начной установы. Таму ён і займаецца каханнем толькі днём. А ўсе начныя ўстановы кантралююцца мафіяй. Не кажучы аб тым, што ўсе італьянцы - прыроджаныя мафіёзі.
  Баскін выказаў сумнеў:
  - Усе жанатыя мужыкі забаўляюцца днём. Для гэтага не абавязкова быць гангстарам.
  Але Мокер перабіў яго:
  - А калі я з ім гаварыў, тады што?.. Я доўга не адважваўся. Падшукваў найболей ёмістую фармулёўку. І нарэшце ўчора шматзначна спытаў: "Ці не належыш ты да вядомай арганізацыі?"
  - А ён?
  - Ён зразумеў мой намёк і кіўнуў. Тады я папрасіў яго аб сустрэчы. Мы дамовіліся пабачыцца заўтра пасля шасці. У бары на рагу Сямнаццатай і Пятай.
  Баскін цяжка ўздыхнуў:
  - Бянтэжыць мяне, хлопцы, уся гэтая крымінальшчына...
   Сустрэча
  Гангстэр быў апрануты даволі сціпла. Яго вельветавыя штаны ільсніліся. Джэмпер з надпісам "Помні Валенсію!" абцягваў круглы жывот. Тварам ён нагадваў грузінскага рынкавага гандляра.
  Ён ветліва прадставіўся:
  - Мяне клічуць Рыца. Рыца Фьезалі. Вельмі прыемна.
  У бары ціха найграваў музычны аўтамат. Мы селі каля акна. Бармэн выйшаў з-за стойкі, падаў нам шэсць кактэйляў. Гэта быў джын з лімонам і тонікам. Я б аддаў перавагу гарэлцы.
  Нас было шасцёра, уключаючы Рыца. Я прыйшоў не адзін. У жонкі выходны, і ёй захацелася паглядзець на мафіёзі.
  Усе, акрамя Рыца, былі незадаволены, што прыйшла мая жонка. Я сказаў Мокер, што выплачу за два кактэйлі.
  - Кам-ан, - шырока адмахнуўся Мокер і тут жа пераклаў: - Яшчэ б!..
  Мы чокнуліся і выпілі. Рыца, Баскін і мая жонка пілі праз саломінку. Мокер, я і Драздоў упадабалі абыйсціся без гэтых тонкасцяў.
  Пасля гэтага Мокер загаварыў. Нешта мы разумелі. Нешта ён перакладаў нам. Наогул, чым горш людзі гавораць па-ангельску, тым даступней мне іх мова. Карацей, адбылася прыкладна такая размова:
  - Магу я называць цябе проста Рыца?
  - Яшчэ б, мы ж сябры.
  - Гэтыя хлопцы - былыя савецкія журналісты.
  - О!.. Магу я замовіць яшчэ адзін кактэйль?
  - Спачатку пагаворым. Я буду шчыры. Спадзяюся, тут усе свае?
  Мокер абвёў нас строгім дапытлівым позіркам. Мы пастараліся выказаць абсалютную лаяльнасць.
  Мокер працягваў:
  - У бліжэйшыя дні мы пачынаем выдаваць рускую газету. Справа, як ты зараз пераканаешся, дакладная. У Амерыцы чатыры мільёны грамадзян рускага паходжання. Аўдыторыя і рынак - невычэрпныя. Ёсць магчымасць атрымаць самавітую амерыканскую рэкламу. Праз год уся гэтая задума прынясе добрыя грошы. Што ты пра гэта думаеш?
  - Я не чытаю па-руску, - адказаў гангстэр, - я наогул чытаю мала.
  — Як і ўсе мы, — змрочна адгукнуўся Баскін.
  Мокер паспрабаваў выраўнаваць кірунак гутаркі:
  - Я думаю, твая арганізацыя мае значныя сродкі?
  - Несумненна, - рэагаваў італьянец.
  Затым дадаў:
  - Наш капітал - гэта мужнасць, стойкасць, дысцыпліна, вернасць ідэалам!
  Мокер усхвалявана прыўзняўся:
  - Магчыма, я не цалкам падзяляю твае перакананні. Але я гатовы аддаць жыццё за тваё права свабодна іх выказваць!
  Гэтыя словы прагучалі як цытата.
  Мокер сеў і працягваў:
  - Не будзем тычыцца тваёй ідэйнай праграмы. Мы любім сумленных барацьбітоў незалежна ад іх перакананняў. Я шмат чуў пра тваю арганізацыю. Асабіста мне яе мэты, і асабліва - сродкі, не вельмі блізкія. Але я прывык аддаваць належнае стойкасці і мужнасці ў любой канкрэтнай форме... Мне вядома, што законы арганізацыі суровыя.
  Рыца ганарліва кіўнуў:
  - Так, арганізацыя імгненна ліквідуе тых, хто яе здраджвае. Ці наўрад можна пазайздросціць таму, хто парушыць слова, дадзенае арганізацыі…
  - Выдатна, - уставіла мая жонка. - Сярожа абавязкова нешта парушыць, і яго ліквідуюць. І застануся я маладой прывабнай удовачкі.
  Відаць, на маю жонку падзейнічаў алкаголь. Але Мокер пераклаў яе словы. Мусіць, жадаў разрадзіць становішча.
  Рыца нахмурыўся і адчаканіў:
  - Павінен вас расчараваць, мадам. Ліквідуем усю сям'ю!
  Затым прабачлівым тонам дадаў:
  — Жыццеўстойлівай можа быць толькі арганізацыя, спаяная дысцыплінай…
  Я заўважыў, што ўсе пазбягаюць словы "мафія".
  - Бліжэй да справы, - працягваў Мокер, - у арганізацыі ёсць сродкі. Яна зацікаўлена ў легальных капіталаўкладаннях. Мы гатовы прадаставіць ёй такую магчымасць. Зразумела, вы атрымаеце адпаведныя гарантыі…
  Музычны аўтамат заціх.
  - Выбачыце мяне, - сказаў Рыца.
  Ён падняўся, дастаў з кішэні дробязь. Апусціў яе ў шчыліну.
  Некаторы час чулася шыпенне. Потым загучалі акорды гітары і саладжавы тэнар вывеў:
  «О, Валенсія, мая радзіма! Сонца шэпча мне - усміхніся!.. О, Валенсія ... »
  Рыца вярнуўся, дастаў цыгарэту. Нешта ў ім адказвала музычнаму рытму. Банальна кажучы, ён танцаваў.
  Мокер працягнуў яму запальнічку з выявай голай дзяўчыны.
  Гангстэр прыкурыў. Мы чакалі.
  - Ну дык што? - спытаў Мокер.
  Рыца прыўзняў бровы:
  - Вам патрэбны грошы?
  Мокер упэўнена кіўнуў.
  - Я не ўпаўнаважаны вырашаць такія пытанні. Вядома, я пагавару з Рафаэлем. Ён загадвае партыйнай касай. Шчыра кажучы, не думаю, каб ён пагадзіўся. Рафаэль крыху кансерватыўны. Я перакананы, што Рафаэль значна правейшы за свайго куміра Троцкага. Наша фракцыя левых мааістаў значна далей ад цэнтра.
  Мы пераглянуліся.
  - Фракцыя мааістаў? — перапытаў Баскін.
  Затым павярнуўся да Мокеру:
  - Ты казаў, што ён з мафіі. Насамрэч усё значна горш. Насамрэч гэты поц яшчэ і бальшавік!
  Італьянец жыва растлумачыў:
  - У юнацтве я быў марксістам ліберальнага кшталту. Я нават галасаваў супраць індывідуальнага тэрору. Але затым далучыўся да радыкалаў. А нядаўна захапіўся мааісцкай праграмай. Мне хочацца прымірыць ленінізм з канфуцыянствам. Правая фракцыя лічыць мяне рэнегат. Але я ведаю, што ісціна прыйдзе з Усходу.
  - Пайшлі адсюль прэч! - сказаў Эрык Баскін.
  Драздоў вагаўся:
  - Наогул грошы не пахнуць, - сказаў ён.
  Баскін павысіў голас:
  - Якія могуць быць грошы ў гэтай шпаны?!
  Мокер выглядаў вельмі прыгнечаным. Мая жонка адкрыта весялілася.
  Рыца выпіў яшчэ адну шклянку кактэйлю і спакойна працягваў:
  - Ісціна прыйдзе з Усходу. Асабіста я захапляюся рускімі. Яны рэвалюцыянеры і дабіліся справядлівасці. Потым рэвалюцыя перайшла ў бюракратычную фазу. Нарадзілася новая савецкая буржуазія... Асабіста я - рэвалюцыянер і вораг буржуазіі. Я чытаў Салжаніцына і Талстога. Талсты - буржуазны пісьменнік. Яго хвалююць перажыванні спешчаных багатыроў. А вось Салжаніцын напісаў добрую кнігу. Салжаніцын паказвае, наколькі небяспечнае выраджэнне рэвалюцыйнага духу…
  Баскін ледзь стрымліваўся:
  - Што за дзікая блытаніна ў галаве ў гэтага старога хулігана!
  Рыца не сунімаўся. Ён жэстыкуляваў і ўсклікаў:
  - Рэвалюцыя павінна перамагчы на ўсёй зямлі! Багацеі пачнуць працаваць, а простыя людзі адпачываць і паліць марыхуану! І гэта будзе справядліва... Рускія - малайцы! Ім патрэбна яшчэ адна рэвалюцыя. І правадыром яе будзе Салжаніцын, а не Леў Талсты... Вось менавіта, Салжаніцын!
  - Хопіць! — крыкнуў Баскін.
  - Хопіць! - радасна паўтарыў італьянец.
  Відаць, вырашыў, што гэта значыць "брава!".
  Мы расплаціліся і ўсталі. Мааіст доўга ціснуў нам рукі, паўтараючы:
  - Амерыка - дрэнная краіна! Я жыву тут толькі дзеля грошай! Маё сэрца належыць Валенсіі!.. Няхай жывуць артадоксы і радыкалы!.. Далоў Льва Талстога і буржуазію!
  - Віват! - сказаў Драздоў.
  Мы выйшлі на Сямнаццатую вуліцу. Рыца застаўся ў бары. Відаць, хацеў яшчэ больш умацаваць свой рэвалюцыйны дух.
  Мокер збянтэжана пасмейваўся.
  — Кретин, — сказаў яму Баскін.
  — Я шукаю, — апраўдваўся Мокер, — я намацваю хады… Грошы будуць… Амерыка – краіна неабмежаваных магчымасцяў…
  Потым ён успомніў:
  - З кожнага па чатыры даляры. З Даўлатава - восем. А за гэтага гавеннага Рыца, так ужо і быць, плачу я…
  - У сутнасці, нядрэнна пасядзелі, - супакойваў Баскіна Драздоў.
  - Убачыце, грошы будуць, - запэўніваў нас Мокер, - я клянуся!
   Хто мы і адкуль?
  Наша эміграцыя ўмоўна дзеліцца на тры плыні. Нават на чатыры: палітычны, эканамічны, мастацкі і авантурны.
  Палітычныя эмігранты адчуваюць сябе тут нядрэнна. Асабліва тыя, хто мае добрую спецыяльнасць. Напрыклад: лекары, інжынеры, знакамітыя навукоўцы, кваліфікаваныя рамеснікі. Бо дысідэнцтва - не прафесія.
  Гэтыя людзі дамагаліся свабоды і атрымалі яе.
  Хаця свабода – таксама не прафесія. Таму пажадана быць яшчэ і кваліфікаваным спецыялістам.
  Людзі з эканамічнага патоку таксама не скардзяцца. Бо яны дамагаліся матэрыяльных выгод. Прасцей кажучы, хацелі жыць лепш. Забыцца пра беднасць, вяровачныя макароны, фанерныя пінжакі і атрутны алкаголь.
  Сола на ўндэрвудзе
  Кажуць, калі выпіць савецкай мадэры і памачыцца на шакала, то шакал акаляе…
  Людзям хацелася жыць нармальна, падарожнічаць, есці садавіну і глядзець каляровы тэлевізар. Асобная кватэра з ваннай - ужо дасягненне.
  Карацей, яны свае атрымалі. Многія даволі хутка ўладкаваліся на цяжкую, добра аплачваную працу. Селі, напрыклад, за абаранак таксі. Найбольш мэтанакіраваныя адкрылі ўласныя прадпрыемствы.
  Сола на ўндэрвудзе
  Размаўляюць двое эмігрантаў.
  "Ну, як, ты добра ўладкаваўся?"
  «Ды не, усё яшчэ працую…»
  «Авантурысты» - людзі вечна незадаволеныя. У Амерыку патрапілі выпадкова. Хтосьці з жонкай палаяўся і з'ехаў. Камусьці захацелася паслухаць Гілеспі. Або, дапусцім, плюнуць у Гудзон з хмарачоса.
  Гэта ўсё даступна. Але даводзіцца яшчэ і працаваць. Што для многіх стала поўнай нечаканасцю. Добра яшчэ, што ў Амерыцы можна быць дзяржаўным паразітам. Так што большасць «авантурыстаў» на велферы.
  Мы з сябрамі ставімся да мастацкай плыні. Мы – людзі творчых схільнасцей: пісьменнікі, мастакі, рэдактары, мастацтвазнаўцы, журналісты. Мы з'ехалі ў пошуках творчай свабоды. І многія з нас дзейнічалі свядома. Хоць і не ўсё. Калі даць творчую свабоду пеўню, ён усё роўна будзе кукарэкаць.
  Нам даводзіцца цяжка. Англійскай мовы мы часцей за ўсё не ведаем. Прафесію мяняць, натуральна, не хочам. Велфер атрымліваць высакародна саромеемся.
  Сола на ўндэрвудзе
  Старая-эмігрантка ў рыбнай краме:
  «Я здагадвалася, што тут гавораць па-ангельску. Але хто ж мог ведаць, што да такой ступені?!.»
  Мы - няўдачнікі. Хаця многія з нас калісьці былі знакамітасцямі. Напрыклад, Эрык Баскін.
  Ён быў вядомым спартовым журналістам. Рэдактарам часопіса "Хакей-футбол". А футбол і хакей замяняюць савецкім людзям рэлігію і культуру. Па частцы эмацыйнага ўздзеяння ў хакея адзіны супернік - алкаголь.
  Калі Баскін прыязджаў з лекцыямі ў Харкаў і Чэлябінск, спыняліся трактарныя заводы. Вячэрняя змена сыходзіла з прадпрыемстваў.
  Эміграваў Баскін, палаяўшыся з уплывовым інструктарам ЦК. Здарылася гэта на ідэйнай глебе. Паколькі спорт у нас – з'ява ідэалагічная. А Эрык у адным з рэпартажаў залішне хваліў канадскіх хакеістаў. І яго звольнілі пасля непрыемнай размовы ў Цэнтральным Камітэце.
  Развітваючыся, інструктар сказаў:
  - У мяне да вас просьба. Растлумачце калегам, што вы ідзіце з рэдакцыі па стане здароўя. Спадзяюся, вам зразумела?
  Баскін адказаў:
  - Таварыш інструктар! Уявіце такую сітуацыю. Дапусцім, вам змяніла жонка. І пасля гэтага заразіла вас ганарэяй. Вы падаеце на развод. А жонка звяртаецца да вас з просьбай: "Вася, растлумач калегам, што мы разводзімся, паколькі ты - імпатэнт".
  Інструктар пазелянеў і паказаў Баскіну на дзверы…
  Віля Мокер працаваў на ленінградскім тэлебачанні. Ці наўрад ён быў зоркай, але мінакі яго пазнавалі. З'ехаў Віля таму, што быў габрэем і пакутаваў ад антысемітызму. Пры слове «жыд» ён лез біцца. Ён быў упэўнены, што «габрэй» - лаянка…
  Драздоў працаваў у аддзеле прапаганды "Змены". А прапагандаваць, як вядома, можна ўсё. Ад светлай камуністычнай будучыні і фіялетавых гусіных страўнікаў да твораў мастака Налбандзяна і смуродных гумавых бот.
  Гэта спарадзіла ў Драздове лёгкую маральную неразборлівасць.
  Памятаю, рэдактар "Змены" казаў пра яго:
  - У гэтага нават задніца пачцівая…
  Я не ведаю, чаму Драздоў з'ехаў.
  Аб палітычных матывах тут няма чаго і казаць. Хадзілі чуткі, што Драздоў уцякаў ад аліментаў. Не ведаю.
  Але чалавек ён быў даволі ўмелы і працавіты. А гэта - галоўнае.
  Пра сябе я ўжо расказваў у першай кнізе.
  Пытаецца, каму мы былі патрэбныя ў Амерыцы?
  Грошы
  Мокер працягваў энергічна дзейнічаць. Тэлефанаваў у розныя арганізацыі. Пачынаючы з Талстоўскага фонду і канчаючы Лігай абароны яўрэяў. Мокер прызначалі штодня па шэсць дзелавых спатканняў.
  Усё гэта абнадзейвала нашага лідэра. Відаць, ён быў злёгку дэзарыентаваны амерыканскай ветлівасцю. Куды ні патэлефануеш, усюды адказваюць:
  - Заходзьце, напрыклад, шостага мая ў адзінаццаць трыццаць...
  У Саюзе было па-іншаму. Там усё знаёма, ясна і зразумела. Калі табе адкрыта не хамяць, значыць справа будзе вырашана ў станоўчым сэнсе. І нават калі хамяць, яшчэ не ўсё страчана. Паколькі некаторыя чыноўнікі хамяць аўтаматычна, рэфлекторна. Такое хамства аднолькава блізка салаўіным спевам і рыканню льва.
  Тут усё інакш. Гутараць ветліва, усміхаюцца, наліваюць каву. Ласкава цябе выслухоўваюць. Затым сумна кажуць:
  - Шкадуем, але мы пазбаўленыя задавальнення скарыстацца дадзенымі прапановамі. Наша фірма залішне сціплая для ажыццяўлення вашага таленавітага, бліскучага праекту. Калі нешта зменіцца, мы вам патэлефануем.
  Часам пасля гэтага нават запісваюць нумар тэлефона…
  Аднак лідэр не здаваўся. Стаяла вільготнае і душнае нью-ёркскае лета. У мяккім асфальце паблісквалі колцы ад содавых слоікаў. Яны нагадвалі каштоўныя пярсцёнкі.
  Хмарачосы ў Манхэтэне былі ахутаны клубамі гарачай пары. Незлічоныя кандыцыянеры абрашалі мінакоў цёплым дажджом. Рэжучыя гукі тармазоў і грукат джаза зліваліся ў адну жахлівую какафонію.
  Мокер хадзіў па вуліцы ў гарнітуры-тройцы, дадзены яму сінагогай. У руках ён трымаў бясформенны савецкі партфель эпохі Камінтэрна. Тамака захоўвалася зручная складаная вешалка. У метро наш лідэр, дастаўшы яе з партфеля, хутка распранаўся. Пінжак і камізэлька цярпліва трымаў ён на выцягнутай руцэ. Гальштук з выявай амерыканскага сцяга рабіў Мокера падобным на задушніка. Прыслабіць вузел было немагчыма. Завязаць яго Віля мог толькі перад люстэркам.
  Пакідаючы сабвей, Мокер зноў апранаўся. На перамовы ішоў у гарнітуры. І, атрымаўшы адмову, зноў распранаўся ў метро…
  Драздоў тым часам знайшоў сабе часовую працу. Уладкаваўся на базу перацягваць свіныя тушы і рыбу. Скончылася ўсё гэта даволі сумным інцыдэнтам.
  Драздоў скраў кілаграма чатыры марожанага трэскавага філе. Сунуў ледзяны брыкет пад кашулю. Гадзіна ехала такім чынам у сабвеі. Філе пачало раставаць. У Драздова падазрона закапала са штаноў. Акрамя таго, ад яго запахла рыбай. Настолькі, што два індусы, бурчаючы, пераселі. І да таго ж раніцай Драздоў захварэў на запаленне лёгкіх…
  Баскін трымаўся ўпэўнена і спакойна. Да яго, чалавеку знакамітаму, праяўлялі цікавасць амерыканскія журналісты. Інтэрвію зь ім зьявіліся ў некалькіх буйных газэтах. Яго жонка Дыяна паступіла на курсы медсясцёр…
  А я тым часам знайшоў сабе літаратурнага перакладчыка. Дакладней, перакладчыцу. Звалі яе Лін Фарбэр. Бацькі Лін яшчэ да вайны беглі праз Польшчу са Шклова. Дачка нарадзілася ўжо ў Амерыцы. Па-руску казала даволі добра, але з заўважным акцэнтам.
  Пазнаёміў нас Іосіф Бродскі. Дакладней, рэкамендаваў ёй заняцца маімі творамі. Лін патэлефанавала, і я выслаў ёй цяжкую бандэроль. Пасля яна надоўга знікла. Месяцы праз два патэлефанавала зноў і кажа:
  - Хутка будзе гатовы чарнавы варыянт. Я дашлю вам копію.
  - Навошта? - пытаю. - Я ж не чытаю па-ангельску.
  - Вас не цікавіць пераклад? Вы зможаце паказаць яго знаёмым.
  (Як быццам мае знаёмыя - Хэмінгуэй і Фолкнер.)
  - Пашліце, - кажу, - лепш у які-небудзь часопіс…
  Шчыра кажучы, я не меў ілюзій. Ці наўрад пераклад апынецца добрым. Бо героі маіх аповядаў – вязьні, фарцоўшчыкі, сьпіўшаяся багема. Усе яны размаўляюць на дзікім жаргоне. Большую частку ўсяго гэтага нават мая жонка не разумее. Дык што ж казаць аб юнай амерыканцы? Як, напрыклад, можна перавесці такія выразы: «Гульба з Пердзілаўкі…» Або «Бізлаватай конь пароды…» Або, дапусцім: «Усе людзі як людзі, а ты — як хрэн на талерцы…» І гэтак далей.
  Я сказаў перакладчыцы:
  - Мы павінны абмеркаваць некаторыя фінансавыя праблемы. Плаціць я зараз не магу.
  - Я ведаю - Бродскі казаў мне.
  - Калі хочаце, будзем суаўтарамі. У выпадку поспеху ганарар дзелім напалову.
  Прапанова была нахабная. Якія ўжо там ганарары! Калі нават Бродскі змушаны займацца выкладчыцкай працай.
  Лін пагадзілася. Дарэчы, гэта быў адзіны цвярозы фінансавы крок, які я зрабіў у Амерыцы.
  
  
  Мокер тэлефанаваў нам кожны вечар. Голас яго гучаў усё менш упэўнена. Мы ўжо гублялі надзею. Ды і ці варта было спадзявацца? Працаваць па спецыяльнасці ў Амерыцы! Пісаць і казаць, што думаеш, - на рускай мове! Ды яшчэ і атрымліваць невялікі заробак! Надта ўжо фантастычнай здавалася нам такая перспектыва.
  Ачунялы Драздоў паступіў на шафёрскія курсы. Каб у далейшым арандаваць таксі. Жонка Вілі Мокера працавала сядзелкай. Мая жонка працягвала служыць у канторы ў Багалюбава. Дыяне Баскінай удалося атрымаць невялікую стыпендыю.
  Аднойчы мы пілі гарбату ў Баскіна на кухні. Раптам зазваніў тэлефон. Эрык зняў трубку.
  З вулічнага шуму выплыў пераможны голас Мокера:
  - Я здабыў грошы! Тэлефаную з аўтамата…
  — Сенсацыя, — з'едліва вымавіў Баскін, — Віля Мокер здабыў дзесяць цэнтаў.
  - Балван! - закрычаў Мокер. - Я дастаў шаснаццаць тысяч! Уяві сабе, шаснаццаць тысяч! Мы перамаглі!..
  Было такое адчуванне, што Мокер злёгку звар'яцеў. Ён так крычаў, што мы чулі яго добра. Баскін, моршчачыся, адсунуў трубку. Дыяна з кухні спытала:
  - Чаго ён хоча?
  А Мокер усё не сунімаўся:
  - Мы прасядзелі дзве гадзіны ў шыкоўным рэстаране «Блімпі». Я амаль не зазіраў у слоўнік. Я быў ва ўдары. Нават афіцыянты прыслухоўваліся да нашай размовы. Нарэшце ён здаўся, працягнуў мне руку і выклікнуў: «Файн! Я падумаю. Ты добры малы, Вілі! Амерыка мае патрэбу ў табе!..»
  Мокер запнуўся і далікатна дадаў:
  – «І ў тваіх сябрах…»
  - Дык дзе ж грошы? — спытаў Эрык Баскін.
  - Тэарэтычна - у нас у кішэні. Ён дасць. Я адчуваю, ён дасць!
  - Хто ён?
  - Лары Швейцэр!
  - Хто такі Лары Швейцэр?
  - Гэта вялікі чалавек! Фігура! Сапраўдны капіталіст!.. Я ўсё растлумачу. Не разыходзіцеся. Пашліце Драздова па гарэлку. Я бяру машыну. Але ў мяне ўсяго шэсць долараў і токен. Скіньцеся пакрысе і чакайце мяне ўнізе…
  Праз паўгадзіны я ўжо разліваў гарэлку. Дыяна прыгатавала фірмовую салату. У салаце былі грыбы, агуркі, чарнаслівы, радыска, але пераважалі макароны.
  Мокер казаў паспешліва, блытана і невыразна. Вось што я засвоіў з яго апавядання.
  Ёсць такі Лары Швейцэр. Мокер пазнаёміўся з ім у габрэйскім цэнтры. Швейцэр - адвакат і бізнесмен. Скупляе спустошаныя кварталы ў Брукліне. Робіць касметычны рамонт. І потым пасяляе там рускіх эмігрантаў. Гэта значыць адраджае горад.
  Пры гэтым марыць адыграць нейкую грамадскую ролю. А потым ледзь не балатавацца ў Кангрэс.
  Для гэтага яму патрэбная грамадская рэпутацыя. Каб заслужыць яе, Швейцэр заснаваў "Камітэт". Задача "Камітэта" - аказанне дапамогі расійскім бежанцам. Паралельна Швейцэр арганізаваў курсы англійскай мовы і музей неафіцыйнага савецкага жывапісу. Мокер, здаецца, здолеў пераканаць Лары Швейцэра ў неабходнасці яшчэ адной рускай газеты. Прычым Швейцэру зусім не абавязкова марнаваць уласныя грошы. Ён можа садзейнічаць нам у атрыманні доўгатэрміновай пазыкі. Гаворка ідзе пра пятнаццаць - дваццаць тысяч.
  Такім чынам, газета патрэбная гэтаму тыпу як выразны штрых грамадскай рэпутацыі.
  Швейцэр і яго бацькі - амерыканцы. Але дзед, натуральна, з Кішынёва. Так што эмігранцкія праблемы Швейцэру больш-менш даступныя...
  Мокер перавёў дыханне. Мы баяліся верыць. Эрык Баскін сказаў:
  - Па-мойму, рана біць у літаўры. Дачакаемся канчатковага вырашэння пытання.
  - Але вып'ем-то мы ўжо зараз? - занепакоіўся Драздоў.
  - Пярэчанняў. - кажу, - няма...
  Напярэдадні
  Як гэта ні дзіўна, грошы мы ўсё ж атрымалі - шаснаццаць тысяч. Я спытаў у Мокера:
  - А чаму не дваццаць? Ці не пятнаццаць?
  Мокер адказаў, што круглая сума - гэта заўсёды падазрона. А ў шаснаццаці тысячах адчуваецца строгі разлік.
  Сола на ўндэрвудзе
  Мой прыяцель Валер Грубін грошы на гарэлку займаў своеасабліва. Ён казаў:
  «Я ўжо вінаваты вам трыццаць рублёў. Пазычце яшчэ пяцёрку для роўнага рахунку…»
  Таямнічы Лары Швейцэр захацеў з намі пазнаёміцца. Мы прыехалі ў яго службовы офіс. Гэта былі два невялікія пакоі, заваленыя ўсякім хламам.
  Баскін расчаравана паморшчыўся. Але Мокер растлумачыў яму:
  - Мільянеры тут не любяць вылучацца. У "Мэрсэдэсах" раз'язджаюць толькі гангстары і суценёры. А сапраўдныя багацеі імкнуцца выглядаць сціплей.
  Я кажу:
  — Мусіць, мяне ўсё прымаюць за багацея. Паколькі мае адзіныя штаны лопнулі на срацы…
  Але тут з'явіўся Лары Швейцэр. Мокер стаў прадстаўляць нас. Баскіна і Драздова ён назваў знакамітымі журналістамі, а мяне - знакамітым пісьменнікам. Кожны раз Лары прыязна ўсклікаў: "О!.."
  Гэта быў рухавы рудаваты чалавек гадоў сарака. На яго крэмавых штанах вылучалася роўная зморшчына. Карычневыя туфлі блішчалі. Зялёная баба аблягала не занадта худую паясніцу. У Ленінградзе так апранаюцца прадаўцы камісійных крам.
  Лары кудысьці патэлефанаваў. Праз хвіліну нам прынеслі бутэрброды і каву.
  Віля Мокер пераможна зірнуў на Баскіна. Маўляў, што я казаў?! Самавітая фірма…
  Драздоў прапанаваў:
  - Можа, збегаць па гарэлку?
  - Гэтага яшчэ не хапала! - Прыкрыкнуў Мокер.
  Лары дастаў нататнік, калькулятар і аўтаручку.
  Потым сказаў:
  - Я вельмі рады, што пазнаёміўся з вамі. Амерыцы патрэбны таленавітыя людзі. Я размаўляў з сябрамі... Я думаю, вы можаце атрымаць пазыку на выданне яўрэйскай газеты. Але гэта мусіць быць менавіта габрэйская газета. Габрэйская газета на рускай мове для бежанцаў з Саюза. Мэта такой газеты – наблізіць чытачоў да габрэйскага Бога і сіянісцкіх традыцый.
  Я паспрабаваў запярэчыць:
  - Ці нельга выкарыстоўваць больш агульную фармулёўку? Напрыклад, "газета трэцяй эміграцыі"? Без націску на габрэйстве. А яшчэ лепш - наогул не ўказваць, хто мы такія. Выдаваць штотыднёвік для ўсіх, хто чытае па-руску. Надаючы, зразумела, пры гэтым месца і габрэйскаму пытанню. Так мы збярэм найбольшую колькасць падпісчыкаў.
  - Але ж бягуць з Расіі, галоўным чынам, габрэі? - здзівіўся Лары.
  - Не толькі. З'ехала даволі шмат рускіх, грузінаў, прыбалтыйцаў. Не кажучы аб змешаных шлюбах. Акрамя таго, савецкія яўрэі не надта рэлігійныя. Большая частка яўрэйскай інтэлігенцыі выгадавана на рускай літаратуры.
  Пакуль я казаў усё гэта, Мокер страшна нерваваўся. Ён рабіў мне знакі. Потым з самай пяшчотнай усмешкай вымавіў па-руску:
  - Заткніся, мудак, ты ўсё сапсуеш, пудзіла гарохавае, антысеміт пракляты!..
  Але мяне падтрымаў Баскін:
  - Я згодны. Габрэйскую газету купляць не будуць. У гэтым ёсць нешта местачковае. І ўвогуле, я не люблю, калі мне ставяць умовы.
  - Цікава, - абурыўся Мокер, - з якога гэта часу? А у маскоўскіх газетах табе не ставілі ўмоваў?
  — Таму я і з'ехаў, — запярэчыў Баскін.
  Драздоў маўчаў. Ён піў каву і еў бутэрброды.
  Мокер сказаў:
  - Адну хвілінку, Лары.
  І затым, звяртаючыся да нас, з ледзь прыкметным шаленствам:
  - Вы проста ідыёты! Чалавек готаў нам дапамагчы. Ён хоча, каб газэта была габрэйскай. Вам шкада? Пакажам збоку мікраскапічнымі літарамі: "Габрэйская газета на рускай мове", і ўсё. Будзем раз на год даваць матэрыялы па габрэйскай гісторыі. Адзначаць вялікія святы... Што ж тут дрэннага? У рэшце рэшт, большасць з нас сапраўды габрэі… А галоўнае, інакш грошай не атрымаем…
  - Асабіста мне ўсё роўна, - адазваўся Драздоў.
  Баскін махнуў рукой.
  Мокер сказаў:
  — Прабач, Лары! Мае сябры ўжо рвуцца ў бой. Абмяркоўваюць канкрэтныя творчыя праблемы. Нам здаецца, габрэйская газета павінна быць яскравай, таленавітай, займальнай…
  - Павяло, - кажу, - ката на блядкі!
  - Што? - зацікавіўся Лары.
  - Неперакладальная гульня слоў, - хутка растлумачыў Мокер…
  - Значыць, - сказаў Лары Швейцэр, - у агульных рысах мы дамовіліся…
   У джунглях капіталу
  На наступную раніцу мы атрымалі грошы. Для пачатку - шэсць з паловай тысяч. Тады нам падавалася, што гэта гіганцкая сума. А зрэшты, так яно і было.
  Мы адкрылі рахунак у банку. Зарэгістравалі нашу карпарацыю. Адправіліся ў Манхэтэн здымаць памяшканне.
  У той жа дзень мы занялі два пакоі на рагу Брадвея і Чатырнаццатай. Строга насупраць публічнага дома "Вясёлыя вустрыцы".
  Непадалёк у скверы ішоў бойкі гандаль марыхуанай. І ўсё ж мы былі шчаслівыя. Гэта ж была наша рэдакцыя.
  З такой нагоды мы арганізавалі вечарынку. Выпівалі, седзячы на падлозе, пустыя бутэлькі ставілі ў кут. Яны з'явіліся ў нашай рэдакцыі задаўга да электрычнай лямпы, тэлефона, каляндара і наборнай машыны.
  Дапівалі ў поўнай цемры. Мокер разліваў віно на слых…
  Цяпер я разумею - гэта былі лепшыя дні майго жыцця. Мы куплялі абсталяванне на распродажах. Заказвалі мантажныя варштаты і кампутары з рускай праграмай. Вялі перамовы з будучымі аўтарамі.
  З кадрамі праблем не чакалася. Неўладкаваных інтэлектуалаў было цалкам дастаткова. З адных дактароў навук можна было пазбіваць прыстойную футбольную каманду. Дзесяткі журналістаў прапанавалі нам свае паслугі.
  Аб нас загаварылі. Прычым не толькі з каханнем. У рускай калоніі цыркулявалі трывожныя чуткі. Напрыклад, аб тым, што грошы мы атрымалі ў КДБ.
  Я распавёў аб гэтым Мокер. Віля страшэнна ўзрадаваўся:
  - Гэта выдатна, што нас лічаць агентамі КДБ. Няхай думаюць, што за намі стаіць магутная арганізацыя. Гэта павысіць наш крэдыт.
  Аднак мы ўсё ж распачалі невялікае расследаванне. Высветлілася, што легенды пра нас распаўсюджвае "Слова і справа". Багалюбаў у размове з наведвальнікамі рабіў таямнічыя намёкі. Зьявілася, маўляў, у Нью-Ёрку група авантурыстаў. Мае намер быццам бы выдаваць камуністычны штотыднёвік. Даўлатава нядаўна бачылі каля савецкага пасольства. І гэтак далей. А чуткі распаўсюджваюцца хутка.
  Усё гэта мяне здзівіла. Аб канкурэнцыі я проста не думаў. Зразумела, што мы ведалі, што ў Амерыцы існуе канкурэнцыя. Але гэта датычылася вытворчасці аўтамабіляў, чаравік, цыгар. Мы ж хацелі выдаваць дэмакратычную незалежную газету. Гэта значыць удзельнічаць у культурным жыцці. Асвятляць нашых шматпакутных суайчыннікаў. Прапагандаваць сур'ёзнае мастацтва. Змагацца за чысціню рускай мовы. І, як нязменна дадаваў Эрык Баскін, расказваць свету праўду пра таталітарызм.
  І раптам такое стаўленне.
  Пазней мы пераканаемся, што Амерыка - не рай. І гэта будзе нашым галоўным адкрыццём. Мы пераканаемся, што свабода роўна прыхільная да благога і добрага. Пад яе прамянямі аднолькава хутка расцвітаюць гладыёлусы і марыхуана. Усё гэта мы даведаемся пазней.
  А тады я быў наіўным немаўлём. Я прытрымліваўся прынцыпу зваротнай логікі. Тое, што дрэнна ў нас, павінна быць цудоўна ў Амерыцы. Там - цэнзура і партвейн, тут - свабода і каньяк.
  Амерыка была для нас ідэяй раю. Паколькі рай - гэта, па сутнасці, тое, чаго мы пазбаўленыя.
  У Саюзе мяне не друкавалі. Значыць, тут я ператваруся ў Арта Бухвальда.
  Мы казалі, з'яжджаючы:
  «Я абраў волю!»
  Пры гэтым нашы вочы ўсхвалявана блішчалі. Бо свабоду мы разумелі як абсалютнае і бясспрэчнае дабро. Як нешта адваротнае таталітарнай зоне.
  Падобнае пачуцьцё характэрна для вязьняў, якія глядзяць на сьвет праз турэмныя краты. А таксама для інвалідаў, якіх санітары неахвотна падвозяць да бальнічнага акна.
  Свабода ўяўлялася нам раем. Галавакружным папуры з дабраякаснага мяса, забароненай літаратуры, пласцінак Колтрэйна і сэксуальнай рэвалюцыі.
  І раптам, паўтараю, такое дзіўнае стаўленне…
  Мы вырашылі звярнуцца да самога Багалюбава. Усё ж ён быў калісьці знаёмы з Набокавым, Джойсам, Пікасо. Павінны ж у ім былі захавацца рэшткі чалавечнасці?! І ўвогуле, калі савецкія рэдактары — шакалы, то тут яны павінны быць, прынамсі, падобныя да людзей!
  Багалюбаў дэлегацыю не прыняў. Рэкламаваць наш штотыднёвік адмовіўся. А калі выйшаў першы нумар, звольніў са сваёй рэдакцыі маю жонку. Яна здавалася яму шпіёнкай, шпіёнкай.
  Сола на ўндэрвудзе
  Нядаўна Багалюбаў казаў мне:
  «Скажыце, як пажывае ваша жонка Леначка? Яна заўсёды такая бледная. Мы ўсе ёй так спачуваем. Як яна?»
  Я адказваў:
  «Барыс Ісаевіч! З таго часу, як вы яе звольнілі, мы жывем добра…»
  Першы нумар штотыднёвіка "Люстэрка" выйшаў 16 лютага. Ён зрабіў невялікі фурор.
  Шэсцьдзесят гадоў «Слова і справа» панавала над розумамі чытачоў. Шэсцьдзесят гадоў услаўляла манархію. Шэсцьдзесят год білася над загадкай савецкай улады. Шэсцьдзесят гадоў карысталася мовай Ламаносава, Дзяржавіна і Марлінскага. Шэсцьдзесят год чакала міфічнага рэлігійнага адраджэння.
  Гэтыя людзі не ведалі галоўнага. Яны не ведалі, што старая Расія даўно загінула. Што камунізм ёсць вынік працяглага біялагічнага адбору. Што савецкая ўлада - не форма праўлення, а лад жыцця шматмільённай дзяржавы. Што рэлігійнае адраджэнне закранула пяцьсот інтэлігентаў Масквы, Ленінграда і Кіева.
  Ім здавалася, што газета павінна быць змрочнай. Паколькі змрочнасць здалёк нагадвае веліч духа.
  І тут з'явіліся мы, вусатыя разбойнікі ў джынсах. І загаварылі з публікай на больш-менш жывой чалавечай мове.
  Мы дазвалялі сабе жартаваць, іранізаваць. І больш за тое - смяяцца. Смяяцца над русафобамі і антысемітамі. Над ілжэпрарокамі і псеўдамучанікамі. Над вялікамоўнай тупасцю і змяіным ханжаствам. Над ваяўнічымі атэістамі і рэлігійнымі клікушамі.
  А галоўнае, заўважце, - над сабой!
  Мы заявілі ў поўны голас:
  «Тыднёвік «Люстэрка» - незалежная свабодная трыбуна. Ён выяўляе розныя, часам дыяметральна супрацьлеглыя пункты гледжання. Высновы чытач робіць сам. Рэдакцыя нясе адказнасць толькі за ўзровень дыскусіі…»
  З сотні аўтараў мы абралі найлепшых. Усіх тых, каго адмаўлялася друкаваць "Слова і справа". Астатнія сталі нашымі злейшымі ворагамі.
  Месяцы два прайшло ў атмасферы бязмежнага энтузіязму. Колькасць падпісчыкаў і рэкламадаўцаў павялічвалася з кожным днём. У інтэлігентных кампаніях толькі пра нас і казалі.
  Адначасова раздаваліся і абураныя выкрыкі:
  - Шпана! Чарнасотнікі! Агенты дзяржбяспекі! Прыслужнікі сусветнага сіянізму!
  Сола на ўндэрвудзе
  Стары сябар патэлефанаваў мне з Францыі:
  «Кажуць, ты стаў прававерным габрэем! І нават зрабіў абразанне!»
  Я адказаў:
  «Валодзя! Я не стаў прававерным габрэем. І зусім не зрабіў абразання. Я магу гэта даказаць. Я не ў стане працягнуць табе мой доказ праз акіян. Але я гатовы прад'явіць яго ў Нью-Ёрку тваёй даверанай асобе…»
  Штораніцы мы раздрукоўвалі дзясяткі лістоў. У асноўным гэта былі чэкі і сяброўскія пажаданні. Але трапляліся і грубыя адказы. У адным лісце мяне называлі (клянуся!) вучнем Рыбентропа, Жабоцінскага, Бубера і Арафата. У іншым нейкі ненармальны цікавіўся, ці праўда, што я, быўшы ахоўнікам, фізічна мучыў Салжаніцына. Хаця, калі Салжаніцына пасадзілі, мне было тры гады. У ахову ж я патрапіў праз дваццаць гадоў. Калі Салжаніцына ўжо вылучылі на Ленінскую прэмію.
  Карацей, шум стаяў няўяўны.
  Паўтараю, гэта былі найлепшыя дні майго жыцця.
   Сустрэліся, пагаварылі
  Зімой я нарэшце пазнаёміўся з Лін Фарбэр. Лін патэлефанавала і кажа:
  - Я адправіла пераклад у «Ньюёркер». Ім спадабалася. Праз два-тры месяцы апавяданне будзе надрукавана.
  Я спытаў:
  - «Ньюёркер» - гэта газета? Ці часопіс?
  Лін разгубілася ад майго невуцтва:
  - «Ньюёркер» - адзін з самых папулярных часопісаў Амерыкі. Яны заплацяць вам некалькі тысяч!
  - Ого! - кажу.
  Шчыра кажучы, я нават не здзівіўся. Занадта доўга я гэтага чакаў.
  Мы вырашылі сустрэцца на рагу Брадвея і Саракавай.
  Лін папярэдзіла:
  - У руках у мяне будзе карычневая сумачка.
  Я адказаў:
  — А мяне часта блытаюць з хмарачосам «Прас»…
  Я прыйшоў роўна а шостай. Па Брадвеі рухаўся шумны, бясконцы натоўп. Я пераканаўся, што карычневая сумачка - не вельмі выразная прымета. Дзякуй Богу, мяне загадзя папярэдзілі, што Лін Фарбэр - прыгожая. Тыповая «Мадонна» Батычэлі…
  У жывапісе я разбіраюся слаба. Дакладней кажучы, зусім не разбіраюся. (З музыкай справа не лепшая.) Але імя Батычэлі - чуў. Асацыяцый не выклікае. Так мне здавалася.
  І раптам я яе пазнаў, прычым беспамылкова, адразу. Настолькі, што заступіў ёй дарогу.
  Напэўна, Батычэлі жыў у маёй падсвядомасці. І, калі спатрэбілася, выплыў.
  Сапраўды - Мадона. Ветлівая ўсмешка, ясны погляд. Здавалася б, ну што тут асаблівага?! А у жыцці гэта трапляецца так рэдка!
  Ці трэба казаць, што я адразу вырашыў жаніцца? Забыўшыся пра ўсё на свеце. Што можа быць больш разумным — ажаніцца са сваёй перакладчыцай?
  Потым адбыўся прыкладна такі дыялог:
  — Добры дзень, я — Лін Фарбэр.
  - Вельмі прыемна. Я таксама…
  Відаць, я вельмі разгубіўся. Велізарны ганарар, «Ньюёркер», юная бландынка… Няўжо ўсё гэта адбываецца са мной?!
  Мы ішлі па Саракавай вуліцы. Я расчыніў дзверы напаўцёмнага бара. Выкрыкнуў нешта размашыстае. Ці то - "Да цыган", ці то - "У пампасы"... Я адлюстроўваў апантанага рускага мядзведзя. Я звярнуўся да бармэна:
  - Гарэлкі, калі ласка. Шэсць падвойных!
  - Вы кагосьці чакаеце? - пацікавіўся бармэн.
  - Так, - адказала мая знаёмая, - хутка з'явіцца ўся баскетбольная каманда…
  
  
  Лін Фарбэр маўчала. Хаця ў самым яе маўчанні было нешта канструктыўнае. Іншая б абавязкова выказалася:
  - Закусвай! А то ўжо харошы!
  Дарэчы, у бары і закусваць-то няма чым…
  Маўчыць і ўсміхаецца.
  На наступных чатырох падвойных я пад'ехаў да тэмы адзіноты. Тэма, як вядома, невычэрпная. Чаго іншага, а вось адзіноты хапае. Грошы, скажам, у мяне хутка канчаюцца, адзінота - ніколі…
  А дзяўчына ўсё маўчала. Пакуль я аб нечым не спытаў. Пакуль не сказаў чагосьці лішняга... Бывае, ведаеце, сядзіш на парэнчах, ціхенька разгойдваючыся. Лішні міліметр, і цэнтр цяжару ўжо недзе ззаду. Яшчэ секунда, і акунешся ў пустату. Тут важна неадкладна спыніцца. І я спыніўся. Але яшчэ раней прагучала імя - Дэніс. Дэніс Блэклі - муж ці жаніх ...
  Неўзабаве мы з ім пазнаёміліся. Ясны погляд, адкрыты твар. І зусім дзіцячая ўсмешка. (Як гэта яны адзін аднаго знаходзяць?!) Добра, падумаў я, абмяжуемся сумеснай творчай працай. Не так крыўдна, калі бландынка знікае з добрым чалавекам...
   Нашы будні
  Штораніцы мы дружна адпраўляліся ў рэдакцыю. Камандныя пасады ў нас размеркаваліся наступным чынам. Мокер стаў прэзідэнтам карпарацыі, адміністратарам і галоўным рэдактарам. Я загадваў літаратурным аддзелам. Баскін адказваў за спорт і публіцыстыку. Драздоў быў працаўніком шырокага профіля. Ён выступаў на ўсялякія тэмы, даваў фінансавыя кансультацыі, рэкламаваў медыцынскія прэпараты. Акрамя таго, прыбіраў памяшканне і бегаў за гарэлкай, ды яшчэ даглядаў трох жанчын: сакратарку, машыністку і перакладчыцу.
  Усе мы працавалі бясплатна. Мокера і Баскіна кармілі жонкі. Маёй жонцы, як беспрацоўнай, выдалі дапаможнік. Драздоў абедаў у сваіх шматлікіх сябровак. А таксама гуляў з чужым сабакам і атрымліваў велфер.
  Сола на ўндэрвудзе
  Неяк Драздоў выкраў слоік анчоўсаў у супермаркеце. Баскін яго адчытаў. Драздоў апраўдваўся:
  "Гэта мая асабістая барацьба з інфляцыяй!.."
  Даходаў газета не прыносіла. Віля Мокер тлумачыў нам:
  - Мы павінны пратрымацца год. Гэта самы цяжкі час. Невялікія прадпрыемствы гінуць звычайна на працягу шасці ці сямі месяцаў…
  Мокер вучыў:
  - У газеце ёсць тры крыніцы даходу. Падпіска, розніца і аб'явы. Падпіска - гэта міф. Гэта грошы, якія мы, па сутнасці, займаем у чытача. Розніца дае грошы - 35 цэнтаў з асобніка. Чыстыя грошы прыносяць толькі рэкламныя аб'явы. На гэтым трымаюцца ўсе заходнія газэты. Але атрымаць рэкляму даволі цяжка. Амерыканцаў рускі штотыднёвік не цікавіць. А нашы дзеячы цалкам залежаць ад Багалюбава. Ён дае ім зніжку, абы не рэкламаваліся ў «Люстэрку». Багалюбаў кажа ім: «З кім вы маеце справу? З агентамі Крамля?!.»
  Мокер не фантазіяваў. Нажаль, так яно і было. Акрамя ўсяго іншага, рэдактар "Словы і справы" тэлефанаваў нашым аўтарам. Пагражаў, што перастане рэкламаваць іхнія кнігі. Пры гэтым кляўся, што хутка павялічыць ганарары.
  Многія былі вымушаны падпарадкавацца. Баяліся сапсаваць адносіны з уплывовай штодзённай газетай.
  Багалюбаў казаў пра нас:
  - Дысідэнтаў мы тут не пацерпім!
  (Пытаецца, чаму ж іх павінен быў цярпець Андропаў у Маскве?..)
  І ўсё ж папулярнасць нашай газеты расла. Мы заахвочвалі чытачоў да спрэчак. Тычыліся забароненых тэм. Напрыклад, дазвалялі сабе крытыкаваць Амерыку.
  Прыхільнікаў у нас рабілася ўсё больш. Але і колькасць супернікаў расла.
  Памятаю, мы апублікавалі ў "Люстэрку" рэцэнзію на кнігу Салжаніцына. І былі ў ёй апроч дыфірамбаў мяккія крытычныя заўвагі.
  Божа, які пачаўся шум!
  — Хто адважыўся замахнуцца на прарока?! Яго асоба святая! Яго ідэі па-за крытыкай!
  Дзесяцігоддзі гэтыя дурні маліліся Леніну. А зараз гатовы разбураць манументы, імі самімі ўзведзеныя.
  Здавалася б, свабода меркаванняў - вялікая заваёва дэмакратыі. Няхай жыве свабода меркаванняў!.. З лёгкай агаворкай — для тых, чыё меркаванне я падзяляю.
  А як быць з тымі, чыёй думкі я не падзяляю? Іх куды? У турму? На галеры?..
  Людзі з'ехалі, каб рэалізаваць свае законныя правы. Права на творчасць. Права на матэрыяльны дастатак. І ў тым ліку - святое права быць няправым. Права на памылку!
  Дома тых, хто меў рацыю, забівалі. Спасылалі ў лагеры. Выганялі з працы. Але цяпер мы ў Амерыцы. Вакол свабода, а мы за кратамі. За кратамі сваёй агіднай нецярпімасці...
  Чатыры тэлефоны было ў нашай рэдакцыі. І ўсе яны тэлефанавалі бесперапынна. Часам мы слухалі кампліменты. Значна часцей - абвінавачанні і скаргі. Мабыць, негатыўныя эмоцыі - мацней.
  З часам мне надакучыла апраўдвацца. Няхай думаюць, што менавіта я атруціў спадарыню Бавары...
  Так прайшло месяцаў шэсць. Мы пабывалі ў Чыкага, Дэтройце, Бостане, Філадэльфіі. Сустракалі нас вельмі добрае. Нашы прыхільнікі ўтварылі нешта накшталт секты. Мы па-ранейшаму былі галоўнай тэмай размоваў на эміграцыі. Пры гэтым штотыдзень гублялі долараў чатырыста. Грошай заставалася ўсё менш. Але мы ўсё роўна радаваліся…
   Лірычны адступ
  У Амерыцы нас уразіла шматлікае. Тэлефоны без правадоў і ядомыя жаночыя штонікі. Усмешлівыя паліцэйскія і карыкатуры на Рэйгана... Чамусьці цешымся, чамусьці жахаемся. Лаем інфляцыю, бруд у метро, нью-ёркскі клімат, чарнаскурых падлеткаў з транзістарамі…
  І вядома ж, дастаецца ад нас прусам. Прусакі займаюць сярод язваў капіталізму вельмі годнае месца.
  Уявіце шкалу негатыўных эмоцый. На гэтай шкале прусакі размяшчаюцца, я думаю, паміж злачыннасцю і гнюснымі папяровымі запалкамі. Крыху ніжэй за беспрацоўе і крыху вышэй за марыхуану.
  Хто скажа, што мы выраслі пяшчоткамі? Дома было ўсякае. Дома было хамства і крывадушнасць. КДБ і цэнзура. Камунальнае жыллё і чэргі за мылам.
  А вось прусакоў не было. Я іх нешта не ўзгадаю. Хаця жыць даводзілася ў самых розных умовах.
  Аднойчы я зняў пакой у Пскове. Да мяне праз шчыліны ў падлозе заходзілі бяздомныя сабакі. А прусакоў, паўтараю, не было.
  Можа, я іх проста не заўважаў? Можа, іх засланялі буйнейшыя драпежнікі? Накшталт уцалелых сталіністаў? Не ведаю…
  Карацей, прыехалі мы, агледзеліся. І падняўся жудасны крык:
  - Няма выратавання ад прусакоў! Лезуць, гады, з усіх шчылін! Ну і Амерыка! А яшчэ цывілізаваная краіна!
  Пачаліся баі з ужываннем хімічнай зброі. Заліваем пакоі ўсякай атрутнай дрэнню.
  Накшталт бы і звера няма страшней таракана! Зусім расчараваў нас пракляты капіталізм!
  А між тым хто бачыў тут чарвівы яблык? Хоць бы адну гнілую бульбіну? Не кажучы ўжо пра старых бальшавікоў...
  І ўвогуле, чым правініліся прусакі? Можа, прус вас калі-небудзь укусіў? Ці абразіў вашу нацыянальную годнасць? Бо не ж...
  Прусак бяскрыўдны і па-свойму элегантны. У ім ёсць імклівая пластыка маленькага гоначнага аўтамабіля.
  Прусак не ў прыклад камару - маўклівы. Хто чуў, каб прус павысіў голас? Прусак ведае сваё месца і рэдка пакідае кухню.
  Прусак не павее. Наадварот, барацьбіты з прусамі апаганьваюць жыллё гнюсным пахам хімікатаў.
  Мне здаецца, усяго гэтага дастаткова, каб прымірыцца з прусамі. Пакахаць - гэта занадта. Але прымірыцца, я думаю, можна. Я, напрыклад, міруся. І спадзяюся, што гэта - узаемна…
   Багалюбаў тупае нагамі
  Рэдактар "Слова і справы" без канца шальмаваў нас у прыватным парадку. Газета яго захоўвала маўчанне. Напасці адкрыта - значыла б даць рэкламу канкурэнту. Ды яшчэ бясплатную.
  Мы ж раз-пораз выступалі з крытыкай. І Багалюбаў не вытрымаў. Ён напісаў вялікі рэдакцыйны артыкул - "Даколе?". "Люстэрка" ў гэтым артыкуле называлася "брудным бульварным лістком". А я – «былым вертухаем».
  Размова ў артыкуле, натуральна, ішла аб тым, што мы прадаліся КДБ.
  У адказ я напісаў:
  АДКРЫТЫ ЛІСТ
  рэдактару газеты "Слова і справа"
  Паважаны спадар Багалюбаў!
  Я прачытаў ваш артыкул «Дакуль?». Мне падаецца, яна азначае сабой новы этап вашай публіцыстычнай дзейнасці. І таму заслугоўвае сур'ёзнай увагі.
  Артыкул напісаны абсалютна чужой вам мовай. Яна напорыстая і агрэсіўная. Больш за тое, у ёй трапляюцца слоўцы з крымінальна-міліцэйскага жаргону. (Напрыклад, "вертухай", як вы зрабілі ласку па-сяброўску мяне назваць.) І я няхітра радуюся гэтаму, як прыхільнік жывой, незакрепощенной літаратурнай мовы.
  Я пакідаю без увагі спробы прынізіць мяне, маіх сяброў і наш штотыднёвік. Адмаўляюся рэагаваць на грубыя ператрымкі, фантастычныя здагадкі і цытуемыя вамі плёткі.
  Я пакідаю без наступстваў нанесеныя мне абразы. Я да гэтага абвык. Да гэтага мяне прызвычаілі ў краіне, дзе хамства з'яўляецца нормай. Дзе за ветлівым зваротам здаецца падвох. Дзе душэўная мяккасць успрымаецца як прыдуркаватасць.
  Кім я толькі не быў у жыцці! Стылягай і жыдоўскай мордай. Агентам сіянізму і фашыствуючым малойчыкам. Маральным раскладальнікам і палітычным дыверсантам. Мала таго, я — сын армянкі і яўрэя — быў размашыста затаўраваў у друку як «эстонскі нацыяналіст».
  У выніку я загартаваўся і даўно ўжо не патрабую цырымоннага стаўлення да сябе. Нешта падобнае я магу сказаць і аб нашай газеце. Мы – не хрызантэма. Нас можна зрэдку выцягваць з коранем, каб пераканацца, ці правільна мы расцём. Мне падаецца, нам гэта нават карысна.
  Карацей, быць рэзкім - ваша права старэйшага, ці, калі хочаце, права мэтра. Такім чынам, мяне не прыніжае форма вашых слова выяўленняў. Мяне цікавіць не форма, а сутнасць.
  Што ж так нечакана вывела з раўнавагі разумнага, інтэлігентнага, пажылога спадара? Што прымусіла яго парушыць абяцанне маўчання? Што заахвоціла яго лаяцца і тупаць нагамі, апускаючыся да лагернай «фені»? Чым мы так дапячы вам, спадар Багалюбаў?
  Я магу адказаць на гэтае пытанне. Мы дапяклі вам фактам нашага існавання.
  Да сямідзесятага года на эміграцыі панаваў адносны парадак. Адшумелі спрэчкі і спрэчкі. Размеркаваліся пасады і званні. Лаўровыя вянкі павіслі на заслужаных шыях.
  Затым накаціла трэцяя хваля эміграцыі.
  Як і ўсякая чалавечая агульнасць, мы - разнастайныя. Сярод нас ёсць грэшнікі і праведнікі. Свяціла матэматыкі і героі чорнага рынку. Скрыпачы і наркаманы. Дысідэнты і былыя работнікі партапарату. Былыя зняволеныя і былыя пракуроры. Габрэі, праваслаўныя, мусульмане і дзэн-будысты.
  Пры гэтым у нас шмат агульнага. Наш таталітарны досвед. Хваравітая адчувальнасць да дэмагогіі. Ідыясінкразія да прапагандысцкай рыторыкі.
  І заганы ў нас агульныя. Маральная і палітычная дэзарыентацыя. Жыццеўстойлівасць, якая пераходзіць у агрэсію. Раз-пораз праяўляецца неразборлівасць у сродках.
  Мы не лепшыя і не горшыя за старых эмігрантаў. Мы вырашаем тыя ж праблемы. Нам уласцівы тыя ж слабасці. Тыя ж комплексы чужаземцаў і неафітаў.
  Мы таксама хварэем душой за нашу жудасную радзіму. Ненавідзім і праклінаем яе тыранаў. Успамінаем сяброў, з якімі разлучаны.
  Мы не горшыя і не лепшыя за старых эмігрантаў. Проста мы - іншыя.
  Мы прыехалі ў сямідзесятыя гады. Нас ветліва сустрэлі. Дапамаглі нам адаптавацца і выдужаць. Далучыцца да каштоўнасцей цудоўнай краіны. Нам удалося пазбегнуць таго, што перажылі старыя эмігранты. І мы ўдзячныя ўсім, хто садзейнічаў гэтаму.
  Мы вывезлі з Расіі не толькі палехскія шкатулкі. Не толькі каралавыя і бурштынавыя каралі. Не толькі пінжакі са скуразамяняльніка. Мы вывезлі свае дыпломы і навуковыя працы. Рукапісы і партытуры. Карціны і адкрыцці.
  Мы пачалі ствараць газеты і часопісы. Тэлевізійныя студыі і фінскія лазні. Рэстараны і сімфанічныя аркестры.
  Мы ненавідзім бясплоднае ідэалагічнае сталаверчэнне. Нас змяшаць інфантыльныя праекты рэарганізацыі таталітарнага грамадства. Пацяшаюць ілюзіі рэлігійнага адраджэння. Мы зразумелі адну надзвычай істотную рэч. Савецкія лідэры - не іншапланетныя. Ня касмічныя прышэльцы. А савецкая ўлада - не татара-мангольскае ярмо. Яна жыве ў кожным з нас. У нашых звычках і схільнасцях. У нашых прыхільнасцях і антыпатыях. У нашай свядомасці і ў нашай душы. Савецкая ўлада - гэта мы.
  А значыць, галоўнае для нас - перамагчы сябе. Пераадолець у сабе раба і цыніка, баязліўца і невуку, ханжу і кар'ерыста.
  Вы пішаце:
  «Ёсць толькі адзін вораг - камунізм!»
  Гэта не праўда. Камунізм не адзіны вораг. Ёсць у нас ворагі і апроч састарэлай камуністычнай дактрыны. Гэта - наша глупства і наша бязбожнасць. Наша сябелюбства і фарысэйства. Нецярпімасць і хлусня. Своекарыслівасць і прадажнасць…
  Калісьці Іосіфа Бродскага спыталі:
  - Над чым вы працуеце?
  Паэт адказаў:
  - Над сабой...
  Вы абвальваецеся на дзёрзкі, самастойны, які фармуецца штотыднёвік. Вінаваціце яго ў смяротных грахах.
  Што адбылося? Чым мы вас траўміравалі?
  І зноў я адкажу - фактам нашага існавання.
  Была адна газета - "Слова і справа". Уладальніца дум. Заканадаўца мод і густаў. Адзіная трыбуна. Адзіны рупар грамадскай думкі.
  У гэтай газеце можна было прачытаць цікавыя рэчы. Што Іосіф Бродскі не ведае рускай мовы. Што Расія цвёрда стаіць на шляху хрысціянскага адраджэння. Што ў барацьбе супраць камуністаў любыя сродкі добрыя. Што Адрыяна Дзеліяніч вышэй за Набокава.
  І ўсё ківалі. Затым узнік наш штотыднёвік. І пачалася паніка ў найстарэйшай рускай газеце:
  - Ды як яны смеюць?! Ды хто ім дазволіў?! Ды на што яны разлічваюць? (А мы-то, грэшнай справай, разлічвалі менавіта на вас.)
  Вы сцвярджалі, спадар Багалюбаў:
  - Прагарыце! Лопнеце! Наробіце даўгоў!
  Вы шмат чаго не ўлічылі. Не ўлічылі жыццеўстойлівасці трэцяй эміграцыі. Меры нашага энтузіязму. Гатоўнасці да самаахвяравання.
  Штотыднёвік існуе. Манаполія парушана. Узніклі новыя пункты гледжання, новыя адзнакі, новыя куміры.
  І вы, спадар Багалюбаў, забілі трывогу. Вы адмовіліся змясціць нашу рэкламу. Забаранілі сваім аўтарам друкавацца ў нас. Сталі апрацоўваць нашых партнёраў і замоўцаў.
  Цяпер вы хітра абвяшчаеце сябе ахвярай палітычнай крытыкі. А нас - савецкімі патрыётамі і функцыянерамі КДБ.
  Гэта - выкрут. Мы не падвяргалі вашу газету ідэалагічнай крытыцы. Для гэтага яна занадта безаблічная. Мы крытыкавалі прафесійныя недахопы газеты. Яе нязграбная і прэтэнцыёзная мова. Кансерватыўнае афармленне. Яе цудоўнасць і бесканфліктнасць. Цьмяную атмасферу гістарычных публікацый.
  Мы прызнаем заслугі вашай газэты. Мы таксама прызнаем вашыя асабістыя заслугі, спадар Багалюбаў. Аднак мы захоўваем права крытыкаваць недахопы газэты. І патрабаваць ад яе адміністрацыі сумленных дзелавых паводзін у рамках федэральных законаў.
  Вы назвалі артыкул — «Дакуль?» Па ўсім артыкуле рассыпаны таямнічыя намёкі. Узгадваюцца нейкія загадкавыя інстанцыі. Нейкія неназваныя злавесныя сілы. Нейкія незразумелыя органы і ўстановы.
  Дома існавала ўсёабдымная лаянка - імперыяліст. Што не так - імперыялісты вінаватыя.
  Тут - "агенты КДБ". Усё дрэннае - справа рук дзяржбяспекі. Інтрыгі таварыша Андропава.
  Пажар здарыўся - КДБ таму віной. Выдавецтва рукапіс вярнула - пад націскам КДБ. Жонка збегла - няйначай як Андропаў яе ахмурыў. Халады наступілі - ведаем, адкуль вецер дзьме.
  Слоў няма, КДБ – злавесная арганізацыя. Але і мы часам бываем добрыя. І калі мы гультаяватыя, дурныя і бяздарныя - Андропаў ні пры чым. У яго сваіх грахоў хапае. А ў нас - сваіх.
  Дык навошта ж нагнятаць містыку? Навошта тлумачыць свае глупствы, хітрасці і няўдачы інтрыгамі доблесных чэкістаў? Навошта ў прасвяднай Амерыцы курчыць з сябе вязняў Лубянкі?!
  Гэта непрыстойна і смешна.
  КДБ тут па-за законам. Дапаможніцтва КДБ - судова дзеянне. Галаслоўнае абвінавачанне ў дапамозе КДБ — таксама з'яўляецца караемым дзеяннем. А менавіта - паклёпам.
  Спадзяюся, з гэтым скончана?
  Вы спрабавалі задушыць наш штотыднёвік самымі рознымі метадамі. Вы пазбавілі нас рэкламы і запалохалі шматлікіх аўтараў. Вы выкарыстоўвалі яшчэ адзін сродак - змова маўчання. Вы фанабэрыста ігнаравалі «Люстэрка». Прыкідваліся, што яго не існуе.
  Цяпер гэтая змова парушана. Вялікі нямы загаварыў. Праўда, ён загаварыў крыклівым, істэрычным голасам. З невыразнымі мудрагелістымі фармулёўкамі:
  "Так званы штотыднёвік..." "Сумнеўны бульварны лісток..." А таксама - "нейкі спадар з былых вертухаяў...".
  І ўсё ж змова парушана. Я лічу, што гэта маленькая перамога дэмакратыі. І спадзяюся, размова будзе працягнутая. Сумленная і добразычлівая размова аб нашых эмігранцкіх праблемах.
  Мы гатовы да гэтай размовы! Ці гатовыя да яго вы?
  Нажаль, наша жыццё пішацца без чарнавікоў. Яе нельга рэдагаваць, выкрэсліваючы асобныя радкі. Выправіць памылкі друку будзе немагчыма.
  Які паважае вас Сяргей Даўлатаў
   кухня
  Нажаль, справы ў рэдакцыі ішлі не лепшай выявай. Багалюбаў, вядома, атручваў нам існаванне. Але і самі мы рабілі разнастайныя дурасці.
  Адсутнасць грошай спараджала лёгкую нервовасць. Мы пачалі сварыцца.
  Баскін, напрыклад, паступова зненавідзеў Мокера. Ён называў яго «кіпучым лайдаком». Хоць Мокер здаваўся спачатку самым энергічным. І грошы здабыў фактычна ён.
  Мусіць, гэта была вяршыня яго жыццядзейнасці. Адзіная магутная ўспышка прадпрымальнасці і зацятасці.
  Пасля гэтага Мокер не тое каб стаў гультаём. Але яму катэгарычна апанавалі будзённыя адміністрацыйныя клопаты. Ён ненавідзеў рахункі, паперы, ведамасці, прэйскуранты. Рэагаваў на адзін ліст з дзесяці. Пры гэтым забываў наляпляць маркі. Яго гадзінамі чакалі людзі, якім Мокер прызначыў спатканне. Карацей, Віля быў залішне адухоўленай асобай для простай працы.
  Затое цэлымі днямі, курачы цыгару, казаў па тэлефоне. Размовы вяліся па-ангельску. Змест іх быў нам маладаступны. Аднак, гутарачы, Мокер раз-пораз прымаўся рагатаць. На гэтай падставе Баскін лічыў усе яго размовы бяздзейнымі.
  Мокер апраўдваўся:
  - Я генерую ідэі…
  Баскіна раздражняла слова "генерую".
  Мокер таксама не дараваў Баскіна. Ён называў яго "таварышам Сталіным". Вінаваціў у тыраніі і дэспатызме.
  Сола на ўндэрвудзе
  Баскін і Мокер моцна варагавалі. Я спрабаваў быць міратворцам. Я казаў Баскіну:
  «Эрык! Неабходны кампраміс. Гэта значыць сістэма ўзаемных саступак дзеля агульнай справы».
  Ён перабіваў мяне:
  “Я ведаю, што такое кампраміс. Мой кампраміс такі. Мокер становіцца на калені і пры ўсіх абяцае сумленна працаваць. Тады я яго, магчыма, і дарую…»
  Драздоў, наадварот, працаваў шмат і ахвотна. Ён быў готаў пісаць на любыя тэмы. У любых існуючых жанрах. А галоўнае - з любых пазіцый.
  Здаралася мне даваць яму на рэцэнзію кнігі. Драздоў удакладняў:
  - Пахваліць ці аблаяць?
  Аднойчы Баскін заявіў:
  - Мы абавязаны выступіць на тэму савецка-афганскага канфлікту!
  Драздоў зацікаўлена прыўзняўся:
  - На чыім баку?..
  Сола на ўндэрвудзе
  Лёва Драздоў казаў:
  «Завошта ў нас так ненавідзяць габрэяў? Па-мойму, румыны і кітайцы яшчэ горш...»
  Лары Швейцэр у рэдакцыі з'яўляўся не часта. Першыя месяцы паводзіў сябе далікатнай выявай. Здавалася, газета яго зусім не цікавіць. Важна, што яна ёсьць. Фігуруе ў адпаведных дакументах. Навошта яму газета, я так і не зразумеў.
  Затым ён стаў больш прыдзірлівым. Відаць, у яго з'явіліся дарадцы і кансультанты.
  Аднойчы мы давалі ізраільскі шляхавы нарыс. Суправадзілі яго картай Іерусаліма.
  На наступную раніцу ў рэдакцыі з'явіўся Швейцэр:
  - Што вы сабе дазваляеце, хлопцы? Што гэта за гнюсная антысеміцкая карта? Там абазначаны крыжыкамі праваслаўныя цэрквы.
  Баскін сказаў:
  - Мы не вінаватыя.
  - Хто ж вінаваты? - павысіў голас Швейцэр.
  — Крыжакі, — адказаў Баскін, — яны пабудавалі ў Іерусаліме дзясяткі цэркваў.
  Тады Лары Швейцэр закрычаў:
  - Няхай вашы засраныя крыжакі выдаюць уласны штотыднёвік! А мы будзем выдаваць габрэйскую газэту. Без усялякіх праваслаўных крыжоў. Гэтага яшчэ не хапала!
  - Ну і мудак! - сказаў Баскін.
  - Што такое - «нуйм удак»? - раптам зацікавіўся Швейцэр.
  - Ідэаліст, рамантык, - перавёў Віля Мокер…
  Сола на ўндэрвудзе
  Мой сябар Ізя Шапіра часта ездзіў у камандзіроўкі па Амерыцы. Апыняючыся ў незнаёмым горадзе, Ізя перш за ўсё браў тэлефонную кнігу. Яго цікавіла, ці шмат у горадзе жыхароў па прозвішчы Шапіра. Калі такіх было шмат, горад Ізе падабаўся. Калі мала, Ізю ахоплівала трывога. У адным тэхаскім мястэчку Ізя, уяўляючыся гаспадару фірмы, сказаў:
  «Я - Ізя Шапіра».
  "Што гэта значыць?" - здзівіўся бізнэсмэн.
  І ўсё ж справа ішла. Пра нас пісалі найбуйныя амерыканскія газеты. Два артыкулы выйшлі пад аднолькавымі загалоўкамі - "Рускія ідуць".
  Да нас прыходзілі радыё- і тэлежурналісты. Намі цікавіліся славісцкія катэдры. Мы давалі незлічоныя інтэрв'ю.
  Сола на ўндэрвудзе
  Журналіст спытаў Вілю Мокера:
  "На радзіме вы, відавочна, былі дысідэнтам?"
  Мокер адказаў:
  "Дастаткова таго, што я быў габрэем…"
  Карацей, рэзананс мы выклікалі даволі бурны.
  Нашыя людзі
  За год мы абраслі цэлым колам пастаянных пазаштатных супрацоўнікаў. Гэта былі розныя, у асноўным таленавітыя і сімпатычныя людзі. Плацілі мы ім сапраўдныя грошы.
  Сярод нашых аўтараў вылучаўся публіцыст Зарэцкі. Некалі ён быў вядомым савецкім пісьменнікам. Выпусціў дваццаць шэсць тоўстых кніг аб дзеячах навукі. Дасягнуўшы творчай сталасці, пачаў пісаць аб геніяльным біёлагу Вавілаве. І тут яго запрасілі ў КДБ:
  - Хіба таварыш публіцыст не ведае, што Вавілаў быў арыштаваны як шпіён? Што ён сканаў у лягерным бараку? Ах, ведае, і ўсё ж такі збіраецца пісаць пра яго кнігу?! Хіба мала ў нас геніяльных людзей, якія памерлі ва ўласных ложках?
  - Раз, два і аблічыўся! - сказаў Зарэцкі.
  Так пачаліся ягоныя рознагалосьсі з уладамі. Праз год Зарэцкі эміграваў.
  Гэта быў таленавіты чалавек з благім характарам. Пры гэтым самаўпэўнены і грубіянскі. Самавітыя гады і дысідэнцкае мінулае ўзвышалі Зарэцкага над яго маладымі калегамі.
  З Мокер ён проста не вітаўся. Адміністратар для Зарэцкага быў найнізкай істотай.
  Размаўляючы з Баскіным, ён прастадушна здзіўляўся:
  - Дык вы сапраўды захапляліся хакеем? Што ж вы пісалі на гэтую дзіўную тэму? Калі не памыляюся, тамака фігуруюць гайкі і клюшкі?
  — Не гайкі, а шайбы, — змрочна папраўляў яго Эрык.
  Зарэцкі пытаўся Драздова:
  - Скажыце, у вас ёсць хоць якія-небудзь маральныя прынцыпы? Самыя мінімальныя? Дапусцім, вы маглі б данесці на ўласнага бацьку? Ну а за тысячу рублёў? А за дваццаць тысяч маглі б?
  Драздоў адказваў:
  - Не ведаю. Не думаю. Наўрад ці…
  Да мяне Зарэцкі ставіўся крыху лепей. Хоць, зразумела, пагарджаў мне, як і ўсіх астатніх. Яго рэдкія кампліменты гучалі прыкладна так:
  - Я прабег ваш артыкул. У ёй згаданыя Талсты і Дастаеўскі. Аказваецца, вы чытаеце кнігі.
  Выносілі яго з цяжкасцю. Але ў Зарэцкага была свая аўдыторыя. За гэта старому шмат што развітвалася.
  Акрамя таго, ён быў прамы і сумленны грубіян. Далёка не найгоршы тып расійскага інтэлігента…
  Палітычныя агляды вёў Гурэвіч. Гэта быў сціплы, добрасумленны і кампетэнтны чалавек. Праўда, яму не хапала творчай смеласці. Гурэвіч быў занадта асцярожны ў прагнозах, ці ледзь не ўсе яго палітычныя агляды заканчваліся словамі:
  "Будучыня пакажа".
  Нарэшце я яму сказаў:
  — Будзь крышачку нахабней. Выкажы якую-небудзь спрэчную палітычную гіпотэзу. Памыляйся, чорт вазьмі, але будзь смялей.
  Гурэвіч сказаў:
  - Пастараюся.
  Цяпер яго агляды заканчваліся словамі:
  "Пажывем пабачым".
  Аддзел тэатра і кіно вяла ў нас сямейная пара Лісоўскіх. Толя і Рыта. Толя быў інфантыльным, капрызным, начытаным хлопчыкам з добрай ангельскай. Рыта валодала валявым і напорыстым характарам. Як ні дзіўна, іх шлюб атрымаўся ўдалым. Хоць Рыта была старэйшая за мужа гадоў на дваццаць. Я з юнацтва ведаў яе па Ленінградзе.
  Сола на ўндэрвудзе
  Неяк мы снедалі з Лісоўскімі ў піцэрыі. Рыта выйшла патэлефанаваць. Толя раптам пачырванеў і пытаецца:
  «Гэта праўда, што вы даглядалі маю жонку?»
  Я мякка адказаў:
  «Праўда. Але гэта было за год да вашага нараджэння…»
  Артыкулы яны пісалі хутка і таленавіта.
  Аддзелам гумару загадваў Сакалоўскі. Адзін з самых яскравых людзей у эміграцыі. Пісаў ён з незвычайнай лёгкасцю і майстэрствам. Часцей за ўсё гэта былі вершаваныя фельетоны. Або мініяцюры прыкладна такога зместу:
  Трашчыць на вуліцы мароз,
  Сняжынкі белыя лётаюць,
  Замерзлі вушы, мерзне нос ...
  Замерзла ўсё. А грошы - растаюць
  
  Акрамя журналістаў у рэдакцыі ўвесь час знаходзіліся самыя загадкавыя асобы. Да нас цягнуліся ўсе бяздольныя, бяздзейныя, расчараваныя, заблытаныя людзі. Тым больш што працоўны дзень у нас, як правіла, сканчаўся выпіўкай.
  Заходзіў эстраднік Беленькі, які так і не здолеў атрымаць працу. Затое паспеў заахвоціцца да марыхуаны.
  Заязджаў на сваім радыёфікаваным таксі былы фарцоўшчык Акула. Распавядаў аб начных прыгодах у Гарлеме і Бронксе.
  Напрыклад, ён казаў:
  - Амерыка кахае моцных, мужных і стрыманых. Вось ужо год я займаюся каратэ. Пад сядзеннем у мяне захоўваецца браўнінг. У кішэні - нож. Мае нервы ператварыліся ў сталёвыя тросы. Неяк спыняюць мяне двое чорных. Нешта гавораць па-свойму. Я зразумеў толькі адно слова "грошы". А ў мяне было долараў пяцьдзесят…
  - Ну і чым жа ўсё гэта скончылася? - пыталі мы.
  - Аддаў ім пяцьдзесят даляраў і рады быў, што ногі панёс, - змрочна заканчваў Акула ...
  З'яўляўся ў нас рэлігійны дзеяч Лемкус. Казаў, што вядзе на нейкай загадкавай радыёстанцыі перадачы аб каханні і хрысціянскай пакоры. Паралельна гандлюе зямельнымі ўчасткамі ў Рочэстэры.
  Баскін падазрона пытаўся:
  - Што такое Рочэстэр? Можа, гэта назва могілак?
  - Нічога падобнага, - запэўніваў яго Лемкус, - гэта казачнае месца. Вы можаце купіць там недарагое бангала.
  Эрыка раздражняла слова «бангала»…
  Заходзіў у рэдакцыю і адстаўны дысідэнт Караваеў. Гэта быў прыроджаны рэвалюцыянер, тэмпераментны, мужны і самаахвярны. Нездарма ён 20 гадоў правёў у савецкіх лагерах.
  Караваеў ненавідзеў савецкую ўладу і адважна супрацьстаяў яе ціску. На рахунку яго было дзевяць галадовак і трынаццаць месяцаў у ШІЗА.
  На адным з судовых працэсаў Караваеву задалі пытанне:
  - Ваша нацыянальнасць?
  - Зняволены, - адказаў Караваеў.
  Нарэшце яго выпусцілі па хадайніцтве Кісінджэра. І Караваеў аказаўся на волі.
  Першы тыдзень ён бесперапынна даваў інтэрв'ю заходнім газетам. Затым прачытаў некалькі лекцый. Апублікаваў у рускай прэсе дзясятак артыкулаў. Размова ў гэтых артыкулах ішла пра перавагі дэмакратыі над таталітарызмам.
  Праз шэсць тыдняў Караваеў вычарпаў усе свае думкі. Цяпер яму не было чаго рабіць.
  Прафесіі ён не меў. Мовай авалодаць не спрабаваў. Літаратурных здольнасцяў не выявіў. Станавіцца таксістам яму не хацелася.
  Караваеў быў толькі героем. Нажаль, гэта не прафесія.
  Ён ненавідзеў савецкі рэжым. Аднак жыццё без яго для Караваева пазбавілася сэнсу.
  Ён усё больш піў. Нястомна ствараў нейкія партыі, лігі, аб'яднанні. Пісаў бясконцыя маніфесты і дэкларацыі. Заклікаў навакольных да барацьбы за новую Расію. Як, зрэшты, і за новую Амерыку.
  Усе яго творы пачыналіся словамі:
  «У становішчы надыходзячага крызісу дэмакратыі лічу мэтазгодным заявіць…»
  Мы адчувалі да яго глыбокае спачуванне.
  Двойчы Караваеў прыносіў мне свае апавяданні. Чамусьці з жыцця дарэвалюцыйнай арыстакратычнай Масквы. Я запомніў, напрыклад, такую фразу:
  «Барон ветліва прыўзняў зграбнае саламянае канапе…»
  (Аўтар, відаць, хацеў сказаць — каноцье.)
  Друкаваць гэтыя апавяданні, ды яшчэ ў газеце, было немагчыма. Караваеў затаіў на мяне крыўду...
  Радзей за іншых зазіраў эканаміст Скафар, які ўжо год шукаў нявесту. На гэта сыходзілі ўсе ягоныя сілы. Пакуль што шлюбныя канторы рэкамендавалі яму ўсякі заляжалы тавар.
  Ды і сам эканаміст наўрад ці быў зайздросным жаніхом. Чужаземец у сінтэтычным пінжаку, без пэўных заняткаў. Ці наўрад на такога ўсцешыцца мадэмуазель Брук Шылдс…
  Жылі мы даволі весела, хаця хмары на гарызонце ўжо згушчаліся…
   Цяжар дэмакратыі
  У Саюзе нам падавалася, што мы перакананыя дэмакраты. Яшчэ б, мы ж віталіся з прыбіральшчыцамі. Пілі з электраманцёрамі. І, як належыць, ціха ненавідзелі кіраўніцтва.
  Таталітарызм нам ашалеў. І мы адчувалі сябе дэмакратамі.
  Урэшце быў зроблены выбар. Мы эмігравалі на Захад. Прыехалі, агледзеліся. І стала зразумела, што абраць дэмакратыю недастаткова. Як недастаткова выбраць добрую творчую прафесію.
  Прафесіяй трэба авалодаць. Гэта значыць, вучыцца. Асвойваць веды.
  З дэмакратыяй такая ж гісторыя. Таму што дэмакратыя - гэта вялікая сіла, але і цяжкі цяжар.
  У рэдакцыі я шмат чаго зразумеў. Адчуў, напрыклад, усю ступень бяссілля містэра Рэйгана.
  Ціснуць - нельга. Загадваць - нельга. Самыя нязначныя пытанні вырашаюцца галасаваннем.
  А галоўнае, усё без канца даюць табе парады. І ты абавязаны слухаць. Інакш будзеш затаўраваў як аўтарытарная асоба…
  У Саюзе мы былі вельмі падобныя. Мы нават называліся аднолькава - "ідэйна чужымі". Нас гуртавалі агульныя праблемы, нягоды і гароты. Агульнае непрыманне рэжыму. На гэтым фоне адрозненні былі ледзь заўважныя. Яны не мелі істотнага значэння. Не стукач, не зладзюга - ужо добра. Ужо дасягненне.
  Цяпер мы ўсе вельмі розныя. Пад нашымі мяцежнымі бародамі выявіліся самыя розныя твары.
  Ёсць сярод нас лібералы. Ёсць дэмакраты. Ёсць прыхільнікі манархіі. Прававерныя яўрэі. Славянафілы і заходнікі. Ёсць, гавораць, у Тэхасе нават адзін марксіст. І ў кожнага - сваё законнае, асабістае, каштоўнае меркаванне. Так што любая размова неадкладна перарастае ў дыскусію.
  Сапраўднаму капіталісту лягчэй. У яго ў руках механізмы фінансавага стымулявання. А нашы супрацоўнікі працавалі амаль бясплатна. А калі ты чалавеку не плаціш, значыць, хаця б павінен яго любіць…
  Увогуле, мала таго, што нас ціснулі канкурэнты. Мала таго, што публіку часам шакіравалі нашы выступленні. Але і ў самой рэдакцыі праблем хапала.
  Справа ішла з перабоямі, рыўкамі.
   Бізнэс не загана
  Мы спасцігалі азбукавыя ісціны. Азы капіталістычнай вытворчасці. Так, мы выявілі, што бізнэс - не загана. Для мяне гэта было сапраўдным адкрыццём. Так ужо мы выхаваны.
  У Маскве "дзелавымі людзьмі" называюць сябе жулікі і аферысты. Паняцці «маклер», «бізнэсмэн» асацыююцца з турэмнымі кратамі.
  А ўжо ў літаратурным, багемным асяроддзі пагарда да дзелавітасці - непрыхаваная і адназначная.
  Бо мы ж паэты, мастакі, людзі мастацтва! Гэткія бестурботныя, самазабыўныя жаўрукі! Ідэя цвярозага разліку нам зусім агідная. Словы «дэбет», «крэдыт» - нам і вымавіць-то брыдка. Па-нашаму, ужо лепей красці, чым гандляваць.
  Чалавек, які скраў у цэху рулон поліэтылену, лічыцца ці ледзь не героем. А грузінаў, які законна гандлюе на рынку лімонамі, — аб'ект бясконцых пагардлівых жартаў.
  У Амерыцы, мне здаецца, бізнэсмэн - сур'ёзная, паважаная прафесія. Патрабуе розуму, праніклівасці, высокіх маральных якасцяў. Сапраўдны бізнесмен умее рызыкаваць і прайграваць. У хвіліну няўдачы захоўвае прысутнасць духа. А ў выпадку поспеху - тым больш.
  Я ўпэўнены, што грошы не могуць быць самамэтай. Асабліва тут, у Амерыцы.
  Ну колькі патрабуецца чалавеку для поўнага дабрабыту? Дзвесце, трыста тысяч? А людзі тут варочаюць мільярдамі.
  Мабыць, грошы сталі эквівалентам іншых, значнейшых па класе каштоўнасцяў. Сума ператварылася ў лічбу. Лічба ператварылася ў геральдычны знак.
  Не да грошай імкнецца разумны бізнэсмэн. Ён імкнецца да поўнай, гарманічнай тоеснасці намаганняў і выніку. Самым даступным паказчыкам якога з'яўляецца лічба…
  Карацей, нам патрабаваўся бізнэсмэн-мэнэджар. Прасцей кажучы, добры адміністратар. Дзелавы чалавек. Бо Мокер займаўся толькі агульнымі пытаннямі.
  Журналісцкага досведу было дастаткова. З адміністрацыйнымі кадрамі справы ішлі значна горш. Разумны пойдзе ў самавітую амерыканскую фірму. Дурны быццам бы не патрабуецца. А без добрага мэнэджэра працаваць немагчыма.
  Тым больш, што мы даведаліся столькі новага! Па-першае, канчаткова стала ясна, што наша газета - тавар. Прымірыцца з гэтай думкай было цяжка.
  Вы толькі падумайце! Каханая, родная, выдатная газета! Плён бяссонных начэй! Вынік сумесных гераічных намаганняў! Наша любімае дзіця, абагаўлянае дзіця! Нетленный крык душы! І раптам - тавар! Накшталт каўбасы ці селядца…
  Нажаль, усё гэта так. Ты можаш напісаць «Чатырнаццатую сімфонію», «Герніку», «Ганну Карэніну». Стварыць штучную печань, лазер ці вадародную бомбу. Ты можаш быць геніем і празорцам. Вялікім ерэтыкам і героем працы. Гэта не мае значэння. Матэрыяльны плён чалавечых намаганняў немінуча становяцца аб'ектам рыначнага гандлю.
  У сферы духу Мадзільяні - геній. А мастак Герасімаў - пошляк і нікчэмнасць. Але ў сферы рынку Мадзільяні - добры тавар, а Герасімаў - дрэнны. Мадзільяні рэнтабельны, а Герасімаў — не.
  Законам рынку падпарадкоўваецца ўсё, што створана людзьмі. І законы гэтыя - агульныя. Для Зарэцкага і Мікеланджэла. Для гусіных страўнікаў і штотыднёвіка «Люстэрка»…
  Я ўсё паўтараў:
  - Без добрага адміністратара справа не пойдзе…
  Баскін згаджаўся:
  — Значыць, трэба выгнаць гэтага лайдака Мокера…
   Шалёныя грошы
  У снежні часопіс «Ньюёркер» апублікаваў маё апавяданне. І мне, сапраўды, заплацілі каля чатырох тысяч долараў.
  Лін Фарбэр здавалася ўсхваляванай і шчаслівай. Я таксама, зразумела, быў задаволены. Але ўсё ж менш, чым меркаваў. Занадта доўга, паўтараю, я чакаў гэтай хвіліны. Ну а грошы, натуральна, дашліся вельмі дарэчы. Як заўсёды…
  Усе мяне віншавалі. Казалі, што пераклад выразны і дакладны.
  Затым мне патэлефанаваў рэдактар "Ньюёркера". Сказаў, што і надалей хоча друкаваць мае апавяданні. Цікавіўся, як я жыву.
  Я сказаў:
  - Выбачыце, у мяне дрэнная ангельская. Ці наўрад мне атрымаецца выказаць свае перажыванні. Я адчуваю сябе ідыётам. Спадзяюся, вы мяне разумееце?
  Рэдактар адказаў:
  - Усё гэта нават амерыканцу зразумела…
  Грошы, атрыманыя ў «Ньюёркеры», мы, на ўласнае здзіўленне, патрацілі разумна. Жонка набыла ў растэрміноўку наборны камп'ютар за дзевяць тысяч. Зрабіла першы ўзнос.
  Заказы мы спадзяваліся атрымліваць у расейскіх выдаўцоў. Напрыклад, у Карла Профера ў «Ардысе». І ён, сапраўды, адразу даслаў маёй жонцы выгадную працу.
  Лін Фарбер ўзялася перакладаць наступнае апавяданне. У гэтыя ж дні ёй патэлефанаваў літаратурны агент. Сказаў, што гатовы займацца маімі справамі. Пацікавіўся, ці ёсць у мяне скончаная кніга. Лін Фарбэр адказала:
  - Як мінімум штук пяць…
  Агента клікалі Чарлі. Я адразу ж пакахаў яго. Па-першае, за тое, што ён не надта акуратна еў. І нават мяккую ежу браў рукамі.
  Для мяне гэта было важна. Паколькі ў рэстаранах я адчуваю балючы комплекс непаўнавартаснасці. Не ўмею есці як след. Баюся афіцыянтаў. Карацей, адчуваю сябе няпрошаным госцем.
  А з Чарлі мне заўсёды было лёгка. Хоць ён і не гаварыў па-руску. Ужо не ведаю, як гэта атрымліваецца.
  Да таго ж Чарлі быў "ружовым", левым. А мы, расейскія ўцекачы, правыя ўсе як адзін. Правей нас, як той казаў, толькі сценка.
  Значыць, я меў рацыю, Чарлі левым. Але мы цудоўна ладзілі.
  Я пытаўся ў яго:
  - Вось ты ненавідзіш капіталізм. Чаму ж ты багаты? Чаму жывеш на Семдзесят чацвёртай вуліцы?
  Чарлі ў адказ казаў:
  - Па-першае, я, на жаль, не вельмі багаты. Хаця я, сапраўды, супраць капіталізму. Але капіталізм усё яшчэ існуе, І пакуль ён не памёр, багатым жывецца лепей…
  У юнацтве Чарлі ледзь не стаў злачынцам. Быццам бы яго нават судзілі. З такіх, наколькі я ведаю, вырастаюць самыя прыстойныя людзі...
  Я паўтараў:
  - Дзякуй табе, Чарлі! Ці наўрад ты на мне добра зарабляеш. Значыць, ты ідэаліст, хаця і амерыканец.
  Чарлі адказваў мне:
  - Не спяшайся дзякаваць. Спачатку дасягні ўзроўню, пры якім я пачну падманваць цябе…
  Я ўсё думаў - бывае ж такое! Амерыканец, які размаўляе на чужой мове, да таго ж ружовы, левы, мне бліжэй і зразумелей старых знаёмых. Загадкавая справа - чалавечыя зносіны…
   Ліст адтуль
  Гэты ліст дайшоў цудам. Вывезла яго з Саюза адна гераічная францужанка. Беражы яе Бог, якога няма…
  З Саюза яна нелегальна вывозіць рукапісы. Туды дастаўляе гатовыя кнігі. Часам па дваццаць, трыццаць штук. Неяк у ленінградскім аэрапорце яна не магла падняцца з канапы.
  А мы яшчэ лаем заходнюю інтэлігенцыю…
  Вось гэты ліст. Я прапускаю некалькі абзацаў асабістага характару. І далей:
  «…Цяпер два словы аб газеце. Выглядае яна сімпатычна - жывая, яркая, таленавітая. Ёсць у ёй фарсістыя, вядома - гумар і гэтак далей. Увогуле шмат ёсць добрага.
  Я ж хачу сказаць аб тым, чаго няма. І чаго газеце, па-мойму, рашуча не хапае.
  Ёй не хапае твайго мінулага. Твайго і нашага мінулага. Нашага смеху і жаху, цярплівасці і безнадзейнасці.
  Твая эміграцыя – не прыватная справа. Інакш ты не пісьменнік, а кватэранаймальнік. І неістотна дзе - у Амерыцы, у Японіі, у Растове ...
  Ты вырваўся, каб расказаць пра нас і пра сваё мінулае. Усё астатняе дробна. Усё астатняе толькі зневажае добрую якасць пісьменніка. Хаця растуць, магчыма, шанцы на поспех.
  Ты ехаў не па джынсы і не па патрыманую аўтамашыну. Ты ехаў - расказаць. Дык памятай жа пра нас...
  Кажуць, вы сталі амерыканцамі, вольнымі, раскаванымі, дынамічнымі. Амаль такімі ж імклівымі, як вашыя аўтамабілі. Амаль такімі ж змястоўнымі, як вашыя халадзільнікі. Гавораць, вы вырашаеце сур'ёзныя праблемы. Напрыклад: які аўтамабіль спажывае менш бензіну?
  Мы смяемся над гэтымі размовамі. Смяемся і не верым. Усё гэта так, гульня, прытворства. Ды якія вы амерыканцы?! Бродскі, аб якім мы толькі і гаворым? Ты, якога ўспамінаюць у піўных шапікаў ад Раз'езджай да Чайкоўскага і ад Страмяннай да Штаба? Смяшней гэтага цяжка што-небудзь прыдумаць.
  Не бываць табе амерыканцам. І не адысці ад свайго мінулага. Гэта здаецца, што цябе атачаюць хмарачосы. Цябе атачае мінулае. Гэта значыць, мы. Шалёныя паэты і мастакі, алкашы і дацэнты, салдаты і вязьні.
  Яшчэ раз кажу - памятай пра нас. Нас многа, і мы жывыя. Нас забіваюць, а мы жывем і пішам вершы.
  У гэтым кашмары, у гэтым пекле мы даведаемся адзін аднаго не па імёнах. Як - гэта наша справа!..»
  
  
  Я шмат разважаў над гэтым лістом.
  Ёсць уласцівасць, па якім можна раз і назаўжды адрозніць высакароднага чалавека. Высакародны чалавек успрымае любое няшчасце як адплату за ўласныя грахі. Ён вінаваціць толькі сябе, якое б гора яго ні напаткала.
  Калі змяніла каханая, высакародны чалавек кажа:
  - Я быў няўважлівы і грубы. Душыў яе індывідуальнасць. Не заўважаў яе праблем. Абражаў яе пачуцці. Я сам штурхнуў яе на гэты крок.
  Калі сябар апынуўся здраднікам, высакародны чалавек кажа:
  - Я раздражняў яго сваёй уяўнай перавагай. Высмейваў яго недахопы. Кранаў яго амбіцыі. Я сам прымусіў яго да здрады…
  А калі адбылося нешта самае дзікае і недарэчнае? Калі радзіма адпрэчыла наша каханне? Прынізіла і замучыла нас? Здрадзіла нашы інтарэсы?
  Тады высакародны чалавек кажа:
  - Маці не выбіраюць. Гэта мая адзіная радзіма. Я люблю Амерыку, захапляюся Амерыкай, удзячны Амерыцы, але радзіма мая далёка. Жабрацкая, галодная, вар'яцкая і спілася! Якая страціла, загубіла і адпрэчыла лепшых сыноў! Дзе ўжо ёй быць добрай, вясёлай і ласкавай?!
  Бярозы, аказваецца, растуць паўсюль. Але хіба ад гэтага лягчэй?
  Радзіма - гэта мы самі. Нашы першыя цацкі. Перашытыя куртачкі старэйшых братоў. Бутэрброды, загорнутыя ў газету. Дзяўчынкі ў строгіх карычневых спадніцах. Дробязь з бацькоўскай кішэні. Экзамены, шпаргалкі... Недарэчныя, жахлівыя вершы... Думкі аб самагубстве... Шклянка "Агдама" ў падваротні... Армейская махорка... Дачка, рукавіцы, рэйтузы, заднік малюсенькага чаравіка, які падвярнуўся... Коса перакрэсленыя радкі... Рукапісы, мілі , - Радзіма. І ўсё, што было, - застанецца назаўжды…
   Перад навальніцай
  У рэдакцыі згушчаліся хмары. Лары Швейцэр станавіўся ўсё больш нудным і прыдзірлівым. Цяпер яму хацелася праглядаць газетныя матэрыялы загадзя. Відаць, Лары абзавёўся нейкімі цэнзарамі, якія чытаюць па-руску. Падазраваць у гэтым можна было любога з адрынутых намі аўтараў. Пазней мы высветлілі, што гэтым займаўся Драздоў.
  Сола на ўндэрвудзе
  Аднойчы Лары Швейцэр з'явіўся ў рэдакцыі незадаволены і злы. Ён спытаў:
  «Навошта вы, хлопцы, згадваеце свініну? Габрэйскім чытачам гэта непрыемна».
  Я не зразумеў.
  Лары разгарнуў апошні нумар газеты. Ткнуў пальцам у эканамічны агляд, напісаны Зарэцкім. Размова ішла аб гаспадарчых праблемах у Саюзе. У прыватнасці, аб памяншэнні вытворчасці свініны...
  "Лары, - кажу, - гэта ж артыкул на гаспадарчую тэму!"
  Швейцэр раззлаваўся:
  «Згадваць свініну забараняецца. Заменіце яе фаршаванай рыбай…»
  Даходаў газета не прыносіла. Страты ўвесь час раслі. Становішча станавілася ўсё больш напружаным.
  Мы даведаліся, што Драздоў хадзіў на прыём да Багалюбава. Каяўся і прасіўся на працу. Казаў, што Даўлатаў і Баскін зацягнулі яго ў вір лібералізму. У выніку Драздову нешта абяцалі…
  Баскін сказаў яму:
  - Што ж ты робіш, мярзотнік?
  - А што? - уразіўся Драздоў. - Нічога асаблівага! Мы ж усё - антыкамуністы. Нашы мэты агульныя...
  Я кажу:
  - Ты не антыкамуніст. Ты прыстасаванец. Думаеш, ты змяніў перакананні? Нічога падобнага! Ты змяніў гаспадароў. А халуі ўсюды патрэбны. Праца ім заўсёды знойдзецца.
  Баскін махнуў рукой:
  - Ды што з ім гаварыць!
  Мокер сядзеў, не ўмешваючыся. Ведаў, што Баскін хоча ад яго пазбавіцца. Я нібыта займаў нейтральную пазіцыю. А Мокер патрабаваліся саюзнікі. Разлічваць ён мог толькі на Драздова.
  Тут умяшалася наша машыністка. Відаць, Драздоў ёй не дагадзіў. Яна сказала:
  - З гэтым тыпам бескарысна размаўляць. Ён усё роўна не зразумее. Такім патрэбны розгі.
  — Гэта думка, — задуменна вымавіў Баскін.
  Затым размашыста і моцна ўдарыў Драздова па твары.
  Я і Мокер схапілі яго за рукі.
  Рэакцыя Драздова была зусім нечаканай. Ён раптам прыкметна зацвіў. І загаварыў, звяртаючыся да Эрыку, пранікліва, з пачуццём:
  - Ты маеш рацыю, стары! Ты абсалютна маеш рацыю! Гэта была мая памылка. Недаравальная памылка. Я зрабіў глупства...
  - Ну, што я вам казала? - узрадавалася машыністка.
  Усе маўчалі. Настрой у рэдакцыі быў змрочны і прыгнечаны. І толькі левая шчака Драздова была на гэтым фоне адзінай яркай плямай…
  А я ўсё думаў - што ж адбываецца? Далібог, бянтэжыць мяне кіпучы антыкамунізм, які завалодаў розумамі партыйных таварышаў. Дзе ж вы раней былі, не дасведчаныя страху публіцысты? Дзе вы ўтойвалі свае выкрывальныя канцэпцыі? У турму ішлі Сіняўскі і Гінзбург. А дзе былі вы?
  Андропава праз акіян крытыкаваць - не подзвіг. Вы Багалюбава пакрытыкуйце. І тут ужо я вам не зайздрошчу…
  Нечакана расчыніліся дзверы, і Гурэвіч з парога выгукнуў:
  - Толькі што быў замах на Рэйгана!
   Сумны матыў
  Божа, у якой жахлівай краіне мы жывем!
  Можна ахапіць прытомнасцю акт палітычнага тэрору. Прызнаць хоць нейкую логіку ў шалёных дзеяннях шантажыста, мсціўца, фанатыка рэлігійнай секты. З разуменнем абмеркаваць матывы забойства з рэўнасці. Узважыць любы чалавечы імпульс.
  У аснове палітычнага тэрору ляжыць значная ідэя. Дапушчальны, ідэя нацыянальнага самавызначэння. Ідэя сацыяльнай роўнасці. Ідэя ўсеагульнага дабрабыту.
  Самі ідэі - годныя, часам - высакародныя. Выклікаюць безумоўны пратэст толькі жахлівыя формы рэалізацыі гэтых ідэй.
  У палітычным тэрарысце мы гатовы ўбачыць чалавека, фанатычнага, жорсткага, абсалютна чужога нам… Але — чалавека.
  Мы гатовы крытыкаваць яго праграму. Аспрэчваць яго ідэі. Спрабаваць выратаваць у ім жывую, хоць і аблудную душу.
  Любое злачынства мы імкнемся растлумачыць недасканаласцю чалавечай прыроды. Тое, што адбываецца ў Амерыцы, знаходзіцца за вытлумачальнай гранню дабра і злы.
  У імя чаго вырашыўся на злачынства Джон Хінклі? Матывы, якія разглядаюцца следствам, непраўдападобна ўбогія.
  Нам вядома заключэнне псіхіятрычнай экспертызы. Джон Хінклі прызнаны разумным, гэта значыць - нармальным чалавекам.
  Амерыканскі юнак страляе ў прэзідэнта, каб звярнуць на сябе ўвагу малазнаёмай жанчыны. Бяда пагражае краіне, дзе такое становіцца нормай!
  Нешта парушана ў амерыканскім жыцці…
  Чалавек можа стаць зоркай экрана ці выдатным пісьменнікам. Знакамітым спартоўцам або бачным навукоўцам. Буйным бізнэсмэнам ці палітычным дзеячам. Усё гэта патрабуе розуму, здольнасцяў, цярплівасці.
  А можна дзейнічаць інакш. Можна здабыць пісталет і націснуць спускавы кручок.
  І ўсё! Твая фізіяномія ўпрыгожыць першыя старонкі ўсіх амерыканскіх газет. Пра цябе будзе казаць уся краіна. Праўда, нядоўга. Да наступнага крывавага злачынства…
  Нешта парушана ў амерыканскім жыцці!
  Італьянская паліцыя не без цяжкасці вызваляе генерала Дазьера. Амерыка радуецца. Нам вярнулі скрадзенага баявога генерала!
  Што адбываецца?! У Іране студэнты хапаюць заложнікаў. Вядзецца зневажальны гандаль. Нарэшце змучаных дыпламатаў амаль выкупляюць. Амерыканцы ладзяць ім узрушаючую сустрэчу. Шампанскае льецца ракой…
  Да чаго ж нізка зваліўся прэстыж Амерыкі! Дыпламаты шчаслівыя, што іх не перастралялі, як качак.
  Генерал Дазьер паведамляе жонцы:
  - Я адчуваю сябе цудоўна!
  А я ў гэтую хвіліну адчуваў сябе жахліва. Гора той краіне, у якой днём крадуць палкаводцаў. Генерал - не пудзель. Генералаў трэба ахоўваць...
  Бачыць Бог, мы заваяваны Амерыкай. Яе шчодрасцю і высакароднасцю. І ўсё ж нешта парушана…
  Жанчына тоне ў рацэ Патамак. Нейкі храбрац кідаецца з маста і выцягвае тапельцу. Герой, гонар яму і хвала!
  Далей пачынаецца нястрымнае ўшаноўванне героя. Газеты, часопісы, радыё і тэлебачанне спяваюць яму дыфірамбы. Місіс Буш саступае яму сваё крэсла каля Першай лэдзі. Гавораць, хутка будзе фільм на гэтую тэму. А потым і мюзікл…
  Чаму столькі шуму? Палова мужчынскага насельніцтва Адэсы лічыць за сабой такія ж дзеянні...
  Сола на ўндэрвудзе
  Гадоў дзесяць таму я выратаваў тапельца. Выцягнуў яго на бераг Чорнага мора.
  Жылі мы тады ва ўніверсітэцкім спартовым лагеры. Да мяне падышоў трэнер і кажа:
  "Я пра цябе, Даўлатаў, скажу на вячэрняй лінейцы".
  Я ўзрадаваўся. Мне падабалася гімнастка па імені Люда. І не было нагоды з ёй загаварыць. Раптам такі поспех.
  Стаім мы на вячэрняй лінейцы. Трэнер кажа:
  «Даўлатаў, крок наперад!»
  Я выходжу. Усе на мяне глядзяць. І Люда ў тым ліку. А трэнер працягвае:
  "Звярніце ўвагу! Жывот вытыркае, шыя неразвітая, плавае, як прас, а таварыша выратаваў!..»
  Пасля гэтага я на Люду і глядзець баяўся.
  Дык што ж адбываецца ў Амерыцы? Вар'яцтва становіцца нармальнай з'явай? Нармальны жэст успрымаецца як подзвіг?
  І я, чалавек нявернік, паўтараю:
  - Божа, навучы Амерыку! Дай ёй здабыць сілы, абыходзячы наш кашмарны досвед! Унушы ёй інстынкт самазахавання! Прымусь пакончыць з згубнай бестурботнасцю!
  Не дай зняверыцца, страціць надзею, забыцца - у якой выдатнай краіне мы жывем!
   З Амерыкі з любоўю
  Прайшло яшчэ два месяцы. Другое маё апавяданне было ўхвалена часопісам «Ньюёркер». Адначасова Чарлі пачаў дамагацца кантракту з прыстойным выдавецтвам. Карацей, адбывалася нешта важнае. А я ўсё думаў пра газэту. Хоць спрабаваў казаць сабе: "Ажыццяўляюцца твае мары…"
  У шасцідзесятыя гады я быў пачаткоўцам літаратарам з велізарнымі прэтэнзіямі. Маё славалюбства было зваротна прапарцыйна пэўным магчымасцям. Гэта значыць, адсутнасць магчымасцяў давала мне права лічыцца непрызнаным геніем. Прыкладна гэтак жа разважалі ўсе мае сябры. Мы думалі: "Апублікуемся на Захадзе, і ўсе даведаюцца, якія мы геніяльныя хлопцы!.."
  І вось я на Захадзе. Генія з мяне пакуль не выйшла. Некаторыя ілюзіі рассеяліся. Затое я, здаецца, пачынаю ператварацца ў сярэдняга амерыканскага белетрыста. У аднаго са шматлікіх амерыканскіх літаратараў рускага паходжання. Баюся, што мае сябры ў Расіі па-ранейшаму жывуць ілюзіямі. Магчымасцяў там відавочна не дадалося. А такім чынам, колькасць непрызнаных геніяў прыкметна ўзрасла.
  Мне даўно хацелася напісаць ім прыкладна наступнае:
  «Дарагія мае!
  Вымушаны быць вельмі лаканічным. Таму толькі аб галоўным. Толькі пра нашыя з вамі літаратурныя справы.
  Ведайце, што Амерыка - не рай. Аказваецца, тут ёсць усё - дрэннае і добрае. Бо свабода не мае ідэалогіі. Свабода ў аднолькавай меры спрыяе добраму і благому. Свабода — як месяц, які безуважна асвятляе дарогу драпежніку і ахвяры…
  Пераляцеўшы акіян, мы жывем далёка не ў раі. Я кажу не пра каўбасу і джынсы. Я кажу толькі пра літаратуру…
  Першы рускі выдавец на Захадзе вам скажа:
  - Ты не валодаеш дастатковай вядомасцю. Ты не Салжаніцын і не Бродскі. Твая кніга не абяцае мне прыбыткаў. Хочаш, я выдам яе на твае ўласныя грошы?
  Першы амерыканскі выдавец выкажацца значна далікатней:
  - Твая кніга цудоўная. Але пра лягеры мы ўжо пісалі. Аб фарцоўшчыках пісалі. Аб дысідэнтах пісалі. Напішы нешта смешнае аб старажытным Егіпце…
  І вы будзеце пазбаўлены нават апошняга суцяшэння няўдачніка. Вы будзеце пазбаўлены права на смяротную крыўду. Бо літаратура тут належыць выдаўцу, а не дзяржаве. Выдавец укладвае ўласныя грошы. Чаму ж яму не быць ашчадным і эканомным?
  Адзін выдавец мне сказаў:
  - Ты жыў у Саюзе і друкаваўся на Захадзе. Мог лёгка дагадзіць у турму ці псіхіятрычную лякарню. У такіх выпадках заходнія газеты паднімаюць шум. Гэта садзейнічае продажы тваёй кнігі. А зараз ты на волі. І ў турму пры цяперашнім ладзе жыцця ці ледзь дагодзіш. Таму я адкладаю выданне тваёй кнігі да лепшых часоў…
  Так і сказаў - да лепшых часоў. Гэта значыць, пакуль я не сяду ў амерыканскую турму…
  Тым не менш вас выдадуць. Па-руску і па-ангельску. Таму што выдавецтваў рускіх - каля сотні, амерыканскіх - дзясяткі тысяч. Заўсёды знойдуцца дзеячы, якія ўпэўненыя, што Ян Флемінг піша лепш за Талстога.
  Рана ці позна вас апублікуюць. І вы павінны быць да гэтага гатовы. Таму што вашыя ілюзіі ўласнай таемнай геніяльнасці непазбежна рассеюцца.
  Баюся, што шмат хто з вас апынуцца сярэднімі пісьменнікамі. Палохацца гэтага не варта. Толькі пашлякі баяцца сярэдзіны. Часцей за ўсё менавіта на гэтай тэрыторыі адбываецца самае галоўнае…
  І яшчэ адна перасцярога. Апынуўшыся на Захадзе, вы перастанеце адчуваць сваю аўдыторыю. Для каго і пра што вы пішаце? Для амерыканцаў аб Расіі? Аб Амерыцы для рускіх?
  Аказваецца, вы пішаце для сябе. Для добра знаёмага і вельмі блізкага чалавека. Для гэтага монстра, з агідай назіралага, як вы прычэсваецеся ў люстэрка…
  Карацей, ваша справа раскінуць сеткі. Хто ў іх трапіцца - амерыканскі працоўны, французскі буржуа, маскоўскі дысідэнт або супрацоўнік дзяржбяспекі - ужо не мае значэння…
  Я ведаю, што вам цяжка. Ведаю, што змянілася якасць выбара. Раней даводзілася выбіраць паміж савецкім энтузіязмам і апалітычнасцю. Або - партыйная кар'ера, або - манастыр уласнага духу.
  Раней было два шляхі. Несці аповяды цэнзару ці хаваць у стол. Цяпер усё па-іншаму. На Захадзе выходзяць дзясяткі рускіх часопісаў і альманахаў. Дзесяткі выдавецтваў выпускаюць рускія кнігі.
  Так што даводзіцца выбіраць паміж рабствам і свабодай. Паміж маўклівым пратэстам і адкрытым самавыяўленнем. Паміж немай і гаворкай...
  Мы не адважваемся падахвочваць зняволеных да бунту. Не смеем патрабаваць ад людзей бясстрашнасці. Выбар - гэта асабістая справа кожнага.
  І ўсё ж зрабіць яго неабходна. Як - гэта ваш клопат і наш смутак.
  Кахаючы і які паважае вас Сяргей Даўлатаў».
   Пад гару
  Атмасфера ў рэдакцыі абвастралася. Баскін і Драздоў не размаўлялі паміж сабой. Я мардаваў Вілю Мокера меркаваннямі дысцыпліны. Сцвярджаў, што без добрага адміністратара газета загіне.
  Амерыка, сапраўды, краіна неабмежаваных магчымасцяў. Адна з іх - магчымасць прагарэць.
  Лары Швейцэр стаў даволі агрэсіўным. Ён крытыкаваў усё, што б мы ні рабілі. Відаць, газета прыносіла яму сур'ёзныя страты.
  Сола на ўндэрвудзе
  Аднойчы Швейцэр прыйшоў у рэдакцыю і кажа:
  «Вы расходуеце занадта шмат фотапаперы. Яна дарагая. Што, калі рабіць здымкі на звычайным кардоне?
  Мы здзівіліся:
  "Гэта значыць як?!"
  «Паспрабаваць можна», - настойваў Швейцэр…
  Асабістыя звады ўплывалі на вытворчыя адносіны. Аднойчы ў рэдакцыю прыехала сужыцелька Драздова - Марына. Без адзінага гуку яна плюнула ў нашу сакратарку Эму. Тая зараз жа плюхнула ў Марыну гарачай кавы. Жанчыны пачалі зло і бездапаможна біцца. Іх разнімалі ўсе, акрамя Драздова. Потым ён казаў:
  - Жаночыя справы мяне не датычацца…
  Сыходзячы і прыкрываючы разадраную шчаку, Марына выгукнула:
  - Хоць бы згарэла гэтая паганая рэдакцыя!
  Становішча ў газеце стала фантастычным. Гэта быў нейкі сімбіёз камунізму і варварства. Ежа была агульная. Аўтаручкі, цыгарэты і партфелі - агульныя. Зарплаты адсутнічалі.
  Але адносіны дарэшты сапсаваліся. Як вядома, варожасць - гэта былое сяброўства.
  Нават мы з Баскіна адчувалі ўзаемнае раздражненне. Ён лічыў мяне бесхарактарным, млявым інтэлігентам. А я яго - прамалінейным, абмежаваным тыранам.
  Нешта павінна было здарыцца.
  Пры гэтым чым горш складаліся абставіны ў рускай газеце, тым больш паспяхова ішлі мае справы ў амерыканскай літаратуры. У красавіку са мной падпісалі дамову на кнігу.
   Агонь
  У пяць раніцы мяне разбудзіў тэлефонны званок. Бадзёры голас спытаў:
  - Вы з рускай газеты?
  - Так.
  - А я з паліцыі. У вас там пажар!
  - Дзе? – не зразумеў я.
  - У рэдакцыі газеты. Тэрмінова прыязджайце да месца здарэння.
  Гэтага яшчэ не хапала!
  Я нацягнуў штаны і пабег да Эрыку. Той ужо ўсё ведаў. Ён быў у гарнітуры і нават пры гальштуку. Мала таго, паспеў пагаліцца, стары франт…
  У ліфта нам сустрэўся Мокер. Яму ўжо таксама патэлефанавалі.
  Драздоў жыў у суседнім крыле. Мы вырашылі для хуткасці прайсці праз дах.
  Лёва адкрыў нам сонны, у майцы і трусах. Тэлефон ён уначы выключае.
  - Куды вы яго цягнеце? - зашумела Марына. - Несумленныя! Ён і так працуе круглыя суткі. Учора з'явіўся каля трох гадзін ночы... Дакладней - сёння...
  Але мы ўжо спускаліся ўніз. Драздоў зашпільваў на хаду брызентавую куртку.
  Вырашылі лавіць таксі. Да метро ад нас больш за кіламетр.
  Машыну ўдалося злавіць толькі каля Квінс-бульвара. Пад'ехалі да рэдакцыі хвілін праз сорак. Па дарозе кіроўцу трэба было заправіцца.
  Каля пад'езда стаялі два чырвоныя фургоны. Побач курылі пажарныя ў шлемах і балотных ботах. Пад нагамі выгіналіся чорныя бліскучыя шлангі.
  Каля дзвярэй стаяў паліцэйскі. Да яго мы і звярнуліся. Ён сказаў:
  - Не хвалюйцеся, хлопцы. Пажар ліквідаваны. Вам пашанцавала, што насупраць бардэль. Дзяўчаты працуюць круглыя суткі. Заўважылі агонь і патэлефанавалі. Маглі ж і не патэлефанаваць. Праца ў дзяўчат цяжкая, аднастайная. А пажар усё ж забаўка…
  Паліцыянт выклікаў ліфт. Трымаўся ён цалкам міралюбна. Не ведаю, што тут пераважала, аптымізм ці абыякавасць…
  Памяшканне рэдакцыі было заліта вадой. У лужынах плавалі абгарэлыя шматкі паперы. На счарнелых сценах віселі абрыўкі правадоў, Стаяў агідны пах мокрай гары. Пластмасавы корпус наборнай машыны згарэў. Канапа і крэслы ператварыліся ў чорныя апаленыя рамы. Тэлефонныя апараты расплавіліся. Шкло было выбітае.
  У рэдакцыі знаходзілася яшчэ трое паліцыянтаў. Нас развялі па кутах і сцісла дапыталі. Дакладней, запісалі нашы каардынаты. Апроч гэтага мне задалі толькі два пытанні. Па-першае:
  - Ці займаецеся вы антыдзяржаўнай дзейнасцю?
  Спачатку я хацеў адказаць: "Няўжо вы думаеце, што калі б я і займаўся, то…"
  Потым сказаў:
  - Не.
  Тады паліцыянт спытаў:
  - Як вы думаеце, гэта падпал? Каго вы падазраяце? Хто мог гэта зрабіць? У вас ёсць канкурэнты? Ідэйныя супернікі?
  Я сказаў:
  - У мяне няма ідэйных супернікаў. Хаця б таму, што ў мяне няма ідэй.
  - Гэта ўсё, - сказаў паліцэйскі, - можаце ісці. Мы зоймемся расследаваннем. Заўтра вам належыць з'явіцца на такі адрас.
  Ён працягнуў мне візітную картку.
  Я яшчэ раз агледзеў памяшканне. Канапа і крэслы былі ссунуты. Дакладней - іх счарнелыя астанкі. За канапай ля акна валяўся корпус рэфлектара.
  Мае калегі таксама вызваліліся. Мы выйшлі на вуліцу. Пажарныя згортвалі шлангі.
  Мы вырашылі недзе паснедаць і выпіць кавы.
  На лбе ў Баскіна чарнела сажа. Я хацеў даць яму насоўку. Эрык выцягнуў свой ...
  Усе мы былі задушаны. І толькі Драздоў асцярожна выклікнуў:
  - Старыя, а можа, усё гэта да лепшага? Давайце выйдзем з полымя абноўленымі!
  - Суйміся, - сказаў яму Мокер.
  Мы зайшлі ў бліжэйшую кавярню. Нешта замовілі прама ля стойкі.
  Мокер прыкурыў і кажа:
  - А што, калі ўсё гэта - справа рук Багалюбава? Няўжо цяжка наняць яму за чатырыста даляраў любога крымінальніка?
  Баскін перабіў яго:
  - У мяне іншае падазрэнне. Што вы думаеце наконт КДБ?
  - Геніяльная ідэя! - усклікнуў Драздоў. - Трэба паведаміць пра гэта паліцыі! Ня выключана, што КДБ і Багалюбаў дзейнічалі сумесна. Я ў гэтым амаль упэўнены... На сто працэнтаў...
  Тады я павярнуўся да Драздова і пытаюся:
  - Можаш раз у жыцці быць прыстойным чалавекам? Можаш сапраўды адказаць на адзінае пытанне? Ты начаваў у рэдакцыі з бабай?
  Драздоў неяк недарэчна прыгнуўся. Вочы яго спалохана забягалі. Ён вымавіў скорагаворкай:
  - Што значыць - начаваў? Я пайшоў, калі не было двух... Што тут асаблівага?
  - Значыць, ты быў у рэдакцыі ноччу?
  Драздоў, паціраючы рукі, захіхікаў:
  - Пры чым тут гэта, стары? Ну, быў. Дапусцім, быў... Усе мы не анёлы... Гэта такая баба... Нешта фантастычнае... У яе зад, як печ...
  - Пячы? — задуменна вымавіў Баскін. - Пячы?! Дык значыць - печ?!
  Яго твар выказваў напружаную працу думкі. Вочы акругліліся. На шчоках выступілі барвовыя плямы. Нарэшце ён усклікнуў:
  - Ты пакінуў рэфлектар, мярзотнік! Ты кінуў палку, сволач, і ўцёк!
  Я дадаў:
  — А над рэфлектарам боўталася штора…
  - Ціха, - запампаваў Мокер, - афіцыянт пазірае.
  — Клаў я на афіцыянта, — выгукнуў Баскін. - Задушу гада!
  Драздоў паўтараў:
  - Старыя! Старыя! Я быў у шалёным стане… Я, можна сказаць, упершыню пакахаў… Я шалёна захапіўся…
  Баскін выдаў глухое рык.
  Я спытаў у Мокера:
  - Хоць кампутар-то быў застрахаваны?
  — Як табе сказаць?.. У прынцыпе… — пачаў Мокер і асекся.
  Рыканне Баскіна перайшло ў кароткі брынклівы смяшок.
  Тады я сказаў:
  - Трэба выпіць. Трэба выпіць. Трэба выпіць. А то будуць ахвяры. Неабходна выпіць і мірна разысціся. Хаця б на час. Інакш я задушу Мокера, а Эрык - Ляўко ...
  - Збегаць? - коратка прапанаваў Драздоў.
  — Я пайду з табой, — падахвоціўся Мокер.
  Здаецца, упершыню ён вырашыў здзейсніць нешта будзённае і пасрэднае. А можа, баяўся з намі заставацца? Не ведаю…
  Мы сабралі па даляры. Віля з Драздовым пайшлі.
  Казаць не было пра што. Эрык вырашыў патэлефанаваць жонцы. Праз хвіліну ён вярнуўся і сказаў:
  - Я пайду.
  Затым паклікаў афіцыянта і заплаціў. Мы нават не развіталіся. Я пасядзеў хвіліны дзве і таксама вырашыў пайсці. Піць мне не варта было. У гадзіну мы павінны былі пабачыцца з Лін Фарбэр…
  Я выйшаў на Брадвей. Прама на тратуары былі раскладзены сумкі і парасоны. Вялізны негр, стоячы каля скрыні з-пад радыёлы, тасаваў бліскучыя глянцавыя карты.
  Дым ад вулічных жароўняў падымаўся да неба. З парнаграфічных крам даносіўся пах карамелі. Незлічоныя транзістары напаўнялі паветра пульсавалымі гукамі джаза.
  Я ішоў праз гул і крыкі. Я быў часткай натоўпу і ўсё ж адчуваў сябе пабочным. А можа, усе тут адчувалі нешта падобнае? Можа быць, у гэтым і заключаецца галоўны сакрэт Амерыкі? Ва ўменні кожнага быць адным з многіх? І захоўваць пры гэтым тое, што дорага яму аднаму?
  Сёння я гатовы быў растварыцца ў гэтым натоўпе. Але ўжо заўтра ўсё можа быць інакш.
  Таму што доўгія гады я ўсяго толькі дужаўся за жыццё і розум. У гэтым мне дапамагаў інстынкт самазахаваньня. І можа быць, яшчэ сёння я шаную жыццём як такім. Але ўжо заўтра мне давядзецца думаць пра будучыню.
  Так, я марыў парадніцца з Амерыкай. Аднак не хацеў, каб мяне любілі. І яшчэ менш хацеў, каб цярпелі, не кахаючы.
  Я марыў аб чалавечай абыякавасці. Аб той глыбокай абыякавасці, якая служыць адзінай формай бясспрэчнага прызнання. Ці змагу я дабіцца гэтага?
  Нядосыць пакахаць гэты горад, які захаваў мне жыццё. Цяпер мне хацелася б дасягнуць абыякавасці да яго...
  Я спыніўся перад вітрынай крамы "Барніс". Твары манекенаў свяціліся абыякавасцю і абыякавасцю.
  Я пастаяў яшчэ хвіліну і зноў апынуўся ў натоўпе. Яна паглынула мяне без усякай цікаўнасці. Паветра было сыраватым і цёплым. З-пад асфальту даносіўся грукат сабвея. Бакавыя вуліцы здаваліся нечакана пустэльнымі. У тупіку ніякавата разварочваўся грузавік.
  Я рушыў наперад, разглядаючы тых, каму ішоў насустрач.
  
  
  Нью-Ёрк, 1984 г.
   Іншаземка
  Адзінокім рускім жанчынам у Амерыцы - з каханнем, сумам і надзеяй.
   Сто восьмая вуліца
  У нашым раёне здарылася такая гісторыя. Маруся Татаровіч не вытрымала і пакахала лацінаамерыканца Рафаэля. Гады два вагалася, а потым нарэшце зрабіла выбар. Хаця, калі разабрацца, то выбіраць Марусе было практычна не з чаго.
  Уся наша вуліца перажывала - як будуць развівацца падзеі? Бо мы да такіх спраў ставімся сур'ёзна.
  Мы - гэта шэсць цагляных будынкаў вакол супермаркета, населеных пераважна рускімі. Гэта значыць, нядаўнімі савецкімі грамадзянамі. Або, як пішуць газеты - эмігрантамі трэцяй хвалі.
  Наш раён цягнецца ад чыгуначнага палатна да сінагогі. Крыху паўночней - Мідоў-возера, паўднёвей - Квінс-бульвар. А мы - пасярэдзіне.
  108-я вуліца - наша цэнтральная магістраль.
  У нас ёсць рускія крамы, дзіцячыя сады, фотаатэлье і цырульні. Ёсць рускае бюро падарожжаў. Ёсць расійскія адвакаты, пісьменнікі, лекары і прадаўцы нерухомасцю. Ёсць рускія гангстары, вар'яты і прастытуткі. Ёсць нават рускі сляпы музыка.
  Мясцовых жыхароў у нас лічаць нечым накшталт замежнікаў. Калі мы чуем ангельскую мову, то насьцярожваемся. У такіх выпадках мы пераканаўча просім:
  - Гаварыце па-руску!
  У выніку асобныя мясцовыя жыхары загаварылі па-нашаму. Кітаец з закусачнай вітае мяне:
  - Добрай раніцы, Салжаніцын!
  (У яго атрымліваецца – «Салазеніса».)
  Да амерыканцаў мы адчуваем складанае пачуццё. Нават не ведаю, чаго ў ім больш - паблажлівасці ці глыбокай павагі. Мы іх шкадуем, як неразумных бестурботных дзяцей. Аднак раз-пораз паўтараем:
  "Мне сказаў адзін амерыканец…"
  Мы вымаўляем гэтую фразу з інтанацыяй вырашальнага, забойнага аргументу. Напрыклад:
  "Мне сказаў адзін амерыканец, што нікацін прыносіць шкоду здароўю!.."
  Тутэйшыя амерыканцы, у асноўным, нямецкія яўрэі. Трэцяя эміграцыя, за рэдкім выключэннем - габрэйская. Так што знайсці агульную мову даволі проста.
  Раз-пораз мясцовыя жыхары пытаюцца:
  - Вы з Расіі? Вы кажаце на ідыш?
  Апроч габрэяў у нашым раёне жывуць карэйцы, індусы, арабы. Чарнаскурых у нас параўнальна мала. Лацінаамерыканцаў больш.
  Для нас гэта загадкавыя людзі з транзістарамі. Мы іх не ведаем. Аднак на ўсякі выпадак пагарджаем і баімся.
  Касая Фрыда выказвае незадаволенасць:
  - Ехалі б у сваю паршывую Афрыку!
  Сама Фрыда родам з горада Шклова. Жыць аддае перавагу ў Нью-Ёрку…
  Калі хочаце пазнаёміцца з нашым раёнам, то ўстаньце каля канцылярскай крамы. Гэта на скрыжаванні Сто восьмай і Шэсцьдзесят чацвёртай. Прыходзьце як мага раней.
  
  
  Вось раз'язджаюцца нашы таксісты: Лёва Баранаў, Пярцовіч, Ясялеўскі. Усе яны каржакаватыя, пахмурныя, рашучыя.
  Лёву Баранаву за шэсцьдзесят. Ён былы мастак-малатавіст. У пачатку сваёй кар'еры Лёва маляваў выключна Молатава. Яго работы экспанаваліся ў незлічоных домакіраўніцтвах, паліклініках, мясцкомах. Нават на сьценах былых цэркваў.
  Баранаў да тонкасцяў вывучыў знешнасць гэтага міністра з асобай кваліфікаванага працоўнага. На заклад маляваў Молатава за дзесяць секунд. Прычым маляваў з завязанымі вачыма.
  Потым Молатава знялі. Лёва спрабаваў маляваць Хрушчова, але дарэмна. Рысы заможнага селяніна аказаліся яму не па сілах.
  Такая ж гісторыя адбылася з Брэжневым. Фізіяномія опернага спевака не давалася Баранаву. І тады Лёва з гора ператварыўся ў абстракцыяніста. Стаў маляваць каляровыя плямы, лініі і завітушкі. Да таго ж пачаў піць і дэбашырыць.
  Суседзі скардзіліся на Лёву ўчастковаму міліцыянеру:
  — П'е, дэбашырыць, займаецца нейкім абстрактным цынізмам…
  У выніку Лёва эмігрыраваў, сеў за баранку і супакоіўся. У вольныя хвіліны ён малюе Рэйгана на кані.
  Ясялеўскі быў у Кіеве выкладчыкам марксізму-ленінізму. Абараніў кандыдацкую дысертацыю. Рыхтаваўся стаць доктарам навук.
  Аднойчы ён пазнаёміўся з балгарскім вучоным. Той запрасіў яго на канферэнцыю ў Сафію. Аднак візы Есялеўскаму не далі. Відаць, не хацелі пасылаць за мяжу габрэя.
  У Ясялеўскага першы раз у жыцці сапсаваўся настрой. Ён сказаў:
  - Ах вось як?! Тады я з'еду ў Амерыку!
  І з'ехаў.
  На Захадзе Ясялеўскі канчаткова расчараваўся ў марксізме. Пачаў публікаваць у эмігранцкіх газетах запаленчыя артыкулы. Але потым, ён расчараваўся і ў эмігранцкіх газетах. Яму заставалася толькі сесці за абаранак...
  Што да Пярцовіча, то ён і ў Маскве быў шафёрам. Такім чынам, у жыцьці яго мала што зьмянілася. Праўда, зарабляць ён стаў значна большым. Ды і таксі тут у яго было ўласнае…
  
  
  Вось ідзе гаспадар фотаатэлье Яўсей Рубінчык. Дзевяць гадоў таму ён купіў сваё прадпрыемства. З таго часу выплачвае даўгі. Астатнія грошы ідуць на набыццё сучаснай тэхнікі.
  Дзесяты год Яўсей сілкуецца макаронамі. Дзесяты год цягае ён вайсковыя чаравікі на літой гуме. Дзесяты год яго жонка марыць пабываць у кіно. Дзесяты год Яўсей суцяшае жонку думкай аб тым, што бізнэс дастанецца сыну. Пазыкі да гэтага часу будуць выплачаныя. Затое - нагадваю я яму - з'явіцца больш сучасная тэхніка…
  
  
  Вось спяшаецца за ранішняй газетай пачатковец выдавец Фіма Друкер. У Ленінградзе ён лічыўся знакамітым бібліяфілам. Цэлымі днямі знікаў на кніжным рынку. Сабраў шэсць тысяч рэдкіх, нават унікальных кніг.
  У Амерыцы Фіма вырашыў стаць выдаўцом. Яму не цярпелася вярнуць рускай літаратуры забытыя шэдэўры - вершы Алейнікава і Хармса, прозу Дабычына, Агеева, Камароўскага.
  Друкер пайшоў працаваць прыбіральшчыкам у гандлёвы цэнтр. Жонка яго стала медсястрой. За год ім удалося назапасіць чатыры тысячы долараў.
  На гэтыя грошы Фіма зняў утульны офіс. Заказаў блакітнаватыя фірмовыя бланкі, аўтаручкі і візітныя карткі. Наняў сакратарку, між іншым - унучку Эрэнбурга.
  Сваё прадпрыемства ён назваў - "Руская кніга".
  Друкер пазнаёміўся з вядомымі амерыканскімі філолагамі - Раманам Якабсонам, Малмстэдам, Эдвардам Браўнам. Калі Раман Якабсон згадваў малавядомы верш Цвятаевай, Фіма спяшаўся дадаць:
  - Альманах "Масты", трыццаты год, старонка дзвесце шэсцьдзесят чацвёртая.
  Філолагі любілі яго за эрудыцыю і бескарыслівасць.
  Фіма наведваў сімпозіумы і канферэнцыі. Гутарыў у кулуарах з Жоржам Ніва, Атэнбергам да Ранітам. Перапісваўся з Верай Набокавай. Беражліва захоўваў атрыманыя ад яе тэлеграмы:
  «Рашуча пярэчу». "Катэгарычна не згодна". "Умовы лічу непрымальнымі". І гэтак далей.
  Ён замовіў сабе гумовы друк: "Яхім Г. Друкер, выдавец". Далей эмблема - закладзены гусіным пяром фаліянт - і адрас. На гэтым грошы скончыліся.
  Друкер звярнуўся да Міхаіла Барышнікава. Панешнікаў даў яму паўтары тысячы і добрую параду - вывучыцца на масажыста. Друкер занядбаў парадай і з'ехаў на канферэнцыю ў Амхерст. Там ён пазнаёміўся з Вэйдле і Карлінскім. Уразіў іх сваімі ведамі. Нагадаў двум вучоным старым мноства забытых імі публікацый.
  На зваротным шляху Друкер заехаў да Юрыя Іваска. Тыдзень жыў у старога паэта, гаворачы аб Вагінаве і Дабычыне. У прыватнасці, аб тым, хто з іх быў гамасэксуалістам.
  І зноў грошы скончыліся.
  Тады Фіма прадаў частку сваёй унікальнай бібліятэкі. На атрыманыя грошы ён перавыдаў сачыненне Фейхтвангера «Яўрэй Зюсс». Гэта быў дзіўны выбар для выдавецтва пад назвай "Руская кніга". Фіма меркаваў, што габрэйская тэма зацікавіць нашую эміграцыю.
  Кніга выйшла з адзінай памылкай друку. На вокладцы было буйна выведзена: «ФЕЙХТВАГНЕР».
  Прадавалася яна даволі млява. Дома не было свабоды, затое меліся чытачы. Тут свабоды хапала, але чытачы адсутнічалі.
  Жонка Друкера тым часам падала на развод. Фіма перабраўся ў офіс.
  Памяшканне было застаўлена скрынкамі з «Яўрэем Зюсам». Фіма спаў на гэтых каробках. Дарыў «Яўрэя Зюсса» шматлікім прыяцелям. Расплачваўся кнігамі з унучкай Эрэнбурга. Спрабаваў абмяняць іх у рускай краме на каўбасу.
  Самае дзіўнае, што ўсе, апроч жонкі, яго любілі…
  
  
  Вось раскладвае свой тавар гаспадар крамы “Дняпро” Зяма Півавараў.
  У Саюзе Зяма быў юрыстам. У Амерыцы з першых жа дзён працаваў грузчыкам на базе. Затым перайшоў рознарабочым у агароднінную краму. І праз год гэтую лаўку купіў.
  З гэтага часу яе забяспечвала таварамі знакамітая фірма "Дэмша і Разін". Тут прадаваўся валагодскі алей, рыжскія шпроты, грузінскі чай, украінская каўбаса. Тут можна было купіць бурштынавыя каралі, электрычны самавар, драўляную матрошку і пласцінку Шаляпіна.
  Працаваў Зяма ці ледзь не круглыя суткі. Гэта было выключнае яднанне мары з рэчаіснасцю. Дзіўная адэкватнасць жаданняў і магчымасцяў. Недасяжная тоеснасць намаганняў і вынікаў…
  Зяма здаецца мне абсалютна шчаслівым чалавекам. Харч - яго стыхія. Яго біялагічнае асяроддзе.
  Зяма адпавядае далікатэснай краме, як Напалеон - Аўстэрліцу. Сярод дэлікатэсаў Зяма гэтак жа арганічны, як Моцарт на прэм'еры “Чароўнай флейты”.
  Многія ў нашым раёне - яго даўжнікі.
  
  
  Каля рыбнай крамы гуляе з дварняком публіцыст Зарэцкі. Ён у гімнастычным гарнітуры са рыскамі, лысіна прычыненая цэлафанавым мяшком.
  У Саюзе Зарэцкі быў вядомы папулярнымі манаграфіямі аб дзеячах культуры. Паралельна ў самвыдаце цыркулявалі яго ананімныя даследаванні. У прыватнасці - аб'ёмістая няскончаная кніга "Сэкс пры таталітарызме". Там гаварылася, што дзевяноста адсоткаў савецкіх жанчын - фрыгідныя.
  Неўзабаве карныя органы ідэнтыфікавалі Зарэцкага. Яму прыйшлося з'ехаць. На мытні ён зрабіў гістарычную заяву:
  - Не я пакідаю Расію! Гэта Расея пакідае мяне!
  Усіх праводзячых ён пытаўся:
  - Акадэмік Сахараў тут?..
  За хвіліну да пасадкі ён рашуча накіраваўся да газона. Жадаў павезці на чужыну жменьку рускай зямлі.
  Міліцыянты прагналі яго з траўніка.
  Тады Зарэцкі усклікнуў:
  - Я выношу Расію на падэшвах ботаў!
  У Амерыцы Зарэцкі стаў настаўнікам. Ён усіх вучыў. Габрэяў - праваслаўю, славян - юдаізму. Амерыканскіх контрвыведнікаў - пільнасці.
  Усімі сіламі ён змагаўся за дэмакратыю. Ён казаў:
  - Дэмакратыю трэба ўкараняць любымі сродкамі. Аж да атамнай бомбы!
  Як вядома, каб быць пачутым у Амерыцы, трэба казаць ціха. Зарэцкі пра гэта не здагадваўся... Ён на ўсіх крычаў.
  Зарэцкі крычаў на працаўнікоў сацыяльнага забеспячэння. На рэдактара штодзённай эмігранцкай газэты. На медсясцёр у бальніцы. Ён крычаў нават на прусакоў.
  У выніку яго перасталі слухаць. Тым не менш ён наведваў усе эмігранцкія зборышчы і крычаў. Ён крычаў, што заходняя дэмакратыя пад пагрозаю. Што Джэральдзін Ферара - савецкая шпіёнка. Што амерыканскай літаратуры не існуе. Што ў супермаркетах прадаецца штучнае мяса. Што Гарлем трэба разбамбіць, а велфер павялічыць.
  Зарэцкі быў прафесійным разбуральнікам. Інстынкт разбурэння набываў у ім маштабы творчага запалу.
  У яго руках неадкладна ламаўся гадзіннік, магнітафоны, фотаапараты. Выходзілі са строю калькулятары, электрабрытвы, запальніцы.
  Зарэцкі паламаў жалезны турнікет у сабвеі. Яго целам надоўга заклінавала верціцца дзверы Сіці-хола.
  Сустракаючы знаёмага, ён казаў:
  - Што адбываецца, любы? Ваша жонка фізічна апусцілася. Сын, кажуць, патрапіў у благую кампанію. Ды і ў вас нездаровая чырвань, Час, мой дарагі, звярнуцца да лекара!..
  Як ні дзіўна, Зарэцкага паважалі і пабойваліся...
  
  
  Вось з'яўляецца адстаўны дысідэнт Караваеў. У руках у таго карычневы пакет. Праз паперу выступаюць абрысы піўных бляшанак. На твары Караваева - спалучэнне трывогі і энтузіязму.
  У Саюзе ён быў вядомым праваабаронцам. Прадэманстраваў у барацьбе з рэжымам выключную мужнасць. Адбыў тры лагерныя тэрміны. Сем разоў аб'яўляў галадоўкі. Апыняючыся на волі, прымаўся за старое.
  У маладосці Караваеў напісаў такую байку. Справа адбываецца ў заапарку. Каля клеткі з пантэрай тоўпіцца народ. Унізе - таблічка з лацінскай назвай. І звесткі - дзе жыве, чым сілкуецца. Там жа паказана - "у няволі размножваецца дрэнна". Тут аўтар вытрымлівае паўзу і пытаецца:
  "А мы?!."
  Пасля трэцяга тэрміна Караваева адпусцілі на Захад. Першы час ён даваў інтэрв'ю, ездзіў з лекцыямі, засноўваў нейкія фонды. Затым цікавасць да яго паменшыўся. Трэба было думаць аб ежы.
  Англійскай мовы Караваеў не ведаў. Дыплома не меў. Яго лагерныя прафесіі - грузчыка, стропаля і хлебарэза - у Амерыцы не каціраваліся.
  Караваеў супрацоўнічаў у рускіх газетах. Пісаў ён на адзіную тэму – будучыню Расіі. Прычым будучыню ён адрозніваў значна ясней, чым сучаснасць. З прарокамі гэта бывае.
  Амерыка расчаравала Караваева. Яму не хапала тут савецкай улады, марксізму і карных органаў. Караваеву не было чаго супрацьстаяць.
  Лагерныя хваробы давалі яму права на інваліднасць. Караваеў шмат піў, а галоўнае - опохмелялся. Добра півам, у нашым раёне гандлююць круглыя суткі.
  Таксісты і бізнесмены пазіралі на Караваева пагардліва…
  
  
  Вось садзіцца за руль «шэўрале» таямнічы грамадскі дзеяч Лемкус. У Саюзе Лемкус быў прафесійным забаўнікам. Арганізоўваў масавыя гулянні. Абвяшчаў урачыстыя здравіцы падчас першамайскіх дэманстрацый. Пісаў юбілейныя прамовы, кантаты, вершаваныя інструкцыі для аўтааматараў. Падзарабляў у якасці тамады на маладзёжных вяселлях. Складаў цыркавыя рэпрызы:
  - Вася, што здарылася? Чаму ты сумны?
  - На маіх вачах чалавек упаў у лужыну.
  - І ты знерваваўся?
  - Яшчэ б! Бо гэтым чалавекам быў я!
  З'ехаў Лемкус у выніку палітычных ганенняў. А ганенні, у сваю чаргу, з'явіліся вынікам кашмарнай недарэчнасці.
  Вось як гэта было. Лемкус напісаў кантату, прысвечаную 60-годдзю ўзброеных сіл. Выконвалася кантата ў Доме афіцэраў. Тэкст вядучага чытаў сам Лемкус.
  За яго спіной размясціўся духавы аркестр. У зале сабралася больш за шэсцьсот прадстаўнікоў арміі і флоту. Дынамікі трансліравалі кантату па ўсім горадзе.
  Усё ішло цудоўна. Дэкламуючы кантату, Лемкус напераменку нацягваў салдацкую фуражку або матроскую бесказырку.
  У заключнай частцы кантаты былі такія словы:
  І, сон наш мірны абараняючы,
  Вы сталі цвярдзей, чым граніт.
  За гэта партыя родная
  Годных шчодра ўзнагародзіць!
  
  Апошнюю фразу Лемкус выгукнуў з асаблівай гарачнасцю - "вартых шчодра ўзнагародзіць!". І ў гэтую хвіліну яму на галаву ўпала сцэнічная супрацьвага. Гэта значыць, папросту кажучы, брызентавы мяшок кілаграмаў на дванаццаць.
  Лемкус страціў прытомнасць. Гледачам заставаліся бачныя толькі стаптаныя падэшвы яго канцэртных туфляў.
  Праз тры секунды ў праходах забягалі міліцыянеры. Яшчэ праз тры секунды зала была поўнасцю ачэплена. Лемкуса прывялі ў прытомнасць, каб неадкладна арыштаваць.
  Маёр КДБ абвінаваціў яго ў прадуманай дыверсіі. Маёр быў упэўнены, што Лемкус загадзя ўсё разлічыў і падстроіў. Гэта значыць свядома абрынуў мяшок на галаву вядучаму, каб дыскрэдытаваць камуністычную партыю.
  - Але ж я сам і быў вядучым, - апраўдваўся Лемкус.
  - Тым больш, - казаў маёр.
  Карацей, Лемкус падвергся ганенням. Яго пазбавілі права займацца ідэалагічнай працай. Аб іншай працы Лемкус і не падумваў.
  У канчатковым рахунку Лемкус прыйшлося эміграваць. Месяцы чатыры ён працаваў па спецыяльнасці. Арганізоўваў масавыя паездкі эмігрантаў да Ніягарскага вадаспаду. Выступаў тамадай на барміцвах. Пісаў вершы, рыфмаваныя аб'явы, здравіцы, кантаты. Мне, напрыклад, запомніліся такія яго радкі:
  Ад КДБ усё жыццё пакутуючы,
  Мы памятаем гаркату ўсіх крыўд!
  Няхай Амерыка родная
  Нас ад ворагаў засцеражэ!
  
  Аднак плацілі Лемкусу мала. Тым часам у яго з'явілася другое дзіця. І тут яго прадставілі баптыстам.
  Баптысты цікавіліся трэцяй эміграцыяй. Ім патрэбен быў свой чалавек у эмігранцкіх колах. Яны хацелі прыцягнуць да сябе ўвагу расейскіх уцекачоў.
  Баптысты, ацанілі Лемкуса. Ён быў добрым сем'янінам, не паліў і піў умерана.
  Так Лемкус стаў рэлігійным дзеячам. Узначаліў загадкавае транссусветнае радыё. Вёў рэгулярную перадачу – «Як убачыць Бога?».
  Ён стаў набожным і сумным. Раз-пораз шаптаў, апускаючы вочы.
  - Калі Госпаду будзе заўгодна, Фіра прыгатуе на абед цяляціну ...
  У нашым раёне яго ўпарта лічаць ашуканцам.
  
  
  Вось зварочвае за кут гандляр нерухомасцю Аркаша Лернер. Відаць, яму нешта спатрэбілася да сняданку. Якая-небудзь дзіўная заправа.
  Лернер пачынаў сваю кар'еру рэжысёрам беларускага тэлебачання. Яго жонка працавала на тэлестудыі дыктарам.
  Лернеры жылі дружна і шчасліва. У іх была добрая кватэра, два заробкі, сын Мішаня і аўтамабіль.
  Аркадзя Лернера лічылі моцным прафесіяналам. Нават прыхільнасць да запаволеных здымкаў не магла сапсаваць яго тэленарысаў. У іх грацыёзна скакалі калгасныя коні, павольна раскрываліся кветкі, парылі чайкі. Лернера захапляла гармонія як такая. Яго кароткаметражкі лічыліся імпрэсіянісцкімі.
  А вакол бурліла жыццё, напоўненае сацыялістычным рэалізмам. За сцяной вадаправодчык Берандзееў збіваў жонку. Пад вокнамі шумелі алкашы. Дырэктар тэлестудыі быў яскрава выражаным антысемітам.
  І Лернеры вырашылі эміграваць. Тым больш што ў гэты час з'яжджалі многія. У тым ліку і блізкія сябры.
  У Амерыцы Лернер каля года праляжаў на канапе. Ягоная жонка працавала прадаўшчыцай у «Александэрсе». Сын наведваў яўрэйскую школу.
  Лернер марыў атрымаць працу на тэлебачанні. Пры гэтым ён быў зусім нетыповым эмігрантам. Не выдаваў сябе за былога лаўрэата дзяржаўных прэмій. Не фантазіяваў адносна сваіх дысідэнцкіх заслуг. Не сцвярджаў, што заходняе мастацтва перажывае крызіс.
  Сябры арганізавалі яму сустрэчу з прадзюсарам. Той хацеў заняцца экранізацыямі рускай класікі. Яму быў патрэбен рэжысёр славянскага паходжання.
  Сустрэча адбылася на тэрасе рэстарана "Блоу-ап".
  - Вы рэжысёр? - спытаў амерыканец.
  - Не думаю, - адказаў Лернер.
  - Гэта значыць?
  - За апошні год я страшна дэградаваў.
  - Але, кажуць, вы былі рэжысёрам?
  - Быў. Дакладней, лічыўся. Мяне тарыфікавалі ў шэсцьдзесят сёмым годзе. А да гэтага я працаваў памагатым.
  - Памочнікам рэжысёра?
  - Так. Гэта які бегае за гарэлкай.
  - Кажуць, вы былі таленавітым рэжысёрам?
  - Таленавітым? Упершыню чую. Тое, што я рабіў, мяне не задавальняла…
  - О'кей! Я займаюся экранізацыямі класікі.
  - Па-мойму, усе экранізацыі - дзярмо!
  - Гэта камплімент?
  — Я хацеў сказаць, што хацеў бы арыгінальную тэму.
  - Напрыклад?
  - Што-небудзь пра прыроду...
  Тут паміж суразмоўцамі ўзнікла бездань. І павялічвалася ў далейшым з кожнай хвілінай. Янкі казаў:
  - Прырода не акупляецца!
  Лернер пярэчыў:
  - Мастацтва не прадаецца!
  На тым яны і расталіся. Лернер яшчэ месяцы тры праляжаў нерухома. Пры гэтым трэба адзначыць, што яго фінансавыя справы ішлі нядрэнна.
  Мабыць, Лернер валодаў нейкім спецыфічным дарам матэрыяльнага дабрабыту. Наогул я ўпэўнены, што галеча і багацце - якасці прыроджаныя. Такія ж, напрыклад, як колер валасоў ці, дапусцім, музычны слых. Адзін нараджаецца жабраком, іншы - багатым. І грошы тут фактычна ні пры чым.
  Можна быць жабраком з грашыма. І - адпаведна - прынцам без адзінай капейкі.
  Я сустракаў багацеяў сярод зэкаў на адмысловым рэжыме. Там жа мне трапляліся беднякі сярод вышэйшых чыноў лагернай адміністрацыі...
  Беднякі пры любых абставінах церпяць страты. Беднякоў увесь час штрафуюць нават за тое, што іх сабака ачуняў у неналежным месцы. Калі бядняк выпадкова ўпускае дробязь, то грошы абавязкова правальваюцца ў люк.
  А ў багатых усё наадварот. Яны знаходзяць грошы ў старых пінжаках. Выйграюць па латарэі. Атрымліваюць у спадчыну дачы ад малазнаёмых сваякоў. Іх сабакі ўдастойваюцца на выставах грашовых прэмій.
  Мабыць, Лернер нарадзіўся загадзя заможным чалавекам. Так што грошы ў яго хутка з'явіліся.
  Спачатку яго ўкусіў ньюфаўндленд, які належаў мясцоваму дантысту. Лернер выплацілі значную кампенсацыю. Потым Лернера адшукаў стары, які напярэдадні імперыялістычнай вайны заняў у яго дзеда тры чырвонцы. За семдзесят гадоў чырвонцы ператварыліся ў некалькі тысяч долараў. Пасля гэтага да Лернер звярнуўся знаёмы:
  - У мяне ёсць нейкія грошы. Вазьмі іх на захоўванне. І калі можна, не задавай лішніх пытанняў.
  Грошы Лернер узяў. Пытанні задаваць ленаваўся.
  Праз тыдзень знаёмага прыстрэлілі ў Атлантыка-Сіці.
  У выніку Лернер набыў кватэру. За год яна ўтрая падаражэла. Лернер прадаў яе і купіў тры іншыя. Увогуле, стаў гандляваць нерухомасцю.
  З канапы ён паднімаецца ўсё радзей. Грошай у яго робіцца ўсё больш. Марнуе іх Лернер з размахам. У асноўным, на харчаванне.
  За дванаццаць гадоў жыцця ў Амерыцы ён набыў адзіную кнігу. Назва ў кнігі была выразная. А менавіта - "Як выдаткаваць трыста даляраў на сняданак" ...
  Пасля сняданку Лернер дрэмле, адключыўшы тэлефон. Нават паліць яму лянота…
  Я адчуваю, пралог зацягваецца. Час ужо нам вярнуцца да Марусы Татаровіч.
   Дзяўчына з добрай сям'і
  Марусін бацька быў генеральным дырэктарам вытворча-тэхнічнага камбіната. Звалі яго Фёдар Макаравіч. Маці загадвала найбуйнейшым у горадзе пашывачным атэлье. Звалі яе Галіна Цімафееўна.
  Марусіны бацькі не былі кар'ерыстамі. Наадварот, яны рабілі ўражанне сціплых, сарамлівых і нават бездапаможных людзей.
  Фёдар Макаравіч, напрыклад, саромеўся заходзіць у трамвай і пабойваўся афіцыянтаў. Таму ён ездзіў у чорнай гаркамаўскай машыне, а ежу браў з зачыненага размеркавальніка.
  Галіна Цімафееўна, у сваю чаргу, баялася крыку і не магла звольніць дрэнную працаўніцу. Таму звальненнямі займаўся мясцком, а Галіна Цімафееўна ўручала стаханаўцам узнагароды.
  Марусіны бацькі не былі створаны для паспяховай кар'еры. Да гэтага іх прымусілі, я б сказаў, грамадзянскія абставіны.
  Ёсць дадзеныя, якія гарантуюць любому чалавеку імклівае наменклатурнае ўзыходжанне. Для гэтага трэба валодаць чатырма прымітыўнымі якасцямі. Трэба быць рускім, партыйным, здольным і цвярозым. Прычым неабходна менавіта сукупнасць усіх гэтых якасцей. Адсутнасць любога з іх робіць усю камбінацыю зусім бессэнсоўнай.
  Рускі, партыйны, здольны алкаш - не падыходзіць. Рускі, партыйны і цвярозы дурань - постаць аджываючая. Беспартыйны пры ўсіх астатніх выдатных якасцях - не выклікае даверу. І нарэшце, цвярозы, здольны жыд-камуніст - гэта нават мяне раздражняе.
  Марусіны бацькі валодалі ўсімі неабходнымі дадзенымі. Яны былі рускія, цвярозыя, партыйныя і калі не залішне здольныя, то, прынамсі, дысцыплінаваныя.
  Ажаніліся яны яшчэ да вайны. Да дваццаці трох гадоў Фёдар Макаравіч стаў інжынерам. Галіна Цімафееўна працавала швачкай-матарысткай.
  
  
  Затым надышоў трыццаць восьмы год.
  Вядома, гэта быў жудасны час. Аднак не для ўсіх. Большасць танчыла пад жыццярадасную музыку Дунаеўскага. Акрамя таго, штогод паніжаліся кошты. Ікра каштавала дзевятнаццаць рублёў кілаграм. Прадавалася яна на кожным куце.
  Вядома, нявінных людзей расстрэльвалі. І ўсё ж расстрэл аднаго ішоў на карысць многім іншым. Расстрэл якога-небудзь маршала гарантаваў павышэнне дзесяці яго калегам. На якое вызвалілася месца вылучалі генерала. Пасаду гэтага генэрала займаў палкоўнік. Палкоўніка замяшчаў маёр. Адпаведна падвышалі ў званнях капітанаў і лейтэнантаў.
  Расстрэл аднаго міністра выклікаў дзясятак службовых перасоўванняў. Прычым накіраваных выключна ўверх. Натоўпы нізавых бюракратаў узбіраліся па службовых усходах.
  На заводзе, дзе працаваў Фёдар Макаравіч, арыштавалі чалавек восем. Сярод іншых – начальніка цэха. Фёдар Макаравіч заняў яго пасаду.
  На фабрыцы, дзе працавала ягоная жонка, арыштавалі брыгадзіра. На яго месца вылучылі Галіну Цімафееўну.
  Арышты не спыняліся два гады. За гэты час Фёдар Макаравіч стаў галоўным тэхнолагам невялікага прадпрыемства. Галіна Цімафееўна ператварылася ў загадчыцу аддзела збыту.
  
  
  Пасля пачалася вайна. Металургічны завод і швейная фабрыка былі своечасова эвакуіраваны. У Новасібірску ў Фёдара Макаравіча і Галіны Цімафееўны нарадзілася дачка. Назвалі яе Марусей.
  Марусіны бацькі былі неабходны ў глыбокім тыле. Пабываць у акопах ім не давялося. Хаця многія адміністрацыйныя работнікі апынуліся на фронце. Лепшыя з іх загінулі. А Фёдара Макаравіча і Галіну Цімафееўну павысілі на пасадзе. Хто вырашыцца папракнуць іх за гэта?
  Да шасцідзесятага года Марусіны бацькі трывала зацвердзілася ў наменклатуры сярэдняга звяна. Яны былі кіраўнікамі прадпрыемстваў і дэпутатамі мясцовых саветаў. У іх былі ўсе адпаведныя прывілеі - велізарная кватэра, дача, фінская арэхавая мэбля. Пад вокнамі ў іх заўсёды дзяжурыла службовая машына.
  Прадпрыемства, якое ўзначальваў Фёдар Макаравіч, лічылася ўзорным. У сямідзесятым годзе яго наведаў Леанід Ільіч Брэжнеў. І тут Фёдар Макаравіч вызначыўся.
  Перад корпусам заводаўпраўлення быў разбіты газон. Звычайны газон з паказальнікам - Хадзіць па траве забараняецца .
  Генеральны сакратар прыехаў у кастрычніку. Да гэтага часу трава пажаўцела. Фёдар Макаравіч аддаў распараджэнне - пафарбаваць траву. І яе сапраўды пафарбавалі. Для гэтай мэты быў скарыстаны малярны пульверызатар. Газон набыў смарагдавую субтрапічную афарбоўку.
  Прыехаў Брэжнеў. Падышоў разам з аховай да заводаўпраўлення. Кінуў погляд на газон і пажартаваў:
  - Значыць, хадзіць забараняецца? А мы паспрабуем!
  І Брэжнеў упэўнена ступіў на траву.
  Усе засмяяліся, пачалі апладзіраваць. Фёдар Макаравіч ад рогату выпусціў прывітальны адрас. Брэжнеў абняў Фёдара Макаравіча і сказаў:
  - Паказвай, арол, сваю гаспадарку!
  З гэтага моманту Брэжнеў заступаўся Татаровічу…
  
  
  Маруся расла ў забяспечанай дружнай сям'і. У двары яе акружалі паслухмяныя і прыбраныя дзеці. Дом, у якім яны жылі, належаў гаркаму партыі. У спецыяльнай будцы дзяжурыў міліцыянер, які крыху пабойваўся жыхароў.
  Маруся расла шчаслівай дзяўчынкай без комплексаў. Яна добра вучылася ў школе, наведвала гурток бальных танцаў. У яе быў раяль, каляровы тэлевізар і нават сабака.
  Жыццё яе складалася з добрасумленнай вучобы плюс нявінныя здаровыя забаўкі - кіно, тэатры, музеі.
  Заняткі фізкультурай аблегчылі ёй мукі палавога паспявання.
  Скончыўшы школу, Маруся лёгка паступіла ў інстытут культуры. Выпускнікі яго, як правіла, загадваюць мастацкай самадзейнасцю. Аднак Маруся была ўпэўнена, што знойдзе сабе працу лепей. Дапушчальны, дзесьці на радыё або ў музычным часопісе. У гэтым ёй маглі памагчы бацькі.
  З трынаццаці гадоў Марусю атачалі развітыя, інтэлігентныя, добра выхаваныя юнакі. Маруся так прывыкла да сяброўства з імі, што рэдка задумвалася пра каханне. Кожны з навакольных маладых людзей гатовы быў стаць верным прыхільнікам. Кожны прыхільнік гатовы быў ажаніцца з мілавіднай, стройнай і вясёлай дачкой Татаровіча.
  Але выйшла зусім па-іншаму. Справа ў тым, што Маруся пакахала габрэя…
  Усім, у каго было шчаслівае дзяцінства, трэба часцей задумвацца аб адплаце. Часцей задаваць сабе пытанне - а чым я буду расплачвацца?
  Вясёлы нораў, здароўе, прыгажосць - чаго мне гэта будзе каштаваць? У што мне абыдзецца поўны камплект любячых, заможных бацькоў?
  І вось на дзевятнаццатым годзе Маруся пакахала яўрэя з безнадзейным прозвішчам Цэхнавіцэр.
  
  
  У сутнасці, габрэй - гэта прозвішча, прафесія і аблічча. Існуе далікатны тып яўрэя з нейтральным прозвішчам, ардынарнай прафесіяй і касмапалітычнай знешнасцю. Аднак не такі быў Марусін абраннік.
  Звалі яго цалкам Лазар Рувімавіч Цэхнавінер, ён быў худы, даўганосы, кучаравы, а таксама вучыўся граць на скрыпцы. Мала таго, як усякі габрэй, Цэхнавіцэр быў антыдарадцам. Маруся пакахала яго за талент, худзізну, эрудыцыю і саркастычны гумар.
  Марусіны бацькі занепакоіліся, хаця яны і не былі антысемітамі. Галіна Цімафееўна ў неафіцыйнай абстаноўцы любіла паўтараць:
  - Лепш ужо я вазьму на працу габрэя. Габрэй, прынамсі, не зап'е!
  - Да таго ж, - дадаваў Фёдар Макаравіч, - габрэй хоць з галавой крадзе. Габрэй нясе з вытворчасці нешта патрэбнае. А рускі - усё, што трапіцца ...
  І ўсё ж Марусіны бацькі занепакоіліся. Тым больш, што Цахнавіцэр здаваўся ім сумнеўнай асобай. Ён кожны вечар слухаў заходняе радыё, насіў дзіравыя паўчаравікі і бесперапынку жартаваў. А галоўнае, даваў Марусе ідэйна няспелыя кнігі — Бабеля, Платонава, Зошчанку.
  Зяць-яўрэй - ужо трагедыя, думаў Фёдар Макаравіч, але ўнукі-яўрэі - гэта катастрофа! Гэта нават немагчыма сабе ўявіць!
  Фёдар Макаравіч вырашыў паразмаўляць з Цахнавіцэрам. Ён нават хацеў з гарачкі прапанаваць Цахнавіцэру хабар. Але Галіна Цімафееўна аказалася больш мудрай.
  Яна стала настойліва запрашаць Цахнавіцэра ў госці. Атачыла яго клопатам і ўвагай. Адначасова запрашаліся дзеці Говарава, Чычыбабіна, Ліпецкага, Шумейкі. (Гавораў быў маршалам, Чычыбабін - акадэмікам жывапісу, Лінецкі - дырэктарам фірмы "Совфрахт", а Шумейка - інструктарам ЦК.)
  Цахнавіцэр у гэтай кампаніі адчуваў сябе ізгоем. Яго маці працавала трамвайным кандуктарам, бацька загінуў на фронце.
  Моладзь, якая збіралася ў Татаровічаў, ездзіла на поўдзень і ў Прыбалтыку. Добра апраналася. Кахала рэстараны і тэатральныя прэм'еры. Набывала ў спекулянтаў джазавыя запісы.
  У Цахнавіцэра не было грошай. За яго заўсёды плаціла Маруея.
  У адплату Цехнавіцэр стаў ненавідзець Марусіных сяброў. Цэхнавіцэр імкнуўся выкрыць іх у тупасці, хамстве, цынізме, дасягаючы, натуральна, супрацьлеглых вынікаў.
  Калі Цахнавіцэру казалі: «Паспрабуйце манга» — ён абуральна жмурыўся:
  - Я люблю хлебны квас!
  Калі з Цахнавіцэрам па-сяброўску загаворвалі, ён ускідваў бровы:
  - Любую слухаць цішыню!
  У выніку Цахнавіцэр надакучыў Марусе, і яна пакахала Дзіму Фёдарава.
  
  
  Сын генерала Фёдарава вучыўся на хірурга. Гэта быў юнак з загадзя вырашанымі праблемамі, вясёлы і прыгожы. У яго было ўсё добра. Прычым ён нават не ведаў, што бывае інакш.
  У яго быў тата, якім можна ганарыцца. Кватэра на вуліцы Шчорса, дзе ён жыў з бабуляй. А таксама дача, матацыкл, каханая прафесія, сабака і паляўнічая стрэльба. Заставалася знайсці маладую прыгожую дзяўчыну з добрай сям'і.
  На пятым курсе Дзіма Фёдараў стаў думаць аб жаніцьбе. І тут ён пазнаёміўся з Марусяй. Праз шэсць тыдняў яны спускаліся па мармуровай лесвіцы Палаца шлюбаў. Яшчэ праз суткі маладыя з'ехалі ў Крым.
  Увосень бацькі падарылі ім двухпакаёвую кватэру. Так пачалося Марусіна шлюбнае жыццё.
  Дзіма знікаў у акадэміі. Маруся рыхтавалася да абароны дыплома - "Эстэтыка бальнага танца".
  Увечары яны глядзелі тэлевізар і гутарылі. Па суботах хадзілі ў кіно. Прымалі гасцей і наведвалі знаёмых.
  Маруся была ўпэўнена, што любіць Дзіму. Яна ж сама яго выбрала.
  Дзіма быў клапатлівы, разумны, карэктны. Ён ненавідзеў беспарадак. Штораніцы ён вёў запісы ў нататніку. Там былі рубрыкі - абдумаць, зрабіць, патэлефанаваць. Часам ён запісваў: "Не прывітацца з Віталём Луцэнка". Або: «У адказ на хамства Аляшковіча спакойна прамаўчаць».
  У суботу з'яўляўся запіс: "Маша". Гэта значыла - кіно, тэатр, вячэра ў рэстаране і каханне.
  Дзіма казаў:
  - Я не педант. Проста я стараюся абараніцца ад хаосу…
  Дзіма быў добрым чалавекам. Заганы яго складаліся ў адсутнасці недахопаў. Бо недахопы, як вядома, прыцягваюць больш, чым добрыя якасці. Або, як мінімум, выклікаюць мацнейшыя пачуцці.
  Праз год Маруся яго зненавідзела. Хоць выказаць сваю нянавісць ёй перашкаджала Дзіміна бездакорныя паводзіны.
  Так што жылі яны добра.
  Праўда, мала хто ведае, што гэта - бяда, калі ўсё пачынаецца добра. Значыць, скончыцца ўсё гэта можа толькі няшчасцем.
  Так і сталася.
  Спачатку памёр Дзімін тата, генерал. Затым патрапіла ў звар'яцелую хату алкаголічка-мама. Затым спадчыннікі, тры браты і сястра, пасварыліся, абмяркоўваючы, што - каму.
  Самыя каштоўныя рэчы з генеральскага дома былі канфіскаваны пракуратурай. У прыватнасці, шашка, падораная Сталіным, і ўсеяны рубінамі югаслаўскі ордэн.
  Карацей кажучы, за месяц Дзіма ператварыўся ў звычайнага чалавека. У мэтанакіраванага і працавітага аспіранта сярэдніх талентаў.
  Часам Маруся ўгаворвала яго.
  - Хоць бы ты напіўся!
  Дзіма адказваў Марусе.
  - П'янства - гэта добраахвотнае вар'яцтва.
  Маруся не супакойвалася:
  - Хоць бы ты мяне прыраўнаваў!
  Дзіма выразна фармуляваў:
  - Рэўнаваць - гэта помсціць сабе за памылкі іншых…
  Самае цяжкае выпрабаванне для шчаснага чалавека - гэта раптоўнае няшчасце. Дзіма станавіўся ўсё больш безуважлівым і маркотным. У рэстаранах ён зараз заказваў біточкі і кампот. Замежны гарнітур апранаў у выключных выпадках. Фінансавай падтрымкі Марусіных бацькоў саромеўся.
  І тут Маруся пачала яму здраджваць. Прычым неразборліва і бесперапынку. Яна здраджвала яму з сябрамі, знаёмымі, кіроўцамі таксі. З выкладчыкамі інстытута культуры. З трамвайнымі спадарожнікамі. Яна змяніла яму нават з Цахнавіцэрам, які раптам з'явіўся.
  Спачатку Маруся апраўдвалася і ілгала. Выдумляла неіснуючыя факультатыўныя заняткі і семінары. Казала аб бяссоннай ночы ў сяброўкі, якая намышляла самагубства. Аб нечаканых паездках да сваякоў у Дзергачове.
  Затым ёй надакучыла хлусіць і апраўдвацца. Надакучыла выдумляць фантастычныя гісторыі. У Марусі не было сілы.
  Вяртаючыся пад раніцу, Маруся казала сабе - добра, абыдзецца. Што-небудзь прыдумаю ў таксі. Што-небудзь прыдумаю ў ліфце. Што-небудзь скажу экспромтам.
  Дзіма здзіўлена пытаўся:
  - Дзе ты была?
  - Я?! - усклікнула Маруся.
  - Ну.
  - Што значыць, дзе?! Ён пытаецца - дзе! Дапушчальны, у знаёмых. Магу я наведаць знаёмых?
  Калі Дзіма працягваў распытваць, Маруся хутка стамлялася:
  - Лічы, што я піла віно! Лічы, што я распушчаная жанчына! Лічы, што мы ў разводзе!
  Няма, як вядома, роўнасці ў шлюбе. Перавага заўсёды на баку таго, хто менш кахае. Калі гэта можна лічыць перавагай.
  Да трыццаці гадоў Маруся зразумела, што жыццё складаецца з задавальненняў. Усё астатняе можна лічыць непрыемнасцямі.
  Задавальненні - гэта кветкі, рэстараны, каханне, замежныя рэчы і музыка. Непрыемнасці - гэта адсутнасць грошай, папрокі, хваробы і пачуццё віны.
  Маруся аддавалася задавальненням, разумна пазбягаючы непрыемнасцяў.
  Марусе было шкада Дзіму. Яна адчувала згрызоты сумлення. Яна казала:
  - Хочаш, я пазнаёмлю цябе з якой-небудзь дзяўчынай?
  Дзіма здзіўлена пытаўся:
  - На прадмет чаго?..
  
  
  Неўзабаве Дзіма і Маруся развяліся. Маруся пераехала да бацькоў. Бацькі спачатку засмуціліся, але даволі хутка супакоіліся. Дзіма Фёдараў як муж ужо не ўяўляў вялікай цікавасці. Маруся ж зноў была нявестай, дзяўчынай з добрай сям'і.
  Праз некаторы час Маруся пакахала знакамітага дырыжора Кожнана. Затым — вядомага мастака Шарафутдзінава, якому апякуецца сам Гейдар Аліеў. Затым — славутага ілюзіяніста Мабіса, які распілоўваў жанчын на дзве часткі. Усе яны былі значна старэйшыя за Марусі. І больш за тое, падыходзілі ёй у бацькі.
  З Кожнанам яна ездзіла ў Прыбалтыку і на Урал. З Шарафутдзінавым год пражыла ў Алупцы. З ілюзіяністам Мабісам лётала па ўсім Запаляр'і.
  У выніку, Каждан, атруціўшыся міногамі, памёр. Шарафутдзінаў пад ціскам абкома вярнуўся да хворай непрыгожай жонкі. А Мабіс, будучы з гастролямі ў Франкфурце, дабіўся там палітычнага прытулку.
  Карацей, усе яны пакінулі Марусю. Пры гэтым толькі адзін Каждан пайшоў з яе жыцця далікатна. Паводзіны астатніх чымсьці нагадвалі ўцёкі.
  І вось Марусей авалодала пачуццё трывогі. Усе яе сяброўкі былі замужам. Іх становішча адрознівалася стабільнасцю. У іх быў сямейны агмень.
  Зразумела, не ўсе яе сяброўкі жылі добра. Некаторыя здраджвалі сваім мужам. Некаторыя груба імі памыкалі. Многія самі цярпелі здрады. Але пры гэтым - яны былі замужам. Сама наяўнасць мужа рабіла іх паўнавартаснымі ў вачах навакольных.
  Муж быў зусім неабходны. Яго трэба было мець хаця б у якасці прадмета нянавісці.
  
  
  Да гэтага часу Марусе было пад трыццаць. Ёй даўно ўжо трэба было нарадзіць. Маруся ведала, што яшчэ два-тры гады - і будзе позна.
  Маруся занепакоілася. Вольныя мужчыны, як і раней, аказвалі ёй знакі ўвагі. Многія жанчыны ёй, як і раней, зайздросцілі. Рэстараны, тэатры, сертыфікатныя крамы - усё гэта было, да яе паслуг. А пачуццё трывогі не цішэла. І нават з кожным месяцам узмацнялася.
  І тут на Марусіным гарызонце ўзнік знакаміты эстрадны спявак Браніслаў Разудалаў. Зараз яго імя забыта, але ў шасцідзесятыя гады ён быў папулярнейшы за Хіля, Кабзона, Далінскага.
  Разудалаў адпавядаў усім Марусіным патрабаванням. Ён быў прыгожы, таленавіты, папулярны, шмат зарабляў. А галоўнае - жыў весела, лёгка і бесклапотна.
  Маруся яму таксама спадабалася, яна была стройная, вясёлая і легкадумная.
  У іх атрымалася нешта накшталт грамадзянскага шлюбу.
  Разудалаў часта ездзіў на гастролі. Марусе падабалася яго суправаджаць.
  Спачатку яна проста знаходзілася побач. Вечарамі сядзела на ягоных канцэртах. Днём хадзіла па камісійных крамах.
  Пасля ў яе з'явіліся нейкія абавязкі. Маруся заказвала афішы. Арганізоўвала станоўчыя рэцэнзіі ў мясцовых газетах. І нават вяла бухгалтэрыю, што не патрабавала асаблівага прафесіяналізму. Бо ёй даводзілася толькі складаць і памнажаць.
  Да яе з'яўлення Разудалаў канфераваў сам. Яму падабалася размаўляць з гледачамі, асабліва ў правінцыі. Ён, напрыклад, казаў, папярэднічаючы свой выступ:
  - У некаторых спевакоў прыгожы голас. А некаторыя, як кажуць, спяваюць душой. Дык вось, галасы ў мяне няма…
  Далей ішла кароткая паўза.
  - І душы таксама няма...
  Пад смех і апладысменты Разудалаў заканчваў:
  - Чым спяваю - сам дзіўлюся!..
  Паступова Марусе сталі давяраць абавязкі вядучага. Маруся замовіла сабе тры канцэртныя сукенкі. Навучылася грацыёзна рухацца па сцэне. У яе голасе загучалі чыстыя піянерскія ноты.
  Маруся імкліва з'яўлялася з-за куліс. Замірала, аслепленая промнямі пражэктараў. Акідвала першыя шэрагі ззяючым позіркам. І нарэшце выкрыквала:
  - Ля мікрафона - лаўрэат усесаюзнага конкурсу артыстаў эстрады - Браніслаў Разудалаў!
  Затым кідала галаву, прыгнечаная веліччу хвіліны…
  Канцэрты Разудалава праходзілі з нязменным поспехам. Рэпертуар у яго быў сучасны, камерны. У яго песнях дамінавала нота стрыманай інтымнасці. Гучала гэта ўсё прыкладна так:
  Ты сказала - не,
  Я пачуў - так ...
  Згубіўся след у той сажалкі.
  Ты сказала - так,
  Я пачуў - не…
  
  І таму падобнае.
  Разудалаў быў вясёлым чалавекам. Ён зарабляў на жыццё тымі эмоцыямі, якімі іншыя людзі выяўляюць пачуццё бязмежнай радасці і поўнага самазабыцця. Ён спяваў, танчыў і выкрыкваў розныя дурасці. За гэта яму добра плацілі.
  Неўзабаве, аднак, Маруся заўважыла, што жыццялюбства Разудалава распасціраецца занадта далёка. Яна пачала падазраваць яго ў шлюбных здрадах. І не без падстаў.
  Яна знаходзіла ў яго кішэнях пудраніцы і шпількі. Выяўляла на яго кашулях сляды памады. Выцягвала з дарожнага несэсэра сінтэтычныя калготкі. І нарэшце, заспела аднойчы ў яго грым-прыбіральні зусім распранутую нутрамоўніцу Кісіну.
  У той дзень яна збіла мужа нотным пюпітрам. Праз дваццаць хвілін Разудалаў з'явіўся на сцэне ў цёмных акулярах. Левая рука яго знежывела вісела.
  На Марусіны папрокі Разудалаў адказваў нейкім ідыёцкім смехам. Ён не зусім разумеў, у чым справа. Ён казаў:
  - Марыя, гэта несур'ёзна! Я думаў, ты культурная, думаючая жанчына без прымхаў...
  Разудалаў заставаўся верны свайму жыццялюбству, затое навучыўся хлусіць. Ад бесперапыннай хлусні ў яго з'явілася заіканне. На сцэне яно знікала.
  Ён хлусіў зараз без усякай нагоды. Ён хлусіў нават у тых выпадках, калі гэта было недарэчна. На пытанне «Каторы час?» ён рэагаваў унікліва.
  Сябры жартавалі:
  - Разудалаў хоча трахнуць усё, што рухаецца ...
  Цяпер ужо ад рэўнасці пакутавала Маруся. Чакала мужа начамі. Пагражала яму разводам. А галоўнае, не магла зразумець, навошта ён гэта робіць? Бо яна так моцна і бескарысліва яго кахала!
  Муж з'яўляўся раніцай, распаўсюджваючы пах віна і касметыкі:
  — Засядзеліся, разумееш, выпілі, балбаталі пра мастацтва…
  - Дзе ты быў?
  — У гэтага… у Галашчокіна… Табе вялікае прывітанне.
  Маруся адшуквала ў запісной кніжцы тэлефон невядомага Галашчокіна. Жаночы голас панура адказваў:
  - Ілля Захаравіч у бальніцы...
  Маруся, успыхнуўшы, падступала да Разудалава:
  — Значыць, ты быў у Галашчокіна? Значыць, вы балбаталі пра мастацтва?
  - Дзіўна, - дзівіўся Разудалаў, - асабіста я ў яго быў…
  
  
  І тут Маруся ўпершыню задумалася - як жыць далей? Задавальненні непазбежна спараджалі пачуццё віны. Бескарыслівыя ўчынкі ўзнагароджваліся прыніжэннямі. Атрымлівалася замкнёнае кола…
  У чым крыніца радасці? Як пазбегнуць расчараванняў? Ці можна атрымліваць асалоду ад без раскаяння? Усе гэтыя думкі не давалі ёй спакою.
  Праз год у яе нарадзіўся хлопчык.
  Усё ішло, як раней. Разудалаў ездзіў на гастролі. Вярнуўшыся, хутка знікаў. Калі Маруся выкрывала яго ў новых здрадах, апраўдваўся:
  - Зразумей, мне як артысту патрэбен імпульс…
  Маруся зноў пераехала да бацькоў. Галіна Цімафееўна да гэтага часу стала пенсіянеркай. Фёдар Макаравіч працягваў працаваць.
  Нечакана з'яўляўся Разудалаў з кветкамі і шампанскім. Распавядаў аб сваіх творчых поспехах. Скардзіўся на цэнзуру, якая забараніла яго лепшую песню: "Я піць жадаю вуснаў тваіх нектар…"
  Галіну Цімафееўну ён развязна зваў - "мамуля". Жарты ў яго былі вельмі сумнеўныя. Напрыклад, ён казаў Марусінаму тату:
  — Дзядзька Федзя, ты са мною не жартуй! Бо калі разабрацца, ты - ніхто. А я, між іншым, зяць самога Татаровіча!..
  Выпіўшы каньяку з шампанскім і пакінуўшы пачак мятых грошай, Разудалаў уцякаў. Цяжар бацькаўства яго не гняло. Цалуючы сына, ён прыгаворваў:
  - Спадзяюся, ты вырасцеш чалавекам вялікай душы…
  Часам Маруся адчувала поўны роспач. Пагражала Разудалаву самагубствам. Менавіта тады ў ягоным рэпертуары з'явіўся шлягер:
  Калі ты пойдзеш
  да ракі тапіцца,
  прыходзь са мной,
  са мной развітацца!
  Эх, я цябе да рэчкі праводжу
  і глыбейшае месца пакажу...
  
  Тут як у казцы з'явіўся Цахнавіцэр. Ён даў Марусе пачытаць «Архіпелаг ГУЛАГ» і настойліва раіў ёй эміграваць. Ён казаў:
  — Ажэнімся фіктыўна і паедзем у якасці яўрэяў.
  - Куды? - пыталася Маруся.
  - Я, напрыклад, у Ізраіль. Ты - у Амерыку. Або ў Францыю...
  Маруся ўздыхала:
  - Навошта мне Францыя, калі ёсць тата...
  І ўсё ж Муся пачала задумвацца пра эміграцыю. Па-першае, гэта было модна. Амаль у кожнага мыслячага чалавека захоўваўся ізраільскі выклік.
  Раз-пораз з'яжджалі знаёмыя дзеячы культуры. З'ехаў скульптар Невядомы, каб ажыццявіць у Амерыцы грандыёзны праект "Дрэва жыцця". З'ехаў Саўка Крамараў, апантаны рэлігійным пачуццём, якое раптам прарэзалася. З'ехаў геніяльны Бора Січкін, спрабуючы пазбегнуць турмы за левыя канцэрты. З'ехаў дысідэнцкі паэт Купершток, які ў адным з вершаў ганарліва заявіў:
  Спадчыннік Пушкіна і Блока,
  я - сын яўрэя Куперштока!
  
  З'яжджалі пісьменнікі, мастакі, артысты, музыкі. Прычым з'яжджалі не толькі габрэі. З'яжджалі рускія, грузіны, малдаване, латышы, якія даказалі наяўнасць у сабе габрэйскай крыві. Карацей, праблема эміграцыі шырока абмяркоўвалася ў творчых колах. І Маруся ўсё часцей аб гэтым задумвалася.
  У эміграцыі было нешта нерэальнае. Нешта, якое нагадвае ідэю замагільнага жыцця. Гэта значыць, можна было паспрабаваць пачаць усё спачатку. Пазбавіцца ад цяжару мінулага.
  Творчае жыццё ў Марусі не складалася. Замуж яна, па сутнасці, так і не выйшла. Шматлікія сябры выклікалі ў яе зайздрасць або пагарду.
  У бацькоў Муся адчувала сябе, як у доме састарэлых. Гэта значыць, жыла на ўсім гатовым без якой-небудзь рэальнай перспектывы. Сон, тэлевізар, дэфіцытныя прадукты з размеркавальніка. І жаніхі - падпарадкаваныя Фёдара Макаравіча, якія, у асноўным, імкнуліся падабацца яму.
  Маруся адчувала: яшчэ тры гады - і ўсё страчана назаўжды...
  Цахнавіцэр так настойліва казаў пра фіктыўны, менавіта фіктыўны шлюб, што Маруся сказала яму:
  - Раней ты любіў мяне як жанчыну.
  Цахнавіцэр адказаў:
  - Зараз я ўспрымаю цябе як чалавека.
  Маруся не ведала - засмучацца ці радавацца. І ўсё ж засмуцілася.
  Відаць, так уладкованыя жанчыны - не кахаюць яны губляць прыхільнікаў. Нават такіх, як Цехнавіцэр…
  На словах эміграцыя здавалася рэальнасцю. На справе - адразу ўзнікала мноства праблем.
  Што будзе з бацькамі? Што падумаюць людзі? А галоўнае - што яна будзе рабіць на Захадзе?..
  У загс пайсці з Цехнавіцэрам – ужо праблема. У жаніха, верагодна, і касцюма адпаведнага няма. Не скажаш інспектару, што шлюб фіктыўны…
  А потым пачаліся нейкія сустрэчы каля сінагогі. Нейкія «Памяткі для якія ад'язджаюць». Нейкія размовы з замежнымі журналістамі.
  Маруся пачала хадзіць на выставы левага жывапісу. Перадрукоўвала на сваёй «Алімпіі» забароненыя апавяданні Шаламава і Дамброўскага. Спрабавала чытаць у арыгінале Хэмінгуэя.
  Яе бацькі аб нечым здагадваліся, але маўчалі. Давялося Марусе з імі пагаварыць.
  Як гэта было - лепш не расказваць. Тым больш што падобныя драмы разгульваліся ў шматлікіх наменклатурных сямействах.
  Бацькі абвінавачвалі сваіх дзяцей у здрадзе. Дзеці пагарджалі бацькамі за вернападданніцтва і канфармізм.
  Узаемныя папрокі змяняліся рыданнямі. За абразамі ішлі пацалункі.
  Фёдар Макаравіч ведаў, што павінен будзе ў выніку пайсці на пенсію. Галіна Цімафееўна ведала, што з дачкой яна больш не ўбачыцца.
  
  
  У кастрычніку Маруся зарэгістравалася з Цэхнавіцэрам. Да Новага года яны атрымалі дазвол. Дзевятага студзеня былі ў Аўстрыі.
  Апынуўшыся на Захадзе, Цахнавіцэр адразу змяніўся. Ён стаў яўрэйскім патрыётам, ганарлівым, мудрым і крыху ганарыстым. Ён сустракаўся з прадстаўнікамі ХІАСа, насіў шасціканцовую анадаваную зорку і марыў ажаніцца з яўрэйкай.
  Умовы фіктыўнага шлюбу Цахнавіцэр добрасумленна выканаў. Вёз жонку на Захад. Затое Маруся аплаціла ўсе выдаткі і нават купіла яму чамадан.
  Неўзабаве ім трэба было развітацца. Цэхнавіцэр адлятаў у Ізраіль. Маруся павінна была атрымаць амерыканскую візу.
  Маруся казала:
  - Як ты будзеш жыць у Ізраілі? Бо тамака адны габрэі!
  – Нічога, – адказаў Цехнавіцэр, – прывыкну…
  Марусе было сумна раставацца з Цахнавіцэрам. Бо ён быў адзіным чалавекам з мінулага жыцця.
  Маруся адчувала нешта накшталт кахання да гэтага ганарлівага, ганарыстага, агрэсіўнага няўдачніку. Нешта ж было між імі. А калі было, то хіба істотна - дрэннае ці добрае? І калі было, то куды яно, па сутнасці, магло дзявацца?..
  У аэрапорт Маруся не паехала. У маленькага Лёвушкі трэці дзень балела горла.
  Маруся з акна назірала, як Цахнавіцэр садзіцца ў аўтобус. Ён здаваўся такім нязграбным пад цяжарам вялікіх ідэй. Яго хада была рашучай, як у распешчанага сляпога.
  Праз тыдзень Лявушку шчасна выразалі гланды. Адвезла яго ў шпіталь місіс Кук з Талстоўскага фонду. Віза да гэтага моманту ўжо была атрымана.
  Яшчэ праз шаснаццаць дзён Маруся прызямлілася ў аэрапорце імя Кэнэдзі. У руках у яе быў пакет з кукурузнымі чыпсамі. Побач млява таптаўся нявыспаны Лёва. Убачыўшы двух неграў, ён гучна расплакаўся. Маруся казала яму:
  - Ляўко, заткніся!
  І дадавала:
  - Голас - дакладна, як у таты...
   Пасля караблекрушэння
  У аэрапорце Марусю чакалі Лора з Фімай. Лора была яе стрыечнай сястрой па маці. Ларына мама - цётка Надзя - працавала простым карэктарам. Муж яе - дзядзька Савелій - выкладаў фізкультуру.
  Лора насіла прозвішча бацькі - Меліндэр.
  Татаравічы не пагарджалі Меліндэрамі. Часам яны бралі Лору на дачу. Зрэдку самі ездзілі ў Дзергачова. Маруся дарыла сястры сукенкі і кофты. Пры гэтым гаварылася:
  — Сінюю кофту бяры, а зялёную я яшчэ наганяю…
  Марусе і ў галаву не прыходзіла, што Лора крыўдзіцца.
  Увогуле, сёстры не сябравалі. Маруся была прыгожая і легкадумная. Лора - начытаная і ціхая. Яе сумны твар лічыўся біблейскім.
  Марусін жыццё працякаў шумна і весела. Ларына існаванне было размераным і маркотным.
  Маруся скардзілася:
  - Усе мужыкі такія нахабныя!
  Лора холадна прыўздымала бровы:
  - Мае, напрыклад, знаёмыя паводзяць сябе карэктна.
  І чула ў адказ:
  - Знайшла чым выхваляцца!..
  Татаравічы не пазбягалі Меліндэраў. Проста Меліндэры былі з іншага сацыяльнага круга. Даўней гэта называлася - бедныя сваякі. Так што сёстры бачыліся даволі рэдка.
  Муся ад кагосьці чула, што Лора выйшла замуж. Што муж яе - аспірант па імені Фіма. Але пазнаёміцца з Фімай ёй давялося толькі ў Амерыцы…
  Эміграцыя была для Лоры і Фімы вясельным падарожжам. Яны вырашылі пасяліцца ў Нью-Йорку. Праз год даволі ніштавата загаварылі па-ангельску. Фіма запісаўся на курсы бухгалтараў, Лора паступіла ў вучаніцы да манікюркі.
  Справы ў іх ішлі цудоўна. Праз некалькі месяцаў абодва атрымалі працу. Фіма ўладкаваўся ў багатую тэкстыльную карпарацыю. Лора працавала ў цырульні з амерыканскай кліентурай. Яна казала:
  - Рускіх мы практычна не абслугоўваем. Для гэтага ў нас занадта высокія кошты.
  Лора зарабляла пятнаццаць тысяч за год. Фіма - удвая больш.
  Неўзабаве яны купілі ўласную хату. Гэта была маленькая цагляная хатка ў Форэст-Хілсе. Жыллё ў гэтым раёне каштавала тады не надта дорага. Жылі тут, у асноўным, карэйцы, індусы, арабы. Фіма казаў:
  — З рускімі мы практычна не маем зносіны…
  Фіма і Лора пакахалі свой дом. Фіма ўласнымі рукамі адрамантаваў вадаправод і дах. Затым электрыфікаваў гараж. Лора тым часам купляла фіранкі і керамічную начынне.
  Дом быў утульны, прыгожы і параўнальна недарагі. Журналіст Зарэцкі, з якім Лора пазнаёмілася ў ХІАС, называў яго «маўзалеем». Стары відавочна зайздросціў чужому дабрабыту…
  Лора і Фіма былі маладой шчаслівай парай. Шчасце было для іх натуральнае і арганічнае, як здароўе. Ім здавалася, што ўсялякія непрыемнасці - доля хворых людзей.
  Лора і Фіма чулі, што некаторым эмігрантам жывецца дрэнна. Верагодна, гэта былі нездаровыя людзі з паршывымі характарамі. Накшталт журналіста Зарэцкага.
  Лора і Фіма жылі дружна. Яны жылі так добра, што Лора часам усклікала:
  — Фімка, я такая шчаслівая!
  Яны жылі так добра, што нават прыдумлялі сабе маленькія непрыемнасці. Увечары Фіма, хмурачыся, казаў:
  - Ведаеш, раніцай я ледзь не збіў веласіпедыста.
  Лора рабіла спалоханыя вочы:
  - Будзь асцярожней. Прашу цябе - будзь асцярожней.
  — Не турбуйся, Лорык, у мяне цудоўная рэакцыя!
  - А ў веласіпедыста? - пыталася Лора ...
  Бывала, што Фіма з'яўляўся дадому з вінаватым тварам.
  - Ты засмучаны, - пыталася Лора, - у чым справа?
  - А ты не будзеш злаваць?
  - Кажы, а то я заплачу.
  - Пакляніся, што не будзеш злавацца.
  - Кажы.
  - Толькі не сярдуй. Я купіў табе італьянскія боцікі.
  - Ненармальны! Мы ж дамовіліся, што будзем эканоміць. Пакажы…
  - Мне страшна захацелася. І колер арыгінальны... Такі карычневы...
  У суботнюю раніцу Фіма і Лора доўга снедалі. Потым хадзілі ў краму. Потым глядзелі тэлевізар. Потым заснулі на верандзе. Потым раздаўся званок. Гэта была тэлеграма з Вены. Маруся прылятала раніцой, рэйсам 264. Да сямі трыццаці трэба было ехаць у аэрапорт.
  
  
  Сустрэлі яе ветліва. Заседзеліся ў першую ж ноч да трох гадзін. Дзіця спаў. Тэлевізар быў выключаны. Фіма рыхтаваў кактэйлі. Маруся і Лора спачатку ўладкаваліся на дыване. Лора сказала: "Так прынята".
  Затым яны ўсё ж такі перайшлі на канапу.
  Лора дзесяты раз пыталася:
  - Навошта ты з'ехала, ды яшчэ з малалетнім дзіцем?
  - Не ведаю... Так выйшла.
  - Зразумела, калі з'язджаюць дысідэнты, яўрэі ці, напрыклад, крымінальнікі…
  - У мяне быў дрэнны настрой.
  - Гэта значыць?
  - Мне здалося, што ўсё ўжо было...
  Маруся хацела, каб яе разумелі. Хоць сама яна не разумела шмат чаго.
  - У цябе, сапраўды, усё было - забаўкі, прыхільнікі, уборы ... А ты раптам - раз, і едзеш.
  - Мне сон прысніўся.
  - Напрыклад?
  - Быццам у мяне з'яўляюцца крылы. А далей - як быццам я пралятаю над горадам і тушу ўсе электрычныя лямпачкі.
  - Лямпачкі? – зацікавіўся Фіма. - Ясна. Па Фрэйдзе - гэта сэксуальная незадаволенасць. Лямпачкі сімвалізуюць пеніс.
  - А крылы?
  - Крылы, - адказаў Фіма, - таксама сімвалізуюць пеніс.
  Маруся кажа:
  — Я гляджу, ваш Фрэйд не горшы за Разудалава. Адны гулянкі на розуме…
  - І ўсё ж, - пыталася Лора, - чаму ты з'ехала? Палітыка цябе не хвалявала. Матэрыяльна ты была ўладкованая. Ад антысемітызму пакутаваць не магла...
  - Гэтага мне толькі не хапала!
  - Дык у чым справа?
  - Ды ні ў чым. З'ехала і ўсё. Цябе хацела пабачыць... І Фіму...
  Гуляла радыёла. Утульна бразгаў лёд у шклянках. Пахла гарачым хлебам з тостара. За вокнамі стаяла імгла.
  Уначы ўсе прагаладаліся. Лора сказала:
  — Фімуля, прынясі нам кейк з халадзільніка…
  Лоры было прыемна, што хата добра і нядбайна абстаўлены. Што на сценах літаграфіі Шамякіна, а ў халадзільніку ёсць торт. Што ў гаражы стаіць японская машына, а шафы набіты дыхтоўнай вопраткай.
  Лора яшчэ днём казала мужу:
  - Няхай жыве. Няхай застаецца тут колькі хочаш... Не хачу я ёй помсціць за крыўды, перажытыя ў юнацтве. Не хачу дэманстраваць сваёй перавагі. Мы будзем вышэй за гэта. Адкажам ёй дабром на зло… Пра што ты думаеш?
  - Я думаю - як добра, што ў мяне ёсць ты!
  - А ў мяне - адпаведна - ты!..
  
  
  Лора падарыла Марусе швэдар і хатнія туфлі. Маруся іх нават не прымерала.
  Лора дала Марусе з дзіцем асобны пакой. Маруся Лору нават не падзякавала.
  Лора прапанавала ёй: "Бяры з халадзільніка ўсё, што табе захочацца". Але Маруся, у асноўным, здавольвалася бульбянымі чыпсамі.
  Тэатры Марусю не цікавілі. У крамах яна разглядала толькі дзіцячыя цацкі. Начны Брадвей здаўся ёй шумным і брудным.
  Так прайшоў тыдзень.
  У суботу з'явіўся госць, Джы Кей Эплбаўм, развязны і шумны таўстун. Ён быў мэнэджэрам у карпарацыі, дзе працаваў Фіма. Учатырох яны пяклі сасіскі ў задняга ганка і пілі «Бадвайзер».
  На гэты раз Джы Кей прыйшоў адзін. Да гэтага, сказала Лора, ён прыводзіў нявесту - Карэн Роўч.
  На пытанне: "Дзе Карэн?" - менеджэр адказаў:
  - Яна мяне кінула. Я быў у роспачы. Затым купіў сабе новую машыну і памяняў жыллё. Цяпер я шчаслівы…
  Эплбаўму спадабалася Маруся. Ён захацеў вучыцца рускай мове. Маруся праспявала яму некалькі прыпевак. Напрыклад, такую: «Будуюць магутную ракету, пасылаюць на Месяц. Я хачу ў ракету гэтую пасадзіць маю жонку...» Фіма пераклаў.
  Калі Эплбаўм развітаўся і з'ехаў, Маруся сказала:
  - Па-мойму, ён дурань!
  Лора абурылася:
  - Проста Джы Keй - тыповы амерыканец са здаровымі нервамі. Калі рускія вечна пакутуюць і жаляцца, то амерыканцы ўладкованыя па-іншаму. Большасць з іх - прынцыповыя аптымісты ...
  Лора тлумачыла Мусе:
  - Амерыка любіць моцных, прыгожых і нахабных. Гэта краіна дзелавых, мэтанакіраваных людзей. Няўдачнікаў амерыканцы дружна пагарджаюць. Разлічваць тут можна толькі на аднаго сябе…
  - У Амерыцы, - браў слова Фіма, - трэба штодня пераапранацца. Неяк я забыўся пераапрануцца, і Эплбаўм спытаў мяне: "Ты дзе начаваў, дружа?!"
  Днём Маруся поркалася з Лявушкам. Клопатаў асаблівых не было. Тым больш што замест пялёнак Маруся выкарыстоўвала зручныя і недарагія дайперсы.
  Гэтыя самыя дайперсы - першае, што Маруся ацаніла на Захадзе. Акрамя таго, ёй падабаліся чыпсы, фісташкі і рознакаляровы папяровы посуд. Паеў і выкінуў...
  Муся адчувала турботу. Ёй трэба было тэрмінова шукаць працу. Тым больш што Лявушку вызначылі ў дзіцячы садок.
  Спачатку ён плакаў. Праз тыдзень загаварыў па-ангельску.
  А Маруся ўсё думала, чым заняцца. У Саюзе яна была інтэлігентам шырокага профілю. Працаваць магла дзе заўгодна. Ад міністэрства культуры да раённай газеты.
  А тут? Кіно, тэлебачанне, радыё, прэса? Усюды, як мінімум, патрэбна англійская мова.
  Праграмістам ёй быць не хацелася. Медсястрой ці няняй - тым больш. Яе аднолькава раздражнялі лічбы, чужыя хваробы і пабочныя дзеці.
  Яе ўвагу прыцягнула рэклама ювелірных курсаў. У прынцыпе, гэта мела дачыненне да каштоўнасцяў. А ў каштоўнасцях Маруся разбіралася.
  Ювелірныя курсы займалі ўвесь трэці паверх змрачнаватага блочнага дома на Чатырнаццатай вуліцы. Кіраваў імі містэр Хігбі, чалавек з выглядам умерана які выпівае афіцэра. Ён сказаў Марусе праз перакладчыка:
  - Я дзесяць гадоў вучыўся жывапісу, а стаў няшчасным ювелірам. Няўжо гэта жыццё?!.
  Перакладчыкам у яго працаваў эмігрант з Барыспаля - Лёня. У будучыні Лёня збіраўся адкрыць магазін ювелірных вырабаў. Ён казаў:
  - На гэтым я заўсёды зараблю сваю працоўную капейку…
  Усіх навучэнцаў разбілі на групы. Кожнаму выдалі набор прылад. У кожнага на стале была паяльная лямпа, ціскі і штатыў.
  У куце ўвесь час гудзеў нікеляваны кіпяцільнік. Побач узвышаўся дубовы стэлаж. Там у спецыяльных каробках захоўваліся работы былых навучэнцаў. Яны здаліся Марусе нясмачнымі. Нейкі Бары Льюіс выкаваў са срэбра мініятурны дзетародны орган…
  У кожнай групе быў выкладчык. Марусе дастаўся пан Венчыслаў Глінскі, бежанец з Кракава. Ён цэлымі днямі курыў, губляючы попел сабе на штаны.
  Заняткаў фактычна не было. Кожны рабіў усё, што яму хацелася. Адны паялі, іншыя свідравалі, трэція выразалі фігуркі з бляхі.
  Сярод навучэнцаў было некалькі чарнаскурых. Яны гадзінамі слухалі музыку, калыхаючыся на зэдлічках. Каля кожнага на падлозе стаяў транзістар. Часам Маруся адчувала дзіўны пах. Перакладчык Лёня растлумачыў ёй, што гэта марыхуана.
  Марусіным суседам быў кітаец, ціхі і ветлівы. Ён скручваў з меднага дроту тонкую коску. Маруся занялася тым самым.
  Потым яна выразала з бляхі літару "М". Апрацавала напільнікам краю. Прарабіла адмысловую адтуліну для ланцужка. Быццам бы атрымаўся кулон. Кітаец зірнуў і ўхваляльна памахаў ёй рукой.
  У Марусі за спіной спыніўся пан Венчыслаў. Некалькі секунд ён маўчаў, затым паасобна вымавіў:
  - Прыма!
  І выпусціў Марусе на рукаў бясколерны слупок попелу…
  
  
  У чацвер Маруся атрымала 73 долары. Нешта накшталт стыпендыі. На гэтыя грошы яна купіла Лёвушку завадны матацыкл, сястры - кветкі, а Фіме - паўгалона віскі. Астатнія сорак даляраў прызначаліся на гаспадарку.
  Лора браць грошы не хацела. Маруся настойвала:
  - Я ж вам і так павінна вялікую суму.
  — Заробіш, — казаў Фіма, — аддасі з працэнтамі…
  Рана раніцай Маруся бегла да прыпынку сабвея. Далей - каля гадзіны ў грукатлівым, страшным падземным Нью-Ёрку. Штодзённая порцыя страху.
  Нью-Ёрк быў для Марусі здарэннем, канцэртам, відовішчам. Горадам ён стаў толькі праз месяц ці два. Паступова з хаосу пачалі выступаць постаці, фарбы, гукі. Шумнае гандлёвае скрыжаванне раптам распалася на агароднінную краму, кафэтэрый, страхавое агенцтва і далікатэсную краму. Ваўчкі аўтамабіляў на бульвары ператварыліся ў стаянку таксі. Пах гарачага хлеба стаў неаддзельны ад стракатай шыльды «Бекеры». Утварылася сувязь паміж натоўпам дзетак і цаглянай двухпавярховай школай…
  Нью-Ёрк выклікаў Марусе пачуццё раздражнення і страху. Ёй хацелася быць такой жа нядбайнай, упэўненай, спрытнай, як чарнаскурыя юнакі ў ірваных куфайках або бабулі пад парасонамі. Ёй хацелася дасягнуць абыякавасці да шуму транзістараў і аміячнаму смуроду сабвея. Ёй хацелася зненавідзець гэты горад так проста і ўпэўнена, як можна ненавідзець толькі адну сябе…
  Маруся зайздросціла дзецям, жабракам, палісменам - усім, хто адчуваў сябе часткай гэтага горада. Яна зайздросціла нават пану Глінскаму, які спаў у метро і не баяўся чорных хуліганаў. Ён казаў, што камуністы ў дзесяць разоў страшнейшыя…
  Ад метро да ювелірных курсаў - трыста восемдзесят пяць крокаў. Часам, калі Маруся амаль бяжыць, трыста восемдзесят. Трыста восемдзесят крокаў праз рознакаляровы, бяздзейны, гарлапанны натоўп. У аблоках бензінавага гару, тытунёвага дыму і паху вулічных жароўняў. Міма захламленых тратуараў і асляпляльных, нясмачных вітрын. Пад крыкі латошнікаў, выццё аўтамабільных сірэн і бясконцы барабанны грукат…
  Штодзённая порцыя страху і няўпэўненасці...
  Заняткі на ювелірных курсах спыніліся ў сераду.
  Спачатку ўсё ішло нармальна. Муся распаліла на агні латуневую пласцінку. Трымаючы яе шчыпцамі, пацягнулася за каніфоллю. Пласцінка выслізнула, апісала дугу, а затым бясследна знікла. Неўзабаве з халявы Марусінага лакіраванага бота пацягнуўся дымок.
  Яшчэ праз секунду Марусін крык заглушыў пранізлівы лямант транзістараў. Зашпілька-маланка, вядома ж, не паддавалася. Навакольныя не разумелі, у чым справа.
  Усё гэта магло даволі дрэнна скончыцца, калі б не Шустэр.
  
  
  Шустэр працаваў на курсах прыбіральшчыкам. Да эміграцыі трэніраваў маладзёжную зборную Рыгі па боксе. Гадоў у пяцьдзесят захоўваў дынамізм, рэльефную мускулатуру і некаторую агрэсіўнасць. Яго раздражнялі чарнаскурыя.
  Цэлымі днямі Шустэр займаўся ўборкай. Ён вымятаў смецце, напаўняў кіпяцільнік, перацягваў крэслы. Калі ён набліжаўся са швабрай, навучэнцы ўставалі, каб не мяшаць. Усё, акрамя чарнаскурых.
  Чорныя юнакі працягвалі паліць і разгойдвацца на зэдлічках. Усякая стараннасць была ім арганічна чужая.
  Шустэр чакаў хвіліну. Затым падыходзіў бліжэй, адстаўляў швабру і на дзіўнай мове пагрозліва выкрыкваў:
  - Ап, блядзь!..
  Яго твар пакрываўся далікатнай і страшнай чырванню:
  - Я камусьці сказаў - ап, блядзь!
  І яшчэ праз секунду:
  - Я кагосьці ў апошні раз пытаю - ап?! Ці не ап?!
  Чорныя хлопцы неахвотна паднімаліся, мармычучы:
  - О'кей! О'кей...
  - Разумеюць, - радаваўся Шустэр, - хоць і з поўдня…
  Дык вось, калі Маруся закрычала, з'явіўся Шустэр. Імгненна зарыентаваўшыся, ён дастаў з задняй кішэні пляшку брэндзі. Потым без ваганняў апаражніў яе ў Марусін лакіраваны бот. Усе пачулі павольна заціхаючае шыпенне.
  Той жа Шустэр разарваў заклінаўшы маланку.
  Маруся ціха плакала.
  - Пакажыце нагу доктару, - сказаў ёй Шустэр, - тут якраз за вуглом гарадская бальніца.
  – Пакажыце мне, – зацікавіўся, аднекуль узнікшы, Глінскі.
  Але Шустэр адціснуў яго плячом.
  Лекар, агледзеўшы Марусю, дазволіў ёй пакінуць заняткі. Маруся, кульгавая, з'ехала дадому і вырашыла не вяртацца…
  Фіма з Лорай паставіліся да яе рашэння нармальна, нават высакародна.
  Лора сказала:
  - Дах над галавой у цябе ёсць. Галоднай ты не застанешся. Так што не мітусіся і займайся ангельскай. Што-небудзь падвернецца.
  Фіма дадаў:
  - Які з цябе ювелір! Ты сама ў нас золата!
  - Вось толькі спробы няма дзе ставіць, - засмяялася Маруся...
  Так яна стала хатняй гаспадыняй.
  Раніцай Фіма з Лорай спяшаліся на працу. Фіма ехаў на сваёй машыне. Лора бегла да прыпынку аўтобуса.
  Спачатку Маруся спрабавала гатаваць ім сняданкі. Потым стала зразумела, што гэта не патрэбна. Фіма выпіваў кубак растваральнай кавы, а Лора на хаду з'ядала яблык.
  Прачыналася Маруся а дзесятай гадзіне. Ляўка да гэтага часу сядзеў ля тэлевізара. На сняданак яму належыла жменя кукурузных шматкоў з малаком.
  Потым яны ішлі ў дзіцячы садок. Вярнуўшыся, Маруся доўга гартала рускую газету. Уважліва чытала аб'явы.
  У Манхэтэне адкрываліся курсы жаночых цырульнікаў. Страхавая кампанія набірала маладых славалюбівых агентаў. Рускаму начному клубу патрабаваліся афіцыянткі, пераважна мужчыны. Так і было надрукавана - "афіцыянткі, пераважна мужчыны".
  Усё гэта было рэальна, але малапрывабна. Кагосьці стрыгчы? Кагосьці страхаваць? Камусьці падаваць закускі?..
  Трапляліся і такія аб'явы:
  «Добра ўладкованы джэнтльмен марыць пазнаёміцца з інтэлігентнай жанчынай любога ўзросту. Пажадана фота».
  Ніжэй нататка дробным шрыфтам: «Толькі не з Харбіна».
  Што значыць - толькі не з Харбіна, дзівілася Маруся, як гэта разумець? Чым яму дапячэў гэты няшчасны Харбін? А можа, ён сам якраз з Харбіна? Можа, увесь Харбін яго ведае як апошняга жуліка і аферыста?
  Добра ўладкованы джэнтльмен шукае жанчыну любога ўзросту… Пажадана фота…
  Навошта яму фота, думала Маруся, толькі хвалявацца?
  Днём яна хадзіла ў краму, сцірала і спрабавала займацца ангельскай. У тры забірала Лявушку. Да шасці вярталіся Фіма і Лора. Вечары праходзілі ля тэлевізара за куфлем кактэйлю.
  Па суботах яны ездзілі ў горад. Блукалі па музеях. Абедалі ў японскіх рэстаранах. Паглядзелі музычную камедыю з Юлам Брынэрам.
  Так прайшоў верасень, надышла восень. Хоць на траўніках яшчэ зелянела трава і днём было горача, як у траўні…
  Маруся ўсё часцей задумвалася пра будучыню.
  Колькі можна залежаць ад Лоры? Колькі можна есці чужы хлеб? Колькі можна жыць пад чужым дахам? Карацей, колькі ўсё гэта можа працягвацца?
  Маруся адчувала сябе, як на лецішчы ў сваякоў. Рана ці позна трэба будзе вяртацца дадому.
  Але куды?
  А пакуль што Маруся была сытая і здаровая. Адзення ў яе хапала. Грошы на гаспадарку ляжалі ў каробцы з-пад торта. Не жыццё, а санаторый для партыйных працаўнікоў. Ці варта было дзеля гэтага ехаць у такую далеч?..
  Увогуле пачуццё трывогі з кожным днём нарастала…
  
  
  Аднойчы Маруся напісала такі ліст бацькам:
  «Дарагія мама і тата!
  Уяўляю сабе, як вы мяне лаяце, і дарма. Справа ў тым, што абсалютна няма чаго пісаць. Ну, абсалютна.
  Лазька паляцеў на сваю гістарычную радзіму, дзе адны, пардон, яўрэі. Але ён кажа - нічога, маўляў, праб'емся.
  Што яшчэ сказаць?
  Вена - ціхае мястэчка на беразе ракі. Усе казалі тут - Донаў, Донаў... Аказваецца - рака Дунай і больш нічога.
  Нібыта ёсць оперны тэатр. Хаця я яго нешта не заўважыла.
  Людзі апранутыя горш, чым у Доме кіно. Аднак лепш, чым у Доме навукі і тэхнікі.
  У Аўстрыі мы жылі тры тыдні. Амаль не выходзілі з гатэля. Каля ўвахода дзяжурылі гэтыя самыя, якія не проста, а за грошы. Увогуле, зразумела. У адной была зусім голая жэ. Тэчка б ахнуў. У гэтым плане свабоды больш чым дастаткова.
  Лёву з рэчаў купіла шкарпэткі ваўняныя і джэмпер. Сабе нічога.
  У Амерыку ляцелі каля сямі гадзін. У самалёце нам паказвалі кіно. Вы думаеце - якое? У жыцці не здагадаецеся. "Цудоўная сямёрка". Ці варта было ехаць у такую далеч?
  Пасялілася я ў Лоры з Фімай. Ляўко ходзіць у дзіцячы сад. А я ўсё думаю, чым бы мне заняцца.
  Волі тут яшчэ больш, чым у Аўстрыі. У спецыяльных крамах прадаюцца каўчукавыя органы. Вы разумееце? Мамуля б адразу ж страціла прытомнасць.
  Чарнаскурых у Амерыцы даўно ўжо не лінчуюць. Цяпер тут усё наадварот. Карацей, я яшчэ не зарыентавалася. Хутка напішу. І вы пішыце.
  Абдымаю. Ваша несвядомая дачка Марыя».
   Таленты і прыхільнікі
  Неяк з'явіўся Зарэцкі. Даведаўшыся, што гаспадароў няма дома, выказаў збянтэжанасць:
  - Прабачце, што ўрываюся без званка.
  - Нічога, - адказала Маруся, - толькі я ў халаце...
  Праз хвіліну ён піў каву з бела-ружовым зефірам. Цукровая пудра асядала на старанна выпрасаваных крымпленавых штанах.
  Зарэцкі любіў культуру і жанчын. Культура была для яго крыніцай заробку, а жанчыны - прадметам натхнення. Гэта значыць культурай ён займаўся з прагматычных меркаванняў, а жанчынамі - бескарысліва. Ідэя бескарыслівасці падкрэслівалася відавочным сэксуальным няўдачам.
  Справа ў тым, што Зарэцкага раздзіралі супярэчлівыя страсці. Ён дамагаўся жанчын, але пры гэтым усяляк іх прыніжаў. Яго вытанчаныя кампліменты перамяжоўваліся абразамі. Гарэзлівыя падлашчванні саступалі месца ўсхваляваным маральным пропаведзям. Зарэцкі горача заклікаў да маралі, адразу ж падахвочваў яе парушыць. Акрамя таго ён быў немалады. Самалёты называў аэрапланамі, як да вайны…
  Ён еў зефір, піў каву і любаваўся Марусінымі нагамі. Падлогі яе халата хвалююча разляталіся. Дзве верхнія гузікі начной кашулі былі расшпіленыя.
  Зарэцкі пацікавіўся:
  - Чым дазволіце зарабляць на пражытак?
  - Я яшчэ не працую, - адказала Маруся.
  - А чым, калі не сакрэт, плануеце займацца ў будучыні?
  - Не ведаю. Я наогул музработнік.
  - З вашымі дадзенымі я б падумаў аб Галівудзе.
  - Там сваіх хапае. А галоўнае - ім ужо балюча худыя патрэбныя.
  — Я пагавару з сябрамі, — абяцаў Зарэцкі.
  Потым ён сказаў:
  - У мяне да вас справа. Я заканчваю працу над кнігай «Сэкс пры таталітарызме». У сувязі з гэтым мной апытана больш за чатырыста жанчын. Іх узрост вагаецца ад шаснаццаці да пяцідзесяці сямі гадоў. Дадзеныя апрацаваны і прыведзены ў сістэму. Карацей - я буду задаваць пытанні. Адказвайце проста і без ілжывай сарамлівасці. Думаю, вы разумееце, што гэта - навуковае даследаванне. Мяшчанскія забабоны тут недарэчныя. Сядайце.
  Зарэцкі выцягнуў партфель. Дастаў адтуль магнітафон, нататнік і аўтаручку. Корпус магнітафона быў перацягнуты ізаляцыйнай стужкай.
  - Увага, - сказаў Зарэцкі, - пачалі.
  Ён скорагаворкай вымавіў у мікрафон:
  - Аб'ект чатырыста трыццаць дзевяць. Шаснаццатае красавіка восемдзесят пятага года. Форэст Хілс, Нью-Ёрк, Злучаныя Штаты Амерыкі. Гутарку вядзе Натан Зарэцкі.
  І далей, павярнуўшыся да Марусы:
  - Колькі вам гадоў?
  - Трыдцаць чатыры.
  - Замужам?
  - У разводзе.
  - Ці мелі палавыя зносіны да шлюбу?
  - Да шлюбу?
  - Іншымі словамі - калі падвергліся дэфларацыі?
  - Чаму?
  - Калі страцілі нявіннасць?
  - А-а... Мне пачулася - дэкларацыя...
  Маруся злёгку пачырванела. Зарэцкі выклікаў ёй страх і павагу. Раптам ён палічыць яе мяшчанкай?
  - Не памятаю, - сказала Маруся.
  - Што - не памятаю?
  - Да ці пасля. Хутчэй за ўсё - да.
  - Да ці пасля чаго?
  - Вы спыталі - да або пасля замужжа.
  - Дык да або пасля?
  - Мне здаецца - да.
  - Да ці пасля венгерскіх падзей?
  - Што значыць - венгерскія падзеі?
  - Да або пасля выкрыцця культу асобы?
  - Быццам пасля.
  - Дакладней?
  - Пасля.
  - Добра. Вы займаецеся мастурбацыяй?
  - Раз у месяц, як належыць.
  - Што - як належыць?
  - Ну, гэта... Жаночыя справы...
  - Я пытаю аб мастурбацыі.
  - О, Госпадзе! - сказала Маруся.
  Нешта замінала ёй спыніць ці нават выправадзіць Зарэцкага. Нешта прымушала яе збянтэжана мармытаць:
  - Не ведаю... Магчыма... Мабыць.
  З нарастаючым натхненнем Зарэцкі казаў:
  - Адкінуць ілжывы сорам! Забыцца аб ханжаскай маралі! Чалавечая плоць святая! Савецкая ўлада пазбаўляе чалавека натуральных радасцяў! Клімакс пры таталітарызме надыходзіць значна раней, чым у дэмакратычных краінах!
  Маруся ківала:
  - Яшчэ б…
  
  
  Зарэцкі раптам зусім змяніўся. Пачаў неяк дзіўна варушыць плячыма, абцягнутымі ліловай бобай. Раптам перайшоў на гучны шэпт. Задыхаючыся, казаў:
  - О, Маша! Ты - як сама Расія! Апаганеная манголамі, згвалтаваная бальшавікамі, ты цудам захавала некранутасць!.. О, пусці мяне ў сваю зялёную даліну!
  Зарэцкі рушыў наперад. Ад яго крымпленавых штаноў ляцелі іскры. Вочы зіхацелі накшталт хірургічных юпітараў. Магнітафон заціх, ціхенька пстрыкнуўшы.
  — О, дай мне ўладу, — шаптаў Зарэцкі, — і я цябе ўслаўлю!
  Маруся на секунду задумалася. Карысці ад гэтага балбатлівага старога - няшмат. Радасці - яшчэ менш. Да таго ж трэба спяшацца за дзіцем.
  Зарэцкі паклаў ёй рукі на стан. Гэта нагадвала запрашэнне да старамоднага бальнай танцы.
  Маруся адступіла. Навуковец чалавек, і так сябе паводзіць. А галоўнае, час ісці за Лёвам...
  Зарэцкі быў дасведчаным лавеласам. Яго тактычныя прыёмы складаліся ў наступным. Першае - засядзецца да глыбокай ночы. Выявіць, што аўтобусы не ходзяць. Браць таксі - задорага… Далей - «Дазвольце мне пасядзець у гэтым крэсле?» Або - "Можна я лягу побач чыста па-таварыску?.." Затым ён пачынаў дрыжаць і ўскрыкваць. Адштурхнуць яго ў падобных выпадках у жанчын не хапала духу. Нездаволены запал мог абярнуцца псіхічным расстройствам. І больш за тое - разрывам сэрца.
  Зарэцкі плакаў і скандаліў. Пагражаў і патрабаваў. Ён кляўся жанчынам у каханні. Да таго ж прапанаваў ім заняцца сумеснай навуковай працай. Часам яму саступалі нават самыя незгаворлівыя.
  Так бывала ноччу. У святле дня прыёмы часта аказваліся несапраўднымі.
  Маруся сказала.
  - Я хутка прыйду.
  Праз хвіліну з'явілася, апранутая ў строгі бэжавы гарнітурчык.
  Зарэцкі, хмурачыся, паклаў магнітафон у партфель. Затым таямніча і змрочна вымавіў:
  - Ты - сфінкс, Марыя!
  - Чаму ж свінства?! - раззлавалася Муся. - Гэта што яшчэ за навіны! А калі я кахаю іншага?
  Зарэцкі саркастычна разрагатаўся, узяў жэтон на метро і сышоў.
  
  
  З гэтага дня Марусе ўжо не было спакою. Жаніхі і залётнікі пацягнуліся чарадой.
  Відаць, вольная жанчына распаўсюджвае нейкія асаблівыя флюіды. Прыгожая - тым больш.
  Мужчыны загаворвалі з ёй усюды, дзе яна з'яўлялася. У магазінах, на аўтобуснай стаянцы, перад домам, каля газетнага кіёска. Часам амерыканцы, часцей - суайчыннікі.
  Яны тэлефанавалі ёй па тэлефоне. З'яўляліся ў хату з нейкімі незразумелымі прапановамі. Нават дасылалі ёй паштоўкі ў вершах. Напрыклад, дысідэнт Караваеў даслаў ёй такі верш.
  «Марусь! Ты любіш Русь?!»
  З Караваевым Маруся пазнаёмілася ў аптэцы.
  Ён запрасіў яе на дэманстрацыю ў абарону Сахарава. Маруся сказала:
  - З кім я пакіну дзіця?
  Караваеў раззлаваўся:
  - Калі кожны будзе клапаціцца толькі пра сваіх дзяцей, Расея загіне.
  Маруся запярэчыла:
  - Наадварот. Калі кожны паклапоціцца аб сваім дзіцяці, усё будзе добра.
  Караваеў сказаў:
  - Вы - тыповая эмігрантка, разбэшчаная Захадам. Думаеце толькі аб сабе.
  Маруся задумалася. Адзін кажа - сама Расея, згвалтаваная бальшавікамі. Іншы - эміграцыя, разбэшчаная Захадам. Хто ж я на самой справе?..
  Караваеў прапанаваў ёй разам весьці барацьбу за новую Расею. Маруся адмовілася.
  
  
  Выдавец Друкер таксама заклікаў яе да барацьбы. Але - за адзінства эміграцыі.
  Ён казаў:
  - Нас мала. Мы раз'яднаныя і самотныя. Мы мусім аб'яднацца на глебе рускай культуры.
  Друкер запрасіў Марусю ў сваё захламленае жытло. Паказаў дзясятак рэдкіх кніг з аўтографамі Георгія Іванова, Набокава, Хадасевіча. Паднёс ёй злашчаснага "Фейхтвагнера". І зноў загаварыў наконт адзінства:
  - Нас аб'ядноўвае шматлікае. Мова, культура, лад думак, гістарычнае мінулае…
  Марусі было не да гэтага. Аб'яднанне з Друкерам не дазваляла яе жыццёвых праблем. Цікавіла Марусю, галоўнай выявай, не мінулае, а будучыня. Яна прапанавала:
  - Будзем сябрамі.
  Друкер, крыва ўсміхаючыся, пагадзіўся.
  
  
  А вось таксісты дзейнічалі больш рашуча. Перцовіч казаў ёй:
  - Ляцім у Фларыду, о'кей? Бяру на сябе дарогу, гасцініцу і забаўкі, о'кей? Купляю мадэльныя туфлі, о'кей?
  - Але ў мяне дзіця.
  - Гэта не мой клопат, о'кей?
  - Я падумаю…
  Ясялеўскі паводзіў сябе больш сціпла. Дзейнічаў з меншым размахам. Прапанаваў ёй танны матэль на Лонг-Айлендзе. А замест туфляў - разважны шакалад з далікатэснай крамы.
  Будучы адпрэчаны, Ясялеўскі не знерваваўся. Здаецца, нават уздыхнуў з палёгкай...
  
  
  Лепш за ўсіх павёў сябе Баранаў. Аказаўся самым высакародным. Ён сказаў:
  - Я зарабляю даляраў сямсот на тыдзень. Дзвесце з іх сістэматычна прапіваю. Жадаеце, буду аддаваць вам сотню. Проста так. Мне гэта нават выгадна. Піць буду менш.
  - Гэта няёмка, - сказала Маруся.
  - Чаго тут нязручнага, - здзівіўся Баранаў, - грошы ёсць... І не падумайце благога. Жанчыны мяне даўно ўжо не цікавяць. Гадоў дваццаць пяць таму я вагаўся паміж жанчынамі і алкаголем. З гэтым скончана. Ва ўпартай барацьбе перамог алкаголь.
  - Я падумаю, - сказала Маруся.
  
  
  Яўсей Рубінчык таксама прапанаваў садзейнічанне. І таксама бескарысліва. Абяцаў ёй часовую працу. Ён спытаў:
  - Вы малюеце?
  - Гледзячы што, - адказала Маруся.
  Рубінчык растлумачыў:
  - Трэба рэтушаваць каляровыя фатаграфіі.
  - Як ГЭТА - рэтушаваць?
  - Падфарбаваць вусны, шчокі ... Увогуле, каб кліенты былі задаволеныя.
  Маруся падумала - справа знаёмая.
  - А колькі мне будуць плаціць?
  - Тры даляры ў гадзіну.
  Рубінчык абяцаў патэлефанаваць.
  
  
  Рэлігійны дзеяч Лемкус таксама зацікавіўся Марусяй. Спачатку ён падарыў ёй Біблію на англійскай мове. Затым сказаў, што Бог аддае перавагу неўладкаваным і адзінокім. Нарэшце, паабяцаў добрыя ўмовы ў іншым, замагільным жыцці.
  - Калі гэта будзе! - уздыхала Маруся.
  - На тое Гасподняя воля, - апускаў вейкі Лемкус.
  Ён жа любіў паўтараць, што грошы - зло.
  - Асабліва тыя, - згаджалася Маруся, - якіх няма…
  
  
  Гаспадар крамы «Дняпро» Зяма Півавараў часам шаптаў ёй:
  - Атрыманы свежыя булачкі. Дакладная копія - вы ...
  Гандляр нерухомасцю Лернер запрашаў:
  - Паедзем як-небудзь у Атлантыка-Сіці. Выйграеш тысяч дваццаць.
  Рэалізаваць сваю ідэю Лернер пакуль не ўдавалася. Ён ленаваўся нават запісаць Марусін тэлефон.
  Так праляцела месяцы чатыры. Дні цягнуліся аднолькавыя, як мяшкі з супермаркета.
   Тыя ж і Ганзалес
  Да гэтага часу я ўжо гады паўтара быў натуралізаваным амерыканцам Жыў, у асноўным, на літаратурныя заробкі. Кнігі мае выдаваліся ў добрых перакладах. Не выпадкова адзін мой калега кахаў паўтараць:
  - Даўлатаў відавочна прайграе ў арыгінале…
  Рэцэнзенты мною захапляліся, звалі савецкім Керуакам, згадваючы адначасна Дастаеўскага, Чэхава, Гогаля.
  У адной з рэцэнзій гаварылася:
  «Персанажы Даўлатава гараць значна ярчэй, чым у Салжаніцына, але ў куды больш легкадумным пекле».
  Рэцэнзіі мяне амаль не цікавілі. Да таго, што пішуць пра мяне, я зусім абыякавы. Я крыўдую, калі не пішуць…
  І ўсё ж мае раманы прадаваліся слаба. Камерцыйнага поспеху не было. Вядома, што амерыканцы аддаюць перавагу ўласную літаратуру. Перакладныя кнігі тут даволі рэдка становяцца бэстсэлерамі. Біблія - выключны выпадак.
  Літаратурны агент казаў мне:
  - Напішы пра Амерыку. Вазьмі які-небудзь сюжэт з амерыканскага жыцця. Ты жывеш тут шмат гадоў.
  Ён памыляўся. Я жыў не ў Амерыцы. Я жыў у расейскай калёніі. Якія ўжо тут амерыканскія сюжэты!
  Узяць, напрыклад, такую гісторыю. Паміж пральні і банкам грузінаў Дарыташвілі гандлюе шашлыкамі. Нейкая жанчына выказвае яму свае прэтэнзіі:
  - Чаму вы далі спадару Лернер вялікі шашлык, а мне - зусім малюсенькі?
  – Э-э, – махае рукой грузінаў.
  - І ўсё ж чаму?
  – Э-э-э, – паўтарае грузін.
  - Я настойваю, я буду скардзіцца! Я гэтага так не пакіну! Чаму?
  Грузін з трагічнай фізіяноміяй уздымае рукі да неба:
  - Чаму? Ды таму, што ён мне падабаецца!
  Па-мойму, гэта гатовы сюжэт. Толькі што ў ім амерыканскага?
  
  
  І вось аднойчы раздаецца тэлефонны званок. Чую голас Мусі Татаровіч:
  - Прынясі мне цыгарэты. Можаш?
  - Што-небудзь здарылася?
  - Нічога асаблівага. У мяне сіняк пад вокам. На вуліцу саромеюся выйсці. Грошы адразу ж вярну.
  - Адкуль?
  - Табе якая справа? Футра прадала.
  - Я не пра грошы кажу. Сіняк адкуль?
  - З Рафка палаялася.
  - Я зараз прыеду...
  З Марусяй я пазнаёміўся за год да гэтага. У дні знакамітай авантуры з рускім тэлебачаннем.
  Двое бізнесменаў, Лёлік і Марацік, знялі офіс у цэнтры горада. Далі аб'явы ў рускіх газетах. Паабяцалі ўстанавіць у кожным доме спецыяльныя рэпрадуктары. Карацей, узяліся дубліраваць на рускую мову перадачы амерыканскага тэлебачання.
  Задума мела поспех, асабліва - сярод пенсіянераў. Старыя ахвотна высылалі грошы. Лёлік і Марацік запрасілі на працу шасцярых супрацоўнікаў. Двух сакратарак, бухгалтара, ахоўніка, рэкламнага агента і мяне як творчую адзінку.
  Я дапісваў на працы сваю кнігу "Чамадан". Сакратаркі цэлымі днямі балбаталі. Агент вымагаў у рэкламадаўцаў грошы пад неіснуючае тэлебачанне. Бухгалтар пісаў вершы. Ахоўнік, былы чэмпіён Малдавіі па самба, раз за разам хадзіў за выпіўкай.
  Ахова прызначалася Леліку з Марацікам. На выпадак з'яўлення ашуканых кліентаў.
  Адной з сакратарак была Маруся Татаровіч.
  Яна мне адразу ж спадабалася - высокая, прыбраная і нейкая бездапаможная. Кідалася ў вочы сумесь няўпэўненасці і апломбу. Так найчасцей і бывае.
  Я хутка зразумеў, што яна не створана для калектыва. Вось, напрыклад, характэрны выпадак.
  У другой сакратаркі быў муж. Ён падарыў жонцы бранзалет на імяніны. Тая захапіла яго на працу - пахваліцца. Маруся пакруціла яго ў руках і кажа:
  - Якая прыгажосць! У мяне ў Саюзе быў такі самы. Толькі плацінавы...
  Пасля гэтага сакратарка яе зненавідзела…
  Маруся занадта часта ўспамінала аб сваіх страчаных наменклатурных прывілеях. Занадта ахвотна расказвала пра свайго знакамітага мужа. Залішне размашыста кідала на канапу андатравае футра.
  Калектыў аддае перавагу, каб людзі ў яе абставінах трымаліся больш сціпла.
  Разы тры я падоўгу гутарыў з Марусяй за кубкам кавы. Яна расказала мне ўсю сваю недарэчную гісторыю. У нейкай ступені мы пасябравалі. Я кахаю такіх - адпетых, якія гінуць, бездапаможных і нахабных. Я заўсёды паўтараў: хто бядуе, той не грашыць…
  - Дрэнна, - казала Маруся, - што вы бралі шлюб. Мы б зладзілі... А галоўнае, ваша жонка - узрушаюча цікавая дама. Праз месяц завяла б сабе каго-небудзь лепшага...
  Уладкаваўшыся на працу, Маруся паспяшалася зняць кватэру. Грошы яна заняла ў Лоры. Тады ў нашым раёне яшчэ можна было адшукаць жыллё долараў за чатырыста.
  Раптам Лёлік і Марацік абвясцілі:
  - Першы месяц усе працуюць бясплатна. Гэта традыцыя. Бо мы ствараем новую фірму.
  Прайшло чатыры тыдні. Босы маўчалі. Калі з імі загаворвалі аб грошах, пераходзілі на ангельскую мову.
  Я зразумеў, што нас падманулі. (Старыя гэта зразумелі яшчэ праз месяц.) Зайшоў да нашых босаў. Сказаў ім усё, што думаю пра іх. Так, што нават у калідоры было чуваць.
  Маруся здзівілася:
  - Я і не падазравала, што вы ведаеце такія словы.
  
  
  Карацей, тэлебачанне зачынілася, не паспеўшы нарадзіцца. Леліка з Марацікам усё яшчэ шукаюць ашуканыя падпісчыкі.
  Знікненне двух бізнэсмэнаў суправаджалася фельетонамі ў рускай прэсе. Фельетаністы выказвалі ўпэўненасць, што Лёлік і Марацік засланы дзяржбяспекай. Мэта - разлажэнне капіталістычнай сістэмы знутры.
  Адзін з фельетонаў зваўся:
  «Крайм родны, навек каханы!..» [2]
  Бухгалтар Фальковіч сказаў:
  — Падамся ў домакіраўнікі.
  І сапраўды, пайшоў працаваць суперам у Асторыю.
  Замужняя сакратарка паляцела да дачкі ў Таронта. Рэкламны агент пачаў гандляваць магнітафоннымі запісамі. Я вярнуўся да гаротнага, але роднага становішча вольнага мастака. Ахоўнік працуе целаахоўнікам у Якава Смірнова. Кажуць, Смірноў яго пабойваецца.
  Маруся апынулася ў пустой кватэры і без грошай. Разы два я вазіў яе на сваёй машыне па нейкіх установах. Расстараўся ёй сёе-тое з мэблі. Падарыў наш стары тэлевізар. Што яшчэ я мог зрабіць для яе? Не разводзіцца ж мне было з такой нагоды!
  Часам мы сутыкаліся на вуліцы. Дурное было распытваць: на што ты жывеш? Верагодна, ёй удалося дабіцца нейкага дапаможніка.
  Маруся казала, што Ляўка хварэе. Што яна спрабуе даваць урокі музыкі. Мяркуе адкрыць невялікі дзіцячы садок.
  Я амаль не слухаў. У такіх справах, калі пачнеш прыслухоўвацца, адно засмучэнне. Як той казаў, бездапаможны бездапаможнаму — не памагаты…
  
  
  Тут якраз і з'явіўся гэты лацінаамерыканец. Дакладней кажучы, не з'явіўся, а ўзнік. Узнік з хаосу чужога, заморскага, незразумелага жыцця.
  Што яго спарадзіла? Аднастайная якая вібруе музыка, якая далятае з транзістараў? Змешаныя пахі піцэрыі, касметыкі і бензінавага гару? Рознакаляровыя агні, якія плаваюць у гарачым асфальце? Водбліскі вітрын на бартах праносяцца міма аўтамабіляў?
  Рафаэль матэрыялізаваўся з агульнага пачуцця няўстойлівасці. З адчування свята, бяды, поспеху, няўдачы, катастрафічнай феерыі.
  Маруся не памятала дня іхняга знаёмства. Не магла ўзгадаць абставіны сустрэчы. Рафаэль узнік загадкава і няўхільна, як сама з'ява трэцяга свету.
  Марусе прыгадваліся толькі рысы яго даўняй прысутнасці. Нейкія ўсмешкі на лесвіцы. (Магчыма, яна прымала Рафаэля за чалавека з дамавіка гаспадарчай службы.) Нейкія ружы, кінутыя ў яе бок з патрапанай аўтамашыны. Працягнутыя Левушке цукеркі за чатыры цэнты.
  Быў пах дарагога адэкалона ў ліфце. Цесната паміж дзвярыма. Прыўзняты капялюш. Велюравы пінжак, цыгара, крэмавыя штаны. Кольца з фальшывым дыяментам. Гальштук колеру абрынутай надзеі.
  Спачатку Рафаэль быў для Марусі - вуліцай, асаблівасцю пейзажа. Прыналежнасцю дадзенага месца нараўне з вітрынай фірмы «Рэйнбоу», пахам грэчаскіх жароўняў або хрыплым басам Адрыяна Чэлентана.
  Спачатку Рафаэль быў акалічнасцю месца і часу.
  Затым аказалася, што Маруся сядзіць у яго разбітым аўтамабілі. Што яны вяртаюцца з рэстарана "Дэль Моніка". Што Ляўушка заснуў у машыне. І што рука з фальшывым пярсцёнкам гладзіць Мусіну далонь.
  - Ноў, - сказала Муся.
  І пераклала нечую руку на гарачае сядзенне.
  - Вай нот? - спытаў лацінаамерыканец.
  І ласкава пакратаў яе круглявае калена.
  - Ноў, - сказала Муся.
  І прыкрыла яго рукой сваю далонь.
  - Вай нот? - спытаў лацінаамерыканец.
  І пацягнуўся да выраза на яе блузцы.
  - Ноў.
  Яна пераклала яго руку на калена.
  - Вай нот?
  Ён паклаў ёй руку на сцягно.
  - Ноў.
  Маруся пацягнула ўгору яго далонь.
  - Вай нот?..
  Адна яго рука поркалася з гузікамі на блузцы. Другая з некаторай зацятасцю рассоўвала ёй калені.
  Маруся паспела падумаць: “Як ён вядзе машыну? Дакладней - чым?..»
  Аўтамабіль тым не менш рухаўся роўна. Толькі раз яны закранулі борт чужога "мерседэса".
  Пры гэтым рук сваіх лацінаамерыканец так і не прыбраў. Толькі варухнуў каленамі.
  - Ты ненармальны, - яна старалася гаварыць гучней. - крэйзі!.
  Рафаэль, не спыняючы машыны, дастаў з кішэні сіні фламастэр. Прыставіў яго да сваіх выпуклых грудзей, абцягнутай нейлонавым джэмперам. Хутка намаляваў вялізных памераў сэрца. І адразу палез цалавацца.
  Цяпер ён разгарнуўся да Мусы цалкам. Руль паварочваў (як сцвярджае Муся) сваім не вельмі худым задам…
  Запрашаць яго дадому Маруся не хацела. Яна саромелася пустой кватэры.
  Ляўка спаў у праціснутым дэрмацінавым крэсле. Сама Маруся - на пагнутай раскладушцы. Усё гэта мы некалі прыцягнулі з вуліцы.
  У халадзільніку ляжалі блакітнаватыя курыныя ногі. І ўсё. Якія ўжо тут могуць быць госці!?
  Потым адбылося наступнае. Рафаэль адкінуў багажнік. Выняў адтуль згорнуты колам матрац у поліэтыленавым чахле. За ім - бутэльку рому, звязку пепсі-колы, чатыры памяранцы і галеты.
  Матрац быў зусім новы, у пакаванні.
  Да гэтага часу Маруся перастала дзівіцца. Яна спытала:
  - Як цябе клічуць? Вось з ер нейм?
  У адказ прагучала:
  — Рафаэль Хасэ Белінда Чыкарыліё Ганзалес.
  - Коратка і ясна, - сказала Маруся, - буду клікаць цябе Рафал.
  - Рафал, - пацвердзіў лацінаамерыканец.
  Затым дадаў:
  - Мусья!
  Ежу і выпіўку ён хутка рассунуў па кішэнях. Левушку цягнуў на плячы. Матрац (я асабіста веру гэтаму!) каціўся сам.
  Да таго ж свабоднай рукой лацінаамерыканец пагладжваў Мусю. Пры гэтым паліў і галантна расхінаў дзверы.
  Раптам Маруся ўлавіла дзіўнае патрэскванне. Прыслухалася. Як высветлілася, гэта штаны лацінаамерыканца трашчалі ад напору буянай плоці.
  Трэба адзначыць яшчэ і такую падрабязнасць. Калі яны выходзілі з ліфта, хлопчык нечакана прачнуўся. Ён паглядзеў на Рафаэля шалёнымі, як у месячнага шчанюка, вачыма і спытаў:
  - Ты хто? Мой тата?
  І што, вы думаеце, адказаў лацінаамерыканец?
  Лацінаамерыканец адказаў:
  - Вай нот?
   Размовы
  Я сеў у аўтамабіль. Праехаў тры кварталы. Успомніў, што Маруся прасіла купіць цыгарэты. Разгарнуўся.
  Нарэшце затармазіў каля яе пад'езда. Можа, думаю, гаечны ключ захапіць на ўсякі выпадак? У якасці прылады самаабароны? Што, калі Рафаэль палезе біцца?..
  Я не баязлівец. Але мы ў чужой краіне. Мову практычна не ведаем. У законах арыентуемся слаба. Да зброі не абвыклі. А тут у кожнага другога - пісталет. Калі не бомба...
  Пры гэтым лацінаамерыканцы, гавораць, яшчэ страшнейшыя за неграў. Тыя хоць рабамі былі дзвесце гадоў, што адбілася адпаведна на іх ментальнасці. А гэтыя? Усё, як адзін, здаровыя, нахабныя і агрэсіўныя...
  Бойкі, вядома, у Ленінградзе бывалі. Але абыходзілася ўсё гэта без фатальных наступстваў.
  Сядзелі мы, памятаю, у адной кампанія. Празаік Стукалін напіўся і кажа літаратуразнаўцу Зайцаву:
  - Я зараз табе морду наб'ю.
  А той яму адказвае:
  - Ні ў якім разе, таму што я - таўставец. Я адмаўляю ўсякі гвалт. Калі ты мяне стукнеш, я падстаўлю іншую шчаку.
  Стукалін падумаў і кажа:
  - Ну і хрэн з табой!
  Мы супакоіліся. Вырашылі, што бойка не адбудзецца. Выйшлі на балкон.
  Раптам чуем грукат. Бяжым назад у пакой. Бачым, Стукалін ляжыць на падлозе. А таўстовец Зайцаў б'е яго па фізіяноміі сваімі вялізнымі кулакамі…
  Але дома ўсё гэта адбывалася неяк бязбольна. А тут?..
  Ну, добра, думаю, сітавіна ісці. Тэлефаную.
  
  
  Дзверы адчыняе Муся Татаровіч. Сапраўды, сіняк пад вокам. Да таго ж ніжняя губа разбіта і падрапаны лоб.
  - Не глядзі, - кажа.
  - Я не гляджу. А дзе ён?
  - Рафка? Уцёк кудысьці ў засмучаных пачуццях.
  - Можа, - пытаю, - у шпіталь цябе адвезці?
  - Не варта. Я ўсё гэта касметыкай замажу.
  - Тады тэлефануй у паліцыю.
  - Навошта? Падумаеш, падзея - іспанец даў камусьці ў вока. Вось калі б ён мяне зарэзаў ці прыстрэліў.
  - Тады, - кажу, - можна ўжо і не тэлефанаваць.
  - Бессэнсоўна, - паўтарыла Муся.
  - Можа, пасадзяць яго сутак на дванаццаць? Дзеля прафілактыкі?
  - За што? За бойку? У гэтым вар'яцкім горадзе Нью-Ёрку?! Ды тут у турму патрапіць куды складаней, чым на Марс ці Юпітар! Для гэтага тут трэба мінімум сто чалавек загубіць. Прычым пажадана з найвышэйшага начальства. Тут чарга ў цюрагу, я думаю, прыкладна гадоў на сорак. А ты кажаш - пасадзяць... Галоўнае, не турбуйся. Я ўсё гэта зараз падрэтушую…
  Я агледзеўся. Марусіна жыллё ўжо не здавалася такім пустым і закінутым. У куце я заўважыў стэрэаўстаноўку. Па баках ад яе стаялі два вельветавыя крэслы. Наадварот - канапа. Каля сцяны - трохколавы ровар. Фіранкі на вокнах...
  Я сказаў Марусе:
  - Дзверы зачыні як след.
  - Бескарысна. У яго ёсць ключ.
  Яшчэ, думаю, не лягчэй…
  - Ён табе хоць дапамагае матэрыяльна?
  - Больш-менш. Ён наогул добры. Усякае барахло купляе. Асабліва для Ляўкі. Іспанцы, відаць, да маленькіх неабыякавыя.
  - І яшчэ - да бландзінак.
  - Ужо гэта дакладна! Рафал ў гэтым сэнсе - сапраўдны піянер!
  - Не зразумеў?
  - Накшталт Паўліка Марозава. Заўжды гатовы! Адна мара: паддаць - і ў ложак! Я часам думаю, не дрэнна б яго да турбіны далучыць! Каб энергія такая дарма не знікала ... А ў сэнсе грошай ён не прагны. Кіно, тэатры, рэстараны - гэта папросту. Аднак на гаспадарку сотню даць - шкадуе. Або, хутчэй за ўсё, не здагадваецца. А мне ж трэба за кватэру плаціць…
  Маруся пераапранулася, засланіўшыся кухоннымі дзвярыма.
  - Хочаш кавы?
  - Не, дзякуй... Чым ён наогул займаецца? - пытаю.
  - Паняцця не маю.
  - Ну, а ўсё-такі?
  - Нешта прадае. А можа нешта купляе. Быццам бы вучыўся недзе месяц ці два... Карацей, не Спіноза. Пытаецца, напрыклад, мяне: "Адкуль ты прыехала?" - "З Ленінграда". - "А, кажа, ведаю, гэта ў Польшчы..." Неяк бачу, газету чытае. Я нават здзівілася - граматны, і на тым дзякуй…
  Маруся наліла сабе каву і працягвала:
  - Іх тут цэлы клан: матуля, браты, сёстры. І ўсё больш-менш самавітыя людзі, акрамя Рафы. У яго маман чатыры дамы ў Брукліне. У аднаго брата – кар-сэрвіс. У другога - пральня. А Рафка, увогуле, не дзелавы. І грошы яго мала турбуюць. Яму абы штаны радзей апранаць…
  - Ну, добра, - кажу, - а ўсё-такі, што будзе далей?
  - У сэнсе?
  - Якія перспектывы на будучыню? Ён хоча на табе жаніцца?
  - Я табе ўжо сказала, чаго ён хоча. Больш нічога. Усё астатняе - так, выдаткі вытворчасці.
  - Значыць, ніякіх гарантый?
  - Якія могуць быць гарантыі? І што тут казаць аб будучыні? Гэта ў Саюзе толькі і размоваў, што пра будучыню. А тут - жывеш і добра…
  - Трэба пра Левушку падумаць.
  - Трэба. І аб сабе падумаць трэба. А замуж выходзіць зусім не абавязкова. Я двойчы замужам была, і што добрага?.. І вось што я табе скажу. Калісьці мне даводзілася ездзіць на гастролі. Жыла я тамака ў гасцініцах з камандзіраванымі. Плацілі ім два сорак. Гэта за суткі. На гэтыя мізэрныя грошы яны павінны былі існаваць. А менавіта: тры разы на дзень харчавацца. Плюс цыгарэты, транспарт, дробныя выдаткі. Плюс абавязкова выпіць. Ды яшчэ і адкласці чагосьці жонкам на падарункі. Ды яшчэ і бабу трахнуць па магчымасці. І ўсё гэта на два, пардон, рубля сорак капеек...
  - Навошта ты гэта кажаш?
  - З таго часу я ўсіх гэтых камандзіраваных упарта ненавіджу. Дакладней, дзіка пагарджаю.
  Маруся зло прыжмурылася:
  - Ты паглядзі вакол. Я кажу пра нашых эмігрантаў. Яны ж усё - камандзіраваныя. У кожнага ў руцэ - два сорак. Тады ўжо лепш Рафаэль з яго, што называецца, каханнем…
  Я спытаў:
  - І ў мяне ў руцэ - два сорак?
  - Дапусцім, у цябе - чатыры восемдзесят... Дарэчы, я табе павінна за цыгарэты... Але ў большасці - два сорак... Ёсць тут адзін з Чарнавіц, уладальнік гаража. Жонка па медыцынскай частцы. Разам зарабляюць тысяч шэсцьдзесят. Ты ведаеш, як ён забаўляецца па вечарах? Залезе ў чорны «олдсмабіль» і слухае касеты Томкі Міансаравай. І гэта - кожны вечар. Я табе клянуся. Жонка на лавачцы чытае «Панараму» ад і да, а Фелікс слухае касеты. Няўжо гэта жыццё? Ужо лепш прыдуркаваты Рафал, чым айчыннае быдла.
  - Уладальнік гаража сваю жонку, я думаю, не збівае.
  - Натуральна. Не хоча дакранацца лішні раз…
  Пераапрануўшыся і нафарбаваўшыся, Маруся відавочна асмялела. Хоць сіняк пад пластом грыму і касметыкі прыкметна вылучаўся. Ды і драпіна над брывом рабіла гнятлівае ўражанне. А вось разбітую губу ёй удалося зафарбаваць фіялетавай памадай ...
  
  
  Тут знізу пазванілі. Маруся націснула ружовую кнопку. Сказала:
  — Вяртанне Фантамаса…
  Затым дадала спакойна:
  - Раптам ён да цябе палезе біцца? Калі што, ты дай яму як мае быць.
  - Ого, - кажу, - вось гэта цікава! Я тут пры чым? Ён што, увогуле здаровы?
  - Як гарыла. Бачыш гэтую лямпу?
  Я ўбачыў лямпачку, якая звісае на перакручаным шнуры.
  - Ну?
  - Ён яе вечна кранае, - сказала Муся.
  - Падумаеш, - кажу, - я таксама кранаю.
  - Ты галавой, а ён плячом...
  Тут зноў пазванілі. Цяпер ужо званок раздаўся з лесвічнай пляцоўкі. Адначасова павярнуўся ключ у замку.
  Затым у шчыліну праціснулася грувасткая і дзіўная постаць.
  Гэта быў мужчына гадоў пяцідзесяці ў карычневай футболцы з надпісам "Хелло!" і вузкіх гімнастычных штанах. На галаве яго бялела марлевая павязка. Правая рука ляжала ў гіпсе. Нагу ён валачыў, як старая стрэльба.
  Я з некаторым палёгкай уздыхнуў. Мужчына відавочна выглядаў не драпежнікам, а ахвярай. На твары яго застыў выраз страху, горычы і дакору. У пакоі запахла ёдам.
  - Палюбуйся на гэта чучала, - сказала Муся.
  Убачыўшы мяне, Рафал некалькі падбадзёрыўся і загаварыў:
  - Яна мяне збіла, сэр! Завошта?.. Спачатку яна біла мяне вешалкай. Але вешалка зламалася. Потым яна пачала біць мяне парасонам. Але і парасон таксама зламаўся. Пасля гэтага яна схапіла тэнісную ракетку. Але і ракетка праз нейкі час зламалася. Тады яна ўкусіла мяне. Прычым маімі ўласнымі зубамі. Зубамі, якія яна ўставіла на мае грошы. Няўжо гэта справядліва?..
  Рафа сумна працягваў:
  - Я звярнуўся ў шпіталь, пайшоў да хірурга. Хірург вырашыў, што я быў у лапах тэрарыстаў. Я адказаў: «Доктар! Тэрарысты не кусаюцца! Я быў у рускай жанчыны…»
  - Заладзіў, - сказала Муся.
  Рафай працягваў:
  - Я яе кахаю. Я дарую ёй кветкі. Я гавару ёй кампліменты. Кірую яе па рэстаранах. І што ж я чую ў адказ? Яна кажа, што я паршывы стары негрытас. Яна вымагае грошай. Яна... Мне балюча гэта казаць, але я скажу. Сёння яна плюнула на майго тыграня ...
  Я прыўзняў бровы.
  - На майго вясёлага хлопца...
  Я не зразумеў.
  - Карацей, яна плюнула на мой паўсталы член. Ня ведаю, можа быць, у Расеі гэта прынята? Але мне стала крыўдна…
  Я спытаў у Мусі:
  - Што ж адбылося?
  - Ды нічога асаблівага. Мне спатрэбіліся грошы, за кватэру заплаціць. А ён кажа - няма. Табе, кажа, вечна патрэбны грошы. А я кажу, ты нікчэмнасць. Я дзесяць гадоў была жонкай вялікага артыста, рускага Сінатры. Ты яму чаравікі чысціць няварты. Ты, кажу, паршывы чарнамазы пранцы. А ён кажа - я цябе кахаю. Глядзі, як я цябе кахаю. І раптам, ты разумееш, сцягвае штаны. А я кажу - пляваць мне на твой скарб. І плюнула яму на гэтую справу. А ён мне кажа - ты сука. А я бяру пластмасавую вешалку… І ў выніку адбываецца бойка…
  - Улічыце, - уставіў Рафаэль, - я не супраціўляўся. Я толькі закрываў твар. Яна мяне загнала ў кут. І я быў вымушаны яе штурхнуць...
  Рафаэль рабіў уражанне сціплага і нязлоснага чалавека. Выклікаў калі не жаль, то спачуванне. Сарамліва прысеў на край канапы.
  Я сказаў Марусе:
  - Думаю, вам трэба памірыцца.
  І яшчэ:
  - Прапануй ты яму кубак кавы.
  - Я аддаў бы перавагу шкляначцы рому.
  - Яшчэ чаго?! - сказала Муся. Тым не менш выцягнула з халадзільніка плоскую бутэльку.
  
  
  Утварылася даволі дзіўная кампанія. Жанчына з падбітым вокам. Знявечаны ёю лацінаамерыканец. І я, невядома чаму тут які апынуўся. А ў цэнтры - распачатая бутэлька рому.
  Маруся казала Рафаэлю:
  - Ты паглядзі на Сэрджыа. Ён - выбітны пісьменнік. Натуральна, што ў яго праблемы ў сэнсе грошай... А ты? Ты ж – зірка, нуль! Дык хоць бы зарабляў як мае быць!..
  У адказ на гэта Рафаэль незласліва паўтараў:
  - О, факен Раша! Крэйзі рашаны вумен!
  Я паўтараў Марусе:
  - Ён мне падабаецца. Пакінь яго ў спакоі. Да таго ж ад яго ёсць карысць. Глядзі, як ты загаварыла па-ангельску.
  Маруся адказвала:
  - Для таго язык і вывучыла, каб лаяць яго апошнімі словамі…
  Мы крыху выпілі. Маруся закіпяціла чайнік. Рафаэль ззяў ад задавальнення. Нават калі я спатыкаўся аб яго выцягнутую нагу.
  Забыўшыся на ўсе свае калецтвы, лацінаамерыканец відавочна прагнуў добразычлівасці. Ён глядзеў на Мусю адданымі і бліскучымі вачыма. Усё наравіў закрануць яе сукенкі.
  Тым мацней я быў уражаны, даведаўшыся, што Рафаэль - марксіст. Да гэтага я быў упэўнены, што пажадлівасць і палітыка - несумяшчальныя.
  Але Рафаэль усклікнуў:
  - Я паважаю рускіх. Гэта цудоўныя людзі. Яны накшталт палякаў, толькі гавораць на ідыш. Я паважаю іх за тое, што расейцы дамагліся справядлівасьці. Экспрапрыявалі грошы ў мільянераў і раздалі бедным. Цяпер мільянеры цэлы дзень працуюць, а беднякі камандуюць і выпіваюць. Гэта справядліва. Кастрычніцкую рэвалюцыю ўзначаліў знакаміты партызан - Талсты. Пасля ён напісаў "Архіпелаг ГУЛАГ"...
  - О, Божа, - сказала Муся.
  Лацінаамерыканец працягваў:
  - У Амерыцы няма справядлівасці. Мільянерам дастаюцца кіназоркі, а беднякам - фабрычныя работніцы. Дык дзе ж справядлівасць? Усё павінна быць агульнае. Аўтамабілі, грошы, жанчыны…
  - Глядзі, размроіўся! - уставіла Маруся.
  - Хіба гэта добра, калі ў аднаго мільёны, а другі лічыць мізэрныя грошы? Усё трэба падзяліць па справядлівасці.
  Я перабіў яго:
  - Мне здаецца, што гэта бескарысна, адны нараджаюцца мільянерамі, іншыя беднякамі. Дапушчальны, можна падзяліць усё пароўну, але што зменіцца? Гадоў праз пяць да мільянераў вернуцца грошы. А да беднякоў вернуцца, адпаведна, клопаты і смутку.
  - Магчыма, ты маеш рацыю. Тым больш, што рэвалюцыя ў Амерыцы адбудзецца не вельмі хутка. Тут занадта шмат багатыроў і паліцыянтаў. Аднак у будучыні яе, я думаю, не пазьбегнуць. Дактароў і адвакатаў мы прымусім цэлы дзень працаваць. А простыя людзі будуць слухаць джаз, курыць марыхуану і даглядаць жанчын.
  - Бачыш, што за тып? - сказала Муся. - Гэта ж трэба!
  - Пакінь ты, - кажу, - яго ў спакоі. Ён жа ў прынцыпе не злы. І разважае, увогуле, на ўзроўні Пляханава, а, можа, нават Чарнышэўскага…
  Мы зноў выпілі. Я пачаў заўважаць, што Рафу гняце маё прысутнасць. Хоць ён чапаў Мусю за руку і казаў:
  — Няхай Сэрджыа застанецца. Куды яму спяшацца? Давайце пасядзім яшчэ хвіліны тры. Літаральна тры хвіліны.
  Але я сказаў, што мне пара. Мы развіталіся. Рафал выпраменьваў асалоду. Стукнуў мяне па-сяброўску ў жывот цяжкай гіпсавай рукой.
  Маруся выйшла следам на пляцоўку.
  - Атрымай, - кажа, - за цыгарэты.
  - Глупства, - сказаў я.
  - Яшчэ чаго! Вось калі б ты жыў са мной. Тады я разумею!
  І тут я раптам пацалаваў яе. І адразу адчыніліся металічныя дзверы ліфта.
  - Чао! - чую…
  Я ішоў дадому і чамусьці адчуваў сябе няшчасным. Мне хацелася выпіць, але ўжо добра.
  Як толькі я ўбачыў дачку, усё гэта прайшло.
   На вуліцы і дома
  Чуткі ў нас распаўсюджваюцца хутка. Калі вас цікавяць апошнія навіны, пастойце каля рускай крамы. Лепш за ўсё - каля крамы «Дняпро».
  Гэта наш клуб. Наш форум. Наша асамблея. Наша інфармацыйнае агенцтва.
  Тут можна навесці любую даведку. Абмеркаваць апошні газетны артыкул. Наняць целаахоўніка, шафёра ці, скажам, платнага забойцу. Набыць аўтамабіль за сотню долараў. Купіць валакардын айчыннай вытворчасці. Пазнаёміцца з вясёлай і непатрабавальнай дамай.
  Гавораць, тут прадаюць марыхуану і зброю. Змяняюць замежную валюту. Заключаюць падазроныя здзелкі.
  Аб людзях нашага раёна тут вядома ўсё.
  Вядома, што ў Зямы Піваварава нарадзіўся ўнук, якога назвалі Бенджы. Што праваабаронца Караваеў напісаў артыкул у абарону дачкі Брэжнева - Галіны, ахвяры таталітарызму. Што ўладальнік "Рускай кнігі" Фіма Друкер перавыдае альбом "Японская эротыка". Што Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч разам купілі ланчонэт.
  Усе ведаюць, што гаспадар фотаатэлье Яўсей Рубінчык так і не купіў жонцы мутонавае футра. Што Рыгор Лемкус выдаў замуж суку Афрадыту. Што шчасліўчык Лернер аказаўся мільённым наведвальнікам карціннай галерэі «Родас» і яму ўручылі трыста долараў. Вядома таксама, што да гэтага ў карцінных галерэях Лернер бываць не прыходзілася.
  Вядома, між іншым, што Зарэцкі таемна ездзіў да Салжаніцына. Быў удастоены размовы працягласцю ў дзве хвіліны. Пацікавіўся, што Ісаіч думае пра сэкс? Атрымаў адказ, што «ўсё гэта ёсць блазнота заморская, антыхрыстава хлусьня…»
  Карацей, тут вядома ўсё. І аб усіх. Загаварылі нарэшце і пра Маруса з Рафаэлем. У такім, прыкладна, духу:
  - Да гэтай, з кутняга дома, ходзіць тут адзін іспанец. І прытым адкрыта. Хіба можна так сябе не паважаць?!
  Мужчыны, абмяркоўваючы гэтую тэму, весела падміргвалі. Жанчыны сурова падымалі бровы. Мужчыны казалі:
  - Гэтая рудая, аднак, не губляецца.
  Жанчыны выказваліся стражэй:
  - Хоць бы кроплю сумлення мела!
  Жанчыны, як правіла, Марусю асуджалі. Мужчыны, у асноўным, спачувалі ёй.
  Рафал ў прадстаўленні мужчын быў гангстарам і нават тэрарыстам. Жанчыны лічылі яго звычайным п'яніцам.
  Касая Фрыда так і казала:
  - Тыповы п'яны гой з Жмерынкі!
  У нашых жанчын філасофія такая:
  «Калі ты адна з дзіцем, без капейкі грошай - не ганарыся. Паводзь сябе крыху сціплей».
  Яны лічылі, што ў Марусіным цяжкім становішчы неабходна быць стомленай, нікчэмнай і залежнай. Яшчэ лепш - хворы, з засмучанымі нервамі. Тады б нашы жанчыны ёй паспачувалі. І нават, я не сумняваюся, дапамаглі б.
  А так? Калі занадта ганарлівая, то няхай сама выкручваецца... Увогуле:
  «Хочаш, каб я цябе шкадавала? Дай спачатку атрымаць асалоду ад тваім прыніжэннем! »
  Маруся не рабіла ўражання забітай і прыніжанай. Хутка пачала вадзіць машыну. (Рафа памяняў аблезлы «б'юік» на высокі джып.) Даволі часта з'яўлялася ў рускіх крамах. Купляла дарагую рыбу, бужаніну, чорную ікру. Хоць я ўсё яшчэ не мог зразумець, чым Рафал займаецца. Не кажучы пра Муся...
  Сто разоў я пераконваўся - беднасць - якасць прыроджаная. Багацце таксама. Кожны абірае тое, што яму больш падабаецца. І як ні дзіўна, многія аддаюць перавагу беднаце. Рафаэль і Муся аддалі перавагу багаццю.
  Рафал быў падобны на распешчанага сына Арыстоцеля Анасіса. Ён паводзіў сябе як чалавек без грошай, але абаронены татавымі мільярдамі. Ён браў у пазыку дзе толькі можна. Афармляў крэдытныя паперы. Раздаваў фінансавыя абавязацельствы.
  Ён гуляў. Наступствы яго не хвалявалі.
  
  
  Спачатку Муся нервавалася, а затым прывыкла. Амерыка - багатая краіна. Камусьці трэба жыць у гэтай краіне без засмучэнняў і клопатаў?!
  Вось так яны і жылі.
  Грамадства магло дараваць ім што заўгодна: дармаедства, вымагальніцтва, наркотыкі. Карацей - усё, за выключэннем бестурботнасці.
  Касая Фрыда абуралася:
  — Дык і я ж завяду сабе якога-небудзь Чыпаліна!
  Нашыя інтэлектуалы выказаліся наступным чынам. Зарэцкі казаў:
  - Зірніце на гэтага лацінаамерыканца. На ягоныя суставы і вушныя ракавіны. Перад намі характэрны тып латэнтна-дыскурсоіднага моносексопата. А зараз зірніце на Марыю Фёдараўну. На яе жывот і тазавыя косткі. Гэта ж тыповы выпадак рэлевантна-міфізаванага полісэксуалітэту… Карацей кажучы, яны не пара…
  Лемкус апускаў вочы:
  - Бог ёсць каханне!
  Праваабаронца Караваеў усклікаў, жэстыкулюючы:
  — Амаральна і сорамна аддавацца адзюльтэру, калі ўвесь хельсінкскі гурт за кратамі!
  Яму сумна паўтараў выдавец Друкер:
  - Аддацца чалавеку, які блытае Талстога з Дастаеўскім!.. Я асабіста гэтага не разумею…
  Аркаша Лернер з некаторым сумам паўтараў:
  - Прыгожых баб заўсёды адводзяць нахабныя грузіны... Што?.. Іспанец?.. Гэта, у прынцыпе, адно і тое ж...
  Уладальнік крамы Зяма Півавараў разважаў, як сапраўдны бізнэсмэн:
  - Не прападаць жа дэфіцытнаму тавару...
  Яўсей Рубінчык, будучы ў душы мастаком, адзначыў:
  - Глядзяцца яны нядрэнна. Хацелася б мне іх захаваць фарматам восем на дванаццаць…
  Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч абмежаваліся даволі легкадумнымі жартамі. Перцовіч, у прыватнасці, сказаў Марусе:
  - Ты, Мусенька, сяброў не забывай. Ты, калі будзеш замуж выходзіць, усынаві мяне. А то ўжо няма сілы круціць баранку ў шэсцьдзесят чатыры гады...
  
  
  Не тое каб я пасябраваў з Рафаэлем. Дзеля гэтага мы былі занадта рознымі людзьмі. Хаця сустракацца даводзілася нам даволі часта. Такі ў нас раён.
  Дапусцім, вы шукаеце кагосьці. Адрас даведвацца зусім не абавязкова. Гуляйце па цэнтральнай вуліцы. Купіце слоік піва. З'ешце порцыю марожанага. Выкурыце цыгарэту. І непазбежна сустрэнеце таго, каго шукаеце. Як мінімум, атрымаеце любую інфармацыю аб ім. І галоўным чынам — якая ганіць…
  Маруся разы тры ладзіла вечарынкі. Запрашала нас з жонкай. Рыхтавала хатнія пяльмені. Выхоўвала Рафу:
  - Не куры! Паменш ясі! А галоўнае, паменш размаўляй! Улічы, што ты тут самы дурны.
  Рафаэль не крыўдзіўся. Ён, сапраўды, гадзінамі казаў. І, у асноўным, пра тое, як стаць мільянерам. Будаваў планы хуткага ўзбагачэння.
  Планаваў выданне ядомых дзіцячых кніг. Затым выношваў праект ядомых шахмат. Нарэшце, прыйшоў да хвалюючай ідэі ядомых жаночых трусікаў.
  Яго бянтэжыла толькі адсутнасць пачатковых капіталаў.
  - Можна, - казаў ён, - папрасіць у братоў. Яны мне давяраюць поўнасцю. Досыць зняць трубку…
  - Браты не дадуць, - устаўляла Муся. - І ты выдатна гэта ведаеш. Яны не ідыёты.
  - Не дадуць, - ахвотна згаджаўся Рафал, - гэта праўда. Але папрасіць я хоць зараз магу. Не верыш?..
  Будучы амерыканцам, ён усёй душой марыў разбагацець. Але будучы яшчэ і рэвалюцыянерам, ён марыў дабіцца справядлівасці.
  Маруся казала:
  - Ішоў бы ты працаваць, як усе людзі.
  Рафа цвёрда пярэчыў:
  - Няхай працуюць дантысты, багацеі і адвакаты.
  Логіка ў яго прамовах адсутнічала.
  Аднойчы я сядзеў у Мусі. Рафал прыбег аднекуль усхваляваны і бледны. Закрычаў з парога:
  - Геніяльная ідэя! Прынясе нам тры мільёны долараў! Поспех на сто працэнтаў гарантуецца. Ніякай рызыкі. Праз тры тыдні мы адчыняем фабрыку штучных саскоў!
  - Чаго? - спытала Муся.
  - Штучных саскоў!
  - Не зразумеў, - кажу. - Якіх саскоў?
  - Звычайных, жаночых.
  І Рафа ткнуў сябе каравым пальцам у грудзі.
  - Усё вельмі проста. Паглядзі на жанчын. Асабліва тых, што маладзейшыя. Яны ж усё без станікаў разгульваюць. Каб праз вопратку ўсё гэта прасвечвала. Ты заўважыў?
  - Дапусцім, - кажу.
  - Я доўга назіраў і раптам...
  - Паменш назірай, - паспела ўставіць Муся.
  - Я доўга назіраў, і раптам мяне сёння ахінула. Усё гэта добра для маладых. А хто старэйшы, тым крыўдна. Ім таксама хочацца, каб усё прасвечвала. І каб пры гэтым зусім не боўталася. І я прыдумаў, - Рафа пераможна ўзвысіў голас, - як гэтага дамагчыся.
  - Ну?
  - Прашу ўвагі. Старая апранае станік. Прымацоўвае да станіка гумовы сасок. Затым нацягвае кофту.
  - Ну і што?
  - А тое, што ўсё прасвечвае і зусім не боўтаецца.
  - І ты маеш намер гэтую гадасць прадаваць? - спытала Муся.
  - У неабмежаванай колькасці. Гэта ж ілюзія! Я буду гандляваць ілюзіямі па сорак цэнтаў штука. І зараблю на гэтым мільёны. Таму што самы хадавы тавар у Амерыцы – ілюзія… Засталося здабыць пачатковы капітал. Прыкладна тысяч дваццаць...
  
  
  — Ён вар'ят, — казала Муся, — крэйзі! Гэта факт. Але да Ляўкі ён сапраўды прывязаны. Ён яму цацкі купляе. Ходзіць з ім у басейн. Нядаўна рыбу ездзілі лавіць. Ён з Лявушкам як роўны ў плане інтэлекту. А можа, Лёва нават разумнейшы...
  Аднойчы Муся зазірнула да нас з жонкай і кажа:
  - Дасце каву? Я крыху пасяджу. А каля пяці заедзе Рафал. Ён павінен Левушку забраць з кіндэргартэну.
  Мая жонка адкрыла халадзільнік. Муся закрычала:
  — Божа ўратуй! Я на дыеце...
  Мы пілі каву. Казалі аб палітыцы. Канкрэтна, абмяркоўвалі асобу Гарбачова і яго рэформы. Маруся ў прыватнасці сказала:
  - Калі там пачнуцца перамены, я пра гэта раней за ўсіх даведаюся. Бо адразу ж звольняць майго бацьку. Ён сам мне казаў: «Улічы. Пакуль я займаю такую адказную пасаду, камунізм табе і маме не пагражае…»
  Тут знізу пазванілі.
  - Гэта Рафал.
  Праз хвіліну з'явіўся Рафаэль, пачцівы, загарэлы і пахучы касметыкай. Ён выявіў жаданне выпіць рома з пепсі-колай. Паведаміў, што духата на вуліцы, як у апраметнай.
  Маруся засмяялася:
  - Усюды гэты Рафай пабываў ...
  Затым спытала:
  - Дзе дзіця? Ў двары?
  - Зараз усё растлумачу.
  Маруся пачала прыўздымацца:
  - Дзе Ляўушка?
  - Не хвалюйся. Усё нармальна.
  Рафал зноў выпіў. Апусціў шклянку. Атуліўся за маёй спіной і тонкім голасам прамовіў:
  - Мне здаецца, я страціў яго.
  - Што?!
  - Я думаю, ён выпаў з машыны. Толькі не хвалюйся…
  Але мы ўжо беглі ўніз па лесвіцы. Маруся - наперадзе. Я следам. Затым мая жонка. І далей Рафаэль, які на хаду паўтараў:
  - Мы ехалі праз Грэнд Сентрал. Павярнулі да маста. Леа пералез на задняе сядзенне. Тамака ляжалі новыя цацкі. А потым раптам чую - бэнг! Я думаў, гэта ўзарвалася цацачная бомба.
  - Заб'ю! - крычала Муся, не запавольваючы кроку.
  Мы беглі да пераезду. Рафал на бягу курыў цыгару. Мая жонка ў хатніх туфлях стала адставаць. Я ўгаворваў Марусю дзейнічаць разумна. Людзі саступалі нам дарогу.
  Дзень быў сонечны і гарачы. Над асфальтам паднімаліся выпарэнні бензіну. У баку аэрапорта грукаталі рэактыўныя маторы. Сто восьмая вуліца была падобная на засвечаную фатаграфію.
  Лявей віядука мы заўважылі натоўп, які няшчыльна акружаў паліцэйскага. Маруся з крыкам кінулася наперад. Секунда, і вачам яе паўстане распасцёртае на выцвілым асфальце цела.
  Людзі расступіліся. Мы ўбачылі заплаканага Левушку з цацачнай гранатай у кулаку. Яго калені былі ў ранках. Іншых калецтваў я не знайшоў.
  - Значыць, гэта ваш? - спытаў даволі панура паліцэйскі.
  Маруся падхапіла Лёву на рукі. Адзін у натоўпе сказаў:
  - Лёгка адкараскаўся.
  Другі дадаў:
  - Трэба аддаваць такіх бацькоў пад суд.
  Тут падаспелі новыя разявакі:
  - Што здарылася?
  - Выпаў з машыны...
  - Добра, што не з самалёта…
  Мы накіроўваліся да дома. Рафаэль трымаўся наводдаль. Пасля раптам кажа:
  - Мне здаецца, што гэтую справу варта адсвяткаваць!
  Ён зрабіў крок у напрамку да дзвярэй рэстарана «Лотас».
  І толькі тады Маруся ўзнагародзіла яго звонкай, аглушальнай аплявухай. Раздаўся гук, як быццам тысячы прыхільнікаў, дапусцім, Адрыяна Чэлентана адначасова пляснулі ў ладкі.
  Рафала нават вокам не павёў. Ён толькі падняў рукі і сказаў:
  - Здаюся...
  
  
  У ліпені Муся адзначала дзень нараджэнні. Сабралася ў яе дванаццаць чалавек гасцей.
  Па-першае, сваякі - Фіма з Лорай. Далей, Зарэцкі - нешта накшталт вясельнага генерала. Лернер - у ролі тамады. Рубінчык - прадстаўнік нашых дзелавых колаў. Выдавец Друкер - увасабленне культуры. Півавараў, без якога такія вечарынкі не абыходзяцца. Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч - у якасці народа. Караваеў - які ўвасабляе раённае іншадумства. І нарэшце, Рыгор Лемкус, які заявіў без запрашэння, але з дзецьмі.
  Зарэцкі падарыў Марусе кранутую завяданнем ружу. Лернер - тузін шампанскага. Уладальнік «Рускай кнігі» Друкер - том арабскіх непрыстойных казак. Караваеў — фотаздымак Белацаркоўскага з аўтографам: «Цярпімасць — нашая грозная зброя!» Рубінчык паднёс ёй мані-ордэр на загадкавую суму - трыццаць восем долараў і шэсцьдзесят чатыры цэнты. Сваякі Фіма з Лорай - вентылятар. Півавараў - цэлы вазок усякага дабра з уласнай крамы. Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч разам купілі Мусе новы тэлевізар. Лемкус надарыў яе сваім дабраславеньнем. А мы з жонкай абышліся банальнай кававаркай.
  Чакалі Рафу. Той затрымліваўся. Маруся патлумачыла:
  - Ён тэлефанаваў. Спачатку з Манхэтэна. Потым з Лонг-Айленда. А паўгадзіны таму - з Джэксан-Хайтс. Крычаў, што хутка будзе. Можа, грошы пазычаць паехаў да сваякоў? Відаць, шукае мне які-небудзь асаблівы падарунак. Толькі гэта не абавязкова. Тут галоўнае – увага…
  Вырашылі пачакаць. Хоць Аркаша Лернер усё глядзеў на заліўное. Ды і астатнія выяўлялі лёгкую нервовасць. У прыватнасці, Рубінчык казаў:
  — І ўсё ж зімой нашмат лепш есць. Улетку таксама, увогуле, есць, але горай…
  У адказ на гэта Аркаша Лернер панура вымавіў:
  - Я мяркую, неразумна чакаць зімы!
  І асцярожна ўзяў масліну з талеркі.
  - Ну, тады сядайце, - запрасіла Муся.
  Госці з шумам пачалі рассаджвацца.
  - Я бліжэй да вас, Марыя Фёдараўна, - сказаў Зарэцкі.
  - А я бліжэй да сёмгі, - адазваўся Лернер.
  Празвінеў званок. Маруся выбегла да ліфта. Неўзабаве з'явіўся Рафаэль. Выгляд у яго быў ганарлівы і ўрачысты. У руках ён нёс вялікі карычневы пакет. У пакеце нешта шчоўкала, свістала і драпалася. Пры гэтым даносіліся цяжкія ўздыхі.
  Рафаэль дачакаўся цішыні і перакуліў змесціва пакета ў крэсла. Адтуль выпаў, з трэскам выпростваючы крылы, вялікі зялёны папугай.
  - Аб Госпадзе, - сказала Муся, - гэта яшчэ што такое?!
  Рафа пераможна абвёў вачыма публіку:
  - Яго клічуць Лола! Я заплаціў за яго трыста долараў!.. Ты рада?
  - Кашмар! - сказала Муся.
  - А дакладней - дзвесце шэсцьдзесят. Ён каштаваў трыста, але я купіў яго за дзвесце шэсцьдзесят. Плюс таксі…
  Лола быў ростам з курыцу. Ён быў зялёны, з рудым чубком, аранжавымі пэйсамі і чорнай каршаковай дзюбай. Яго семіцкі профіль выказваў абурэнне. Схіліўшы крыху галаву, ён рухаўся валюхаста, часта выпростваючы крылы.
  З крэсла ён пераступіў на этажэрку. З этажэркі - на таршэр. Адтуль цяжка пераляцеў на люстру. З люстры - на карніз. Затым уніз галавой спусціўся па аконнай шторы. Ступіў на вечка тэлевізара. Прысеў. На лакіраванай паверхні ўзнікла пераканаўчая купка.
  Адарыўшы нас гэткім скарбам, Лола выхваляючыся ўскрыкнуў. А потым затараторыў з незадаволеным выглядам:
  - Шыт, шыты, шытыя, шытыя, шытыя, фак, фак, фак, фак...
  - У добрых, трэба думаць, быў руках, - сказала Муся.
  - Мне б так валодаць ангельскай, - здзівіўся Друкер.
  Папугай тым часам залез на стол. Прайшоўся ўздоўж закусак. Запэцкаў лапы ў маянэзе. Цэпка ўхапіў за хвост сардзіну і зноў узляцеў на люстру.
  Муся звярнулася да Рафаэля:
  - Дзе ж клетка?
  - Грошай не хапіла, - вінавата растлумачыў ёй Рафаэль.
  - Але ж ён будзе паўсюль какаць!
  - Не выключана. І нават верагодна, – пацвердзіў Зарэцкі.
  - Што ж рабіць?!.
  Рафала прыставаў да Марусы:
  - Ты не рада?
  - Я?.. Я проста шчаслівая! Мне ў жыцці толькі гэтага і не хапала!
  Мы агульнымі намаганнямі загналі папугая ў шафу.
  Лола быў незадаволены. Ён лаяўся, як савецкі няпахмелы рознарабочы. Падрапаў тонкую фанеру і дзяўбнуў яе магутнай дзюбай.
  А потым заціх і, здаецца, заснуў.
  Шафа была танная. Шчыліны прапускалі паветра…
  - Заўтра што-небудзь прыдумаем, - сказала Муся.
  І дадала:
  - Ну, а цяпер да стала!
  Праз хвіліну зазвінелі чаркі, кубкі і шклянкі. Выпівалі з чаго давядзецца. Лернер гучна крыкнуў:
  - З Днём нараджэння!
  Маруся ад збянтэжанасці вымавіла:
  - Вас таксама...
  
  
  Разыходзіліся мы каля гадзіны ночы. Ішлі і абмяркоўвалі Мусін праблемы. Зарэцкі казаў:
  - Здаровая, прабачце, баба, не працуе, жыве з нейкім дзікабразам... Цэлы дзень вольная. Апранаецца ў меха і замшу. П'е шклянкамі. І ніякіх клопатаў... У Афганістане, між іншым, льецца кроў, а тут ракой цячэ шампанскае!.. У Непале дзеці галадаюць, а тут нейкі гідкі папугай сардзіны жрэ!.. Дык дзе ж справядлівасць?
  Тут я бестактоўна засмяяўся.
  - Цынік! - выгукнуў Зарэцкі.
  Мне прыйшлося сказаць яму:
  - Ёсць сёе-тое вышэй справядлівасці!
  - Ого! - сказаў Зарэцкі. - Гэта цікава! Кажаце, я вас з задавальненнем паслухаю. Увага, спадары! Дык што ж вышэй за справядлівасць?
  - Ды што заўгодна, - адказваю.
  - Ну, а калі больш канкрэтна?
  - Калі больш канкрэтна - міласэрнасць…
   Я хачу дадому
  Надышла восень. Наш раён з цяжкасцю ачуўся пасля доўгага ўдушлівага лета. Кандыцыянеры былі выключаныя. Таўстуны змянілі агідныя шорты на прыстойныя крымпленавыя штаны. Жанчыны, злёгку прыкрыўшыся, здабылі вядомую таямнічасць. Цяжкі пах дыму і бензіну растварыўся ў водары падгнівалай лістоты.
  Марусю я сустракаў даволі часта. Часам мы заходзілі ў бар. Маруся скардзілася:
  - Ты сабе не ўяўляеш! Рафал і Лола - ну проста двайняты. У тым сэнсе, што адказнасці - нуль. І лексікон прыкладна аднолькавы.
  - Ён так і не працуе?
  - Лола?
  - Ды не Лола, а Рафал?
  Муся засмяялася:
  - Ты яго, мусіць, з кімсьці блытаеш. Хутчэй ужо я паверу, што працуе Лола. Хоць і гэта, шчыра скажам, малаверагодна…
  Марусе прынеслі кактэйль - джын з ліманадам. Мне - падвойную порцыю "Сталічнай".
  Мы пераселі за асобны столік. Я спытаў:
  - Тады на што вы існуеце?
  - Не ведаю... Я тут месяц працавала ў адной канторы. Адказвала на званкі. Натуральна, гаспадар пачаў прыставаць. Я кажу яму: «Паехалі ў матэль. Усё задавальненне - сто даляраў ». А ён: "Я думаў, ты прыстойная жанчына". А я яму: "Табе прыстойная і за мільён не дасць".
  Я перабіў яе:
  - Маруська, ты ў сваім розуме?! Бо ты не прастытутка! Што ўвогуле за размовы?!
  - А што ты мне раіш? Талеркі мыць у паршывым рэстаране? На праграміста навучыцца? Гандляваць арэхамі на Сто восьмай?.. Ды лепш я зваротна папрашуся!
  - Куды? У Маскву?
  - Ды хоць бы і ў Маскву! А што асаблівага?! Бо не пасадзяць жа мяне. Да палітыкі я дачынення не маю…
  - А свабода?
  - На дуль мне свабода! Я хачу спакою… І ўвогуле, навошта патрэбная свабода, калі ў мяне ёсць тата?!
  - Ты даеш!
  - Нармальны чалавек, ён і ў Маскве вольны.
  - Ці шмат ты бачыла нармальных?
  - Іх усюды няшмат.
  - Ты проста ўсё забылася. Хамства, хлусня…
  - У Маскве і нахамяць, дык хоць па-руску.
  - Вось гэта і страшна!..
  - Увогуле, жыцця няма. На Рафу спадзявацца неразумна. Ён такі: сёння на каленях поўзае, а заўтра раптам знікне. Дзесьці бадзяецца тыдзень ці два. Потым зноў звоніць. З'явіўся неяк раз, здымае штаны, а трусы ў памадзе. Я табе клянуся! Прычым яго і раўнаваць-то бескарысна. Не зразумее. У маральных адносінах Лола на гэтым фоне - акадэмік Сахараў. Ён хоць не бадзяецца па бабах...
  Я спытаў:
  - А Лёва?
  - Ляўка малады яшчэ па бабах бадзяцца.
  - Я спытаў - як Лёвушка на гэтым фоне?
  - А-а... Выдатна. У яго якраз усё цудоўна. І з Рафай адносіны выдатныя. І з папугаем, калі той у добрым настроі... Як кажуць, роднасныя душы...
  Я памахаў рукой знаёмаму мастаку. Яго жонка ўтаропілася на Мусю. Так, быццам выявіла мяне ў сумнеўнай кампаніі. Цяпер пачнуцца размовы. Зрэшты, размовы пачаліся ўжо даўно.
  Аднак настрой сапсаваўся. Я заплаціў, і мы пайшлі...
  
  
  Мінуў тыдзень. Недзе я пачуў, што Муся ездзіла ў савецкую амбасаду. Прасілася нібыта дадому.
  Спачатку я, вядома, не паверыў. Але чуткі ўсё ўзмацняліся. Абрасталі ўсякімі падрабязнасцямі. У прыватнасці, Рубінчык казаў:
  - Яе справамі займаецца Баліеў, трэці сакратар пасольства.
  Я патэлефанаваў Марусі. Пытаю:
  - Што там адбываецца?
  Яна мне кажа даволі дзіўным тонам:
  - Калі хочаш, сустрэнемся.
  - Дзе?
  - Толькі не ў крамы «Дняпро».
  Мы сустрэліся на Осцін-стрыт, купілі фунт чарэшань. Селі на траву ў Прэсвітэрыянскай царквы.
  Муся кажа:
  - Калі цябе са мной убачаць, будзеш непрыемнасці мець.
  - У тым сэнсе, што жонка даведаецца?
  - Не жонка, а эмігранцкая, пардон, грамадскасць.
  - Пляваць... Ты што, сапраўды была ў пасольстве?
  - Ну, была.
  - І што?
  - Ды нічога. Сказалі: "Трэба вам, Марыя Фёдараўна, заслужыць прабачэнне".
  - Чым усё гэта скончылася?
  - Нічым.
  - І што ж будзе далей?
  - Я не ведаю. Я толькі ведаю, што хачу дадому. Жадаю, каб пра мяне клапаціліся. Хачу туды, дзе тата з мамай... А тут? Іспанец, папугай, нейкая бязглуздая свабода... Я, можа, хачу дварняка, а не папугая...
  - Дварняга, - кажу, - у цябе ёсць.
  Маруся змоўкла, адвярнулася. Наступіла цяжкая паўза. Я кажу:
  - Ты злуешся?
  - Навошта мне злавацца? Сустрэць бы цябе пятнаццаць гадоў таму...
  - Я не такі ўжо стары.
  - У цябе жонка, дзіця... Карацей, зразумела. А проста так я не хачу.
  - Ды проста так і я не згодны.
  - Тым больш. І хопіць размаўляць на гэтую тэму!
  - Хопіць.
  Чарэшні былі з'едзены. А костачкі мы кінулі ў траву.
  Каб перапыніць маўчанне, я спытаў:
  - Ты хочаш расказаць мне пра свае справы?
  І вось што я пачуў.
  
  
  У жніўні ў Мусі пачалася дэпрэсія. Чыннікі, як гэта звычайна і бывае, выглядалі дробнымі. Вядома, што па-сапраўднаму пакутуюць людзі толькі ад прыкрых дробязяў.
  Злучылася ўсё. У Лявушкі ўзнікла алергія да шакаладу. Рафаэль не з'яўляўся з чацвярга. Лола зламаў чарговую клетку з цяжкага меднага дроту. Рахунак за тэлефон быў не аплачаны.
  Тут якраз і з'явілася аб'ява ў газетах. Усе жадаючыя могуць паглядзець айчынны фільм «Даўрыя». Карціна дэманструецца пад эгідай нашай місіі ў ААН. Свабодны ўваход. Па чутках, чакаецца шампанскае і бутэрброды.
  Муся раптам вырашыла, што пайдзе. А Лявушку пакіне сваякам.
  Зала была невялікая, халаднаватая. Фільм асаблівага ўражання не зрабіў. Стральбой і гонкамі амерыканскіх гледачоў не здзівіш.
  Затое потым іх пачаставалі гарэлкай з бутэрбродамі. Слых адносна шампанскага не пацвердзіўся.
  Да Мусы падышоў даволі сімпатычны тып гадоў сарака. Назваўся:
  - Логінаў Алег Вадзімавіч.
  Пагаварылі аб кіно. Затым пра жыццё ўвогуле. Алег Вадзімавіч паскардзіўся на дарагоўлю.
  Сказаў, што якасць у Амерыцы - жудасна дарагая штука. «Нядаўна, кажа, я прад'явіў свайму босу ультыматум. Плаціце больш ці я звольнюся».
  - Чым жа гэта скончылася? - спытала Муся.
  - Кампрамісам. Зарплату ён мне так і не дадаў. Затое я вырашыў, што не звольнюся.
  Муся засмяялася. Алег Вадзімавіч здаваўся ёй вясёлым чалавекам. Яна нават спытала:
  - Чаму сярод людзей значна больш змрочных, чым вясёлых?
  Логінаў адказаў:
  - Змрочным лягчэй прыкідвацца.
  Потым раптам пытаецца:
  - А ці магу я задаць пытанне, што называецца, прыватнае?
  - Гэта значыць?
  - Прасцей кажучы - нясціплы... Як гэта здарылася, паважаная Марыя Фёдараўна, што вы на Захадзе?
  - Па дурасці, - адказала Маруся.
  - Татка ваш - самавітая постаць. Маці - адказны работнік. Самі вы нядрэнна зараблялі. Аліментаў, прашу прабачэння, выходзіла штомесяц рублёў па сто…
  - Не ў грошах шчасце.
  - Цалкам згодзен... У чым жа? Ад палітыкі вы былі далёкія. Матэрыяльна вам хапала. Жылі бесклапотна... Сваякоў захацелася пабачыць? Пры такіх даходах сваякоў можна было выпісаць з-за мяжы - да нас…
  - Не ведаю... Дурніца я была...
  - Зноў жа цалкам згодны. Тым не менш, якія вашыя планы?
  - У сэнсе?
  - Як вы збіраецеся жыць далей?
  - Як-небудзь.
  Тут Муся спахапілася.
  - Я Амерыку не хаю. Мне тут падабаецца.
  - Яшчэ б, - падтрымаў таварыш Логінаў. - Вялікая краіна! Ды мы тут чужыя, незалежна ад перакананняў.
  Маруся ветліва кіўнула. Ёй спадабалася размашыстае «мы», якім Логінаў аб'яднаў іх: эмігрантку з дыпламатам.
  - Можа, я назад папрашуся. Скажу - прабачыце мяне, дурніцу несвядомую…
  Логінаў падумаў, усміхнуўся і сказаў:
  - Прабачэнне, Марыя Фёдараўна, трэба заслужыць...
  
  
  Маруся паднялася і абтрос спадніцу. З Квінс-бульвара даносіўся гул аўтамашын. Над дахамі бляднела дагаральнае сонца. У цень ад прэсвітэрыянскіх вежаў наляцела машкара.
  Я таксама ўстаў:
  - Дык чым жа гэта скончылася?
  - Яны мне патэлефанавалі.
  - Хто яны?
  - Два тыпы з савецкага пасольства.
  Я сказаў:
  - Хадзем, раскажаш па дарозе. Можа, вып'ем кавы дзе-небудзь?
  Маруся раззлавалася:
  - А кісяля ты мне не хочаш прапанаваць?..
  Мы апынуліся ў бары на Сямідзесятай. Там грукатала музыка. Прыйшлося ісці праз дарогу да мексіканцаў.
  Я спытаў:
  - Дык што ж было далей?
  
  
  Муся развіталася з Логінавым у холе. Думала, што ён захоча праводзіць яе. І нават падрыхтавалася да не занадта энергічнага адпору. Але Алег Вадзімавіч сказаў:
  - Калі хочаце, я вам пазваню...
  Магчыма, думала Маруся, ён баіцца свайго начальства. Ці ж мяне не хоча падводзіць.
  Дадому Маруся ехала ў сабвеі. Цэлую гадзіну сябе дакарала за непатрэбную, пустую шчырасць. Ды і думка аб вяртанні на радзіму здавалася ёй зараз абсурднай. Раптам пасадзяць? Раптам прымусяць каяцца? Лаяць Амерыку, якая тут зусім ні пры чым…
  Прайшло тры дні. Маруся пачала забывацца на гэту дурную размову. Тым больш, што з'явіўся Рафал, як заўсёды, задаволены і шчаслівы. Ён сказаў, што быў у Канадзе выключна па справе. Што нядаўна заснаваў і, зразумела, узначаліў карпарацыю па зборы цішыні.
  - Чаго? - спытала Муся.
  - Цішыні.
  - Ого, - сказала Муся, - гэта нешта новенькае.
  Рафаэль крычаў:
  - Я зараблю мільёны! Вось убачыш! Мільёны!
  - Вельмі дарэчы. Тут якраз прыйшлі рахункі.
  - Паслухай, у чым мая ідэя. У нашым жыцці зашмат шуму. Гэта шкодна. Дзейнічае на псіхіку. Ад гэтага ўсе людзі сталі нэрвовымі і злымі. Людзям проста не хапае цішыні. Дык вось, мы будзем збіраць яе, захоўваць і прадаваць…
  - На вагу? - спытала Муся.
  - Чаму на вагу? У касетах. І пад нумарамі. Скажам, цішыня нумар адзін: "Світанак у гарах". А цішыня, дапусцім, нумар пяць: «Любоўная млосць». Нумар дзевяць: «Цішыня сапсаванай землечарпалкі». Нумар сорак: "Цішыня праз хвіліну пасля авіяцыйнай катастрофы". І гэтак далей.
  - За тэлефон трэба было б заплаціць, - сказала Муся.
  Рафал не даслухаў і пайшоў за півам.
  
  
  Тут ёй патэлефанавалі. Нізкі голас вымавіў:
  - Мы з савецкага пасольства...
  Паўза.
  - Але! Жадаеце з намі сустрэцца?
  - А дзе?
  - Ды дзе заўгодна. У самым людным месцы. Рэстаран «Шанхай» на Лексiнгтон і Пяцьдзесят чацвёртай вас уладкоўвае? Ў сераду. Роўна ў тры.
  - А як я вас даведаюся?
  - Ды ніяк. Мы самі вас даведаемся. Нас Алег Вадзімавіч праінфармаваў. Не турбуйцеся. Просьба не спазняцца. Улічыце, мы спецыяльна прыляцім з Вашынгтона.
  - Я прыйду, - сказала Муся.
  І падумала: «Тут кавалеры даляр на метро баяцца выдаткаваць. А гэтыя спецыяльна прыляцяць з Вашынгтона. Дробязь, а прыемна…»
  Роўна ў тры яна была на Лексiнгтон. У рэстарана чакалі двое. Адзін - даволі малады, у футболцы. А другі - пры гальштуку і гадоў на дзесяць старэй. Ён і прадставіўся - Баліеў. Малады сказаў, працягваючы руку, - Жора.
  У рэстаране было цесна, хоць ланч даўно скончыўся. Гулі кандыцыянеры. Маладая кітаянка праводзіла іх за столік ля акна. Уручыла кожнаму меню з драконамі на фіялетавай вокладцы. Жора пагрузіўся ў чытанне. Баліеў абыякава вымавіў:
  - Мне - як заўсёды.
  Маруся паспяшалася заявіць:
  - Я есці не буду.
  - Справа ваша, - рэагаваў Баліеў.
  Жора абурыўся:
  - Крыўдзіш, маці! Ідзеш на канфрантацыю! А значыць, ствараеш ачаг міжнароднай напружанасці!.. Навошта?.. Давай пагаворым! Пабудзем у дзелавым і канструктыўным становішчы!..
  Тут Баліеў з раздражненнем прыкрыкнуў:
  - Памаўчыце!
  У Марусі адразу ж узнікла адчуванне тэатра, відовішча, эстраднай пары. Жора быў вясёлы, разбітны і адкрыты. А Баліеў - па кантрасце - пахмурны, строгі і негаманкі.
  Пры гэтым паміж імі адчувалася ўзгодненасць, як у цырку.
  Жора казаў:
  - Не падай духам, маці! Усё будзе выдатна! Найбяднейшыя пласты дапамогуць! Захад асуджаны!
  Баліеў незадаволена хмурыўся:
  - Не ведаю, як тут быць, Марыя Фёдараўна. Рашэнні ў такіх справах, вядома, прымаюцца Масквой. Пры гэтым шмат што, натуральна, залежыць і ад нашых, так бы мовіць, рэкамендацый…
  Кітаянка прынесла ім гарбаты. Дробна кланяючыся, бясшумна выдалілася. Жора ўслед ёй крыкнуў.
  - Хутчэй, даражэнькая! Вышэй нагу, ужо вока!..
  Баліеў нарэшце кіўнуў:
  - Расказвайце.
  - Што?
  - Ды ўсё як ёсць.
  - А што расказваць? Жыла я добра, матэрыяльна і ўвогуле. З'ехала па дурасці. Жадаю, як гаворыцца, загладзіць. Аж да пазбаўлення волі…
  Жора зноў абурыўся:
  - Кінь ты, маці! Каго зараз саджаюць?! Сягоння, каб сесці, адмысловыя заслугі патрабуюцца. Тыпу шпіянажу…
  Тут Баліеў строга ўдакладніў:
  - Бываюць выключэнні.
  - Для паліцаяў!.. А Марыя Фёдараўна - проста несвядомая.
  - Увогуле, - неахвотна пацвердзіў Баліеў, - гэта так. І ўсё ж прабачэнне трэба заслужыць. А як, на гэты конт мы будзем размаўляць у пасольстве.
  - Я павінна прыехаць?
  - Чым хутчэй, тым лепш. Чакаем вас кожны панядзелак. З гадзіны да шасці. Запісвайце адрас.
  - А цяпер, - сказаў ёй Жора, - можна вас захаваць? Як кажуць, не для пратакола.
  Ён дастаў з кішэні фотаапарат. Баліеў крыху прысунуўся да Марусы. Афіцыянт з дымным падносам замёр за некалькі крокаў.
  Навошта ім фатаграфія спатрэбілася, думала Маруся. У якасці доказы? У доказ паспяхова праведзенай аперацыі? Навошта? І ці ехаць мне ў гэтае чортава пасольства?.. Трэба было б паехаць. Проста дзеля цікавасці…
  
  
  Муся ехала "Амтракам" у шэсць раніцы. За вокнамі мільгалі рэкі, горы, пералескі — усё нібы намаляванае. Ранішні пейзаж у аконнай раме. Не прырода, думала Маруся, а нейкая цывілізацыя...
  Затым яна гуляла гадзіну па Вашынгтоне. Нічога асаблівага. Калі што і кінулася ў вочы, дык гэта мноства будаўнічых лясоў.
  Пасольскі асабняк ледзь бачыўся сярод зеляніны. Здавалася, што агароджа толькі падтрымлівае галінкі. Пруцця былі фарбаваныя, тоўстыя, з шыпамі.
  Муся пастаяла каля зачыненых дзвярэй, націснула кнопку.
  Вестыбюль, на супрацьлеглай сценцы - герб, тэлеўладкаванне…
  - Чакайце!
  Крэсла, стол, часопісы «Агеньчык», знаёмыя партрэты, аксамітныя шторы, халадзільнік…
  Чакаць прыйшлося нядоўга. Выйшлі трое. Жора, сам Баліеў і яшчэ даволі гнюсны тып у акулярах. (Твар, як бялізнавы гузік, успамінаў Муся.)
  Далей - хвіліны тры бессэнсоўных фармальнасцяў:
  - Стаміліся? Як даехалі? Жадаеце пепсі-колы?
  Пасля гэтага Баліеў ёй сказаў:
  - Знаёмцеся - Какораў Гардзей Барысавіч.
  - Мы так яго і называем - КДБ, - дадаў Жора.
  Какораў перапыніў яго даволі строгім жэстам:
  - Я прашу ўвагі. Давайце падсумуем факты. Нейкая Марыя Татаровіч пакідае радзіму. Затым Марыя Татаровіч, ці бачыце, просіцца зваротна. Ствараецца адчуванне, як быццам радзіма для некаторых - гэта пераменная велічыня. Хачу - з'еду, раздумаюся - вярнуся. Як быццам справа адбываецца ў гастраноме ці ж на рынку. Між тым здзейснена, я прашу прабачэння, гнюсную здраду. А значыць, трэба загладзіць сваю віну. І ўжо потым, грамадзянка Татаровіч, будзе вырашана, ці пускаць вас назад. Ці не пускаць. Але і тады рашэнне запатрабуе, улічыце, бязмежнай мяккасардэчнасці. А бо і ў сацыялістычнага гуманізму ёсць межы.
  - Ёсць, - упэўнена падтакнуў Жора.
  Наступіла паўза. Гулі кандыцыянеры. Халадзільнік раз-пораз пачынаў вібраваць.
  Маруся няўпэўнена спытала:
  - Што ж вы мне параіце?
  Кокараў памарудзіў і затым сказаў:
  - А вы, Марыя Фёдараўна, напішыце.
  - Што?
  - Артыкул, нататку, нешта падобнае.
  - Я? Аб чым?
  - Ды пра ўсё. Дэталёва выкладзеце ўсё, як было. Як вы жылі без клопатаў і засмучэнняў. Як на вас падзейнічалі прамовы Цахнавіцэра. І як потым вы здзейснілі ілжывы крок. І як цяпер раскайваецеся… Ясна?.. Падзяліцеся думкамі…
  - Адкуль?
  - Што - адкуль?
  - Думкі.
  - Думкаў я падкіну, - уставіў Жора.
  - Думкі не праблема, - пагадзіўся Кокараў.
  Баліеў нечакана заўважыў:
  - У адных ёсць думкі. У іншых - аднадумцы ...
  - Добра, - сказала Муся, - ну, дапусцім, я ўсё гэта выкладу. І што ж далей?
  - Далей мы ўсё гэта надрукуем. Ваш выпадак будзе для каго-небудзь урокам.
  - Хто ж гэта надрукуе? - спытала Муся.
  - Хто заўгодна. З нашай рэкамендацыяй!.. Ды хоць «Літаратурная газета».
  - Або «Нью-Ёрк Таймс», - дадаў Жора.
  - Я ж і пісаць не ўмею.
  - Як умееце. Бо гэта не вершы. Тут асноўнае - факты. Калі трэба, мы падрэдагуем.
  - Паслухай, маці, - крыўляўся Жора, - згаджайся, не стамляй.
  - Я папрашу Даўлатава, - сказала Муся.
  Кокараў перапытаў:
  - Каго?
  - Вы што, Даўлатава не ведаеце? Ён піша, як Тургенеў, нават лепш.
  — Ну, калі як Тургенеў, гэтага дастаткова, — сказаў Баліеў.
  - Дзейнічайце, - даваў наказ Марусю Кокараў.
  - Паспрабую...
  
  
  У бары заставаліся - мы, нейкі п'яны з факстэр'ерам і задуменная чорная дзяўчына. А можа, крыху жывая ад наркотыкаў.
  Маруся раптам сказала:
  - Пачастуй яе шампанскім.
  Я спытаў:
  - Жадаеце шампанскага?
  Дзяўчына здзіўлена паглядзела на мяне. Бо я быў не адзін. Затым яна рашуча і груба павярнулася да нас спіной.
  Мой дзіўны жэст ёй, відаць, не спадабаўся. Яна нават праверыла - ці на месцы яе карычневая сумачка.
  - Чаго гэта яна? - спытала Муся.
  - Ты не ў Ленінградзе, - кажу.
  Мы выйшлі на сырую вуліцу, пад дождж. Аўтамашыны праносіліся міма накшталт падводных лодак.
  Стала холадна. Таксі мне ўдалося злавіць толькі каля сінагогі. Стары "чэкер" быў напоўнены пахам сырога адзення.
  Я спытаў:
  - Ты што, сапраўды вырашыла ехаць?
  - Я б не задумваючыся села і паехала. Але толькі адразу ж. Без усялякіх гэтых дурных размоў.
  - Як наконт артыкула?
  - Натуральна, ніяк. Я маці пішу раз на год, і тое з памылкамі. Вось калі б ты мне дапамог.
  - Яшчэ чаго?! Навошта мне лішняя адказнасць? А раптам цябе пасадзяць?
  - Ну і няхай, - сказала Муся.
  І прысунулася да мяне. Я кажу ёй:
  — Рукі, між іншым, прыбяры.
  - Падумаеш!
  - У таксі каханнем займацца - гэта, прабач, не для мяне.
  - Тым больш, - умяшаўся наш шафёр, - што я сяку па-руску.
  - Божа! Якія ўсе свядомыя! - закрычала Муся, адсунуўшыся.
  І тут я заўважаю на каленях у шафёра рускую газету. Механічна чытаю загалоўкі: "Падпалены лівійскі танкер"... "Сустрэча Шульца з лідэрамі антысандыністаў"... "На чэмпіянаце свету па футболе"... "Маючыя адбыцца гастролі Браніслава Разудалава"...
  Не можа быць! Яшчэ раз перачытваю - «Гастролі Браніслава Разудалава. Нью-Ёрк, Чыкага, Філадэльфія, Дэтройт. У суправаджэнні ансамбля…»
  Я сказаў шафёру:
  - Дайце ж газету на хвіліначку.
  Маруся пытаецца:
  - Што там? Замах на Рэйгана? Вайна з бальшавікамі?
  - На, - кажу, - чытай...
  - О, Госпадзе! - я чую. - Гэтага мне толькі не хапала!
   Аперацыя "Песня"
  Гастролі Разудалава павінны былі працягнуцца тры тыдні. Пачыналіся яны ў Брукліне, шаснаццатага. Далей ішоў Квінс. Затым, па раскладзе - Чыкага, Філадэльфія, Дэтройт і, здаецца, Таронта.
  На афішах было выведзена:
  "Песня застаецца з чалавекам".
  Ніжэй красавалася фатаграфія мужчыны ў аксамітным зялёным пінжаку. Ён быў падобны на юнака, які страшэнна скалануўся. Такія твары - нахабныя, бестурботныя, рашучыя - запомніліся мне ў пасляваенных другагоднікаў. Мужчына быў захаваны на фоне каласальнай пшаніцы ці жыта. А можа, аўса?
  Афіш у нас у раёне з'явілася шмат. У адной толькі краме Зямы Піваварава іх было ажно тры. Каля касы, на дзвярах і пад гадзіннікам.
  Увесь раён наш быў заінтрыгаваны. Усе выдатна ведалі, што ў Мусі - сын ад Разудалава. Што Муся - былая жонка прыезджай знакамітасці. Што сустрэча Разудалава і Мусі будзе поўнай драматызму.
  Ён - спявак, лаўрэат, зорка савецкага мастацтва, член ЦК. Яна - амаральная жанчына на велферы.
  Ці захоча партыйны Разудалаў сустрэцца з Марусяй? Ці пабывае ў нас у раёне? Як на ўсё гэта паглядзіць Рафаэль?
  Карацей, усе мы чакалі драматычных падзеяў. І яны, як гаворыцца, не замарудзілі рушыць услед.
  Газета надрукавала артыкул пад загалоўкам - "Дыверсант ля мікрафона". Разудалава ў артыкуле называлі, напрыклад, «крамлёўскім жаўруком». А яго гастролі - "палітычным дэсантам". Аўтар, між іншым, усклікаў:
  «Пра што спявае заезджы гастралёр, таварыш Разудалаў? Аб трагедыі габрэйскага народа? Пра стомленую ў сховішчы Ірыну Ратушынскую? Аб загубленай бальшавікамі эканоміцы? А можа, пра карную псіхіятрыю?
  Не!
  Складае ён іншыя гімны. Аб працы на балазе радзімы. Аб праславутым сяброўстве. Пра так званае каханне…
  І дырыжуе ўсім гэтым - камітэт дзяржбяспекі!
  Навошта нам гастралёр з Лубянкі? Хто за ўсім гэтым стаіць? Якім паслужыць мэтам заробленая ім валюта?!.»
  І таму падобнае.
  Стацейка выклікала даволі шмат шуму. Кожны дзень друкаваліся новыя матэрыялы. Цэлая дыскусія ўзнікла. У ёй удзельнічалі найзначнейшыя людзі эміграцыі.
  Адны сурова патрабавалі байкатаваць канцэрты. У іншых прадзімала думка - навошта? Хто хоча, няхай ідзе. Ямо ж мы савецкую ікру. Чытаем бо Распуціна з Бяловым.
  Самым грозным аказаўся публіцыст Натан Зарэцкі. У яго была ідэя Разудалава выкрасці. Каб у далейшым абмяняць яго на Сахарава ці Ратушынскую.
  Зарэцкага падтрымлівалі ястрабы, якіх аказалася большасць. Хадзілі чуткі, што ў канцэртную залу падкладуць бомбу. Што ля ўваходу будуць нібыта дзяжурыць патрулі. Што найбольш актыўных гледачоў пазбавяць восьмай праграмы і фудстэмпаў. Што арганізатара гастроляў дэпартуюць. І іншае.
  Я патэлефанаваў Марусе:
  - Ты ідзеш?
  - Куды?
  - На вечар Разудалава.
  - Пайду. Назло ўсім гэтым дурнаватым барацьбітам за дэмакратыю. А ты?
  - Я і ў Саюзе быў да эстрады абыякавы.
  Муся кажа:
  - Падумаеш! Як быццам ты з філармоніі не вылазіў...
  Потым яна расказвала мне:
  «Канцэрт прайшоў нармальна. Хуліганаў было трое ці чацвёра. Зарэцкі нёс таямнічы плакат - "Вызваліце Цімермана!". На пытанне: "Хто гэты самы Цімермана?" - Зарэцкі адказваў:
  - Сядзіць за згвалтаванне.
  - У Маскве?
  - Не, у гарадской турме пад Хартфардам…
  З залы Разудалаву крычалі:
  - Чаму не эмігрыруеш у Ізраіль?
  Разудалаў адказваў:
  - Я, браткі, не габрэй. Завошта, паверце, дзіка прашу прабачэння…
  Сам ён пастарэў, расказвала Муся. Аднак голас у яго пакуль даволі звонкі. Песенькі ўсё тыя ж. Ён кахае яе. Яна любіць яго. І абодва кахаюць рускую прыроду…
  А потым яму пытанні задавалі. І не толькі аб палітыцы. Адзін, да прыкладу, пытаецца:
  - Ці ёсць жыццё на Марсе?
  Бранька адказвае:
  - Ды навалам.
  - Значыць, ёсць і людзі накшталт нас?
  - Вядома.
  - А тады чаго яны нам галаву марочаць? Раптам апусціцца талерка, шоргат наробіць - і памінай як звалі... Чаму яны кантактаў пазбягаюць?
  Бранька кажа:
  - Ды таму, што вельмі разумныя...
  У канцы ён дэкламаваў вершы, расказвала Муся. Кажа, што ўласныя:
  Ах, ёсць у Машы настрой -
  Спасцігнуць машынабудаванне.
  Ах, ёсць у Сашы настрой -
  Спасцігнуць Машына будынак… [3]
  
  Карацей, казала Муся, усё прайшло нармальна. Пляскалі, пытанні задавалі... Ці хутка ў Расіі камунізм пабудуюць?
  Бранька адказваў:
  - Не будзем залішне спяшацца. Давайце разбяромся з тым, пардон, што ёсць…
  Ну і гэтак далей».
  Маруся змоўкла. Я спытаў:
  - Ты бачыла яго? Сустракалася з ім?
  - Так, бачыла.
  - І што?
  - Ды нічога. Гэтак. Уласна, чаго б ты хацеў?
  Сапраўды, чаго б я хацеў?
  Канцэрт скончыўся ў дванаццаць. Муся з Лёвам падышлі да эстрады. Рафаэль павёў сябе на здзіўленне карэктна. Пабег за выпіўкай.
  Натоўп не разыходзіўся. Разудалаў выходзіў на сцэну, кланяўся і, адступаючы, выдаляўся.
  Ён стаміўся. Твар яго тануў у белай пене хрызантэм і гладыёлусаў.
  А гледачы ўсё пляскалі. І мала гэтага, крычалі - біс!
  Усхваляваны спявак страціў пільнасць. Ён праспяваў - "Я піць жадаю вуснаў тваіх нектар". Хоць гэтая песня і была забаронена цэнзурай як антысавецкая. З фармулёўкай - "пошласць".
  Муся не даслухала, праціснулася наперад. Над галавой яна трымала складзеную ў чатыры столкі запіску: «Хочаш мяне бачыць - патэлефануй. Марыя».
  Далей тэлефон і адрас.
  Муся бачыла, як Разудалаў падхапіў цыдулку на лета. Рух нагадваў жэст афіцыянта, які хавае чаявыя. Шкада толькі, твар Марусінага ён не разгледзеў.
  На гэтым выступленне скончылася. Але Муся ўжо выйшла з Лявушкам пад дождж. Убачыла, што Рафаэль сядзіць у машыне. Села побач.
  Рафас кажа:
  - Я чакаў цябе і ледзь не плакаў.
  - Вось яшчэ?
  - Я думаў, ты паедзеш з гэтым рускім.
  - З кім жа я пакіну папугая?!
  - Ён так цудоўна спявае.
  - Лола?
  - Ды не Лола, а гэты рускі тып. Ён мог бы замяніць тут Ленана і нават Прэслі.
  - Так, вядома. Мог бы. Калі б ён памёр замест іх...
  Тут з'явіўся Разудалаў з аркестрантамі. Іх чакала два аўтамабілі. Сіні лімузін і блакітны мікрааўтобус.
  Разудалаў выглядаў збянтэжаным, заклапочаным. Марусі здалося - ён кагосьці шукае. Нешта адказвае недарэчы сваім прыхільнікам. А можа быць, хлопцам з амбасады. Раптам яна нават падумала - ці не Жора сядзіць там за рулём мікрааўтобуса. Ці разумна кідацца ёй пры ўсіх да савецкага артыста? Ды яшчэ з дзіцем. Няма чаго кампраметаваць яго. Захоча - патэлефануе.
  Маруся звярнулася да сына:
  - Паглядзі на гэтага задуменнага дзядзечку з кветкамі. Ведаеш, хто гэта такі?
  Адказу не было.
  Хлопчык спаў, уткнуўшыся ў паясніцу Рафаэля Чыкарыліё Ганзалеса.
  - Паехалі дадому, - сказала Маруся.
  
  
  Разудалаў патэлефанаваў у гадзіну ночы з гатэля. Спачатку паўтарыў разоў дваццаць: «Маша, Маша, Маша…» Толькі потым загаварыў дрыготкім ціхім голасам. Не тым, што спяваў з эстрады:
  — Нас папярэдзілі… Ёсць такая дамова, што ўсіх невяртанцаў будуць адпраўляць дадому…
  Маруся здзівілася:
  - Хіба ты невяртанец?
  — Божа ўратуй! - перапалохаўся Разудалаў. - Я ж член ЦК ... Ну як ты?
  - Як? Ды ўсё нармальна. Ляўка здаровы…
  Тут настала маленькая паўза. Ужо праз секунду Разудалаў казаў:
  - Ах, Лёва!.. Памятаю... Хлопчык, сын... Вядома, памятаю... Рыжанькі такі... Ну як ён?
  - Усё нармальна.
  - У школу ходзіць?
  - Так, вядома, ходзіць... У дзіцячы садок.
  - Выдатна. Ну, а ты?
  - Што я?
  - Ты як?
  - Па рознаму.
  - Не выйшла замуж?
  - Не.
  - Бацькі здаровыя?
  - Гэта табе лепш ведаць.
  — Ах, так, вядома... Быццам бы здаровыя... Чаму б не?.. Асабліва татка... Я іх паўтара года не бачыў...
  - Я прыкладна столькі ж... А ты як?
  - Я? Ды нічога. Спяваю... Лаўрэат усяго на свеце... Язву набыў...
  - Навошта яна табе спатрэбілася?
  - Як гэта?
  - Ды я жартую... Ты не ажаніўся?
  - Няма ўжо. Вузы Гіменея, прабач, не для мяне. Тым больш, што ўсіх цікавіць толькі мая ашчадкніжка… Дарэчы, што там з аліментамі?
  - Ды добра... Спахапіўся... Ты лепш скажы, мы сустрэнемся?
  І зноў наступіла паўза.
  Прачнуўся Рафал. Далікатна паспяшаўся ў прыбіральню.
  А Разудалаў усё маўчаў. Затым маркотна вымавіў:
  - Я, увогуле, не супраць... Ведаеш што? Тут ёсць кафэ ў гатэлі "Рома". Завецца «Марыяс»…
  - Гэта значыць - «У Марыі», «У Марусі».
  - Узрушаючае супадзенне. Ты прыязджай сюды да адзінаццаці, заўтра. Я сяду тут ля акна. А вы пройдзеце міма…
  «Госпадзе, - падумала Маруся, - лаўрэат, заслужаны артыст, да таго ж сябра ўсяго на свеце. Сына ўбачыць баіцца. Гэта ж трэба!»
  - Добра, - згадзілася Муся, - я прыеду.
  - Кут Трыццаць пятай і Сёмы. У адзінаццаць.
  - Дамовіліся. Слухай...
  - Ну?
  - Я сіні бант апрану, каб ты мяне пазнаў.
  - Дамовіліся... Што? Ды я цябе выдатна памятаю.
  - Пажартаваць нельга?..
  - Улічы, я таксама змяніўся.
  - Гэта значыць?
  - Зубы ўставіў...
  
  
  Апоўдні ў цэнтры горада. Гарланіць пярэсты натоўп. Віраты каля дзвярэй кафэ і крам. Рэзкія гудкі. Назойлівыя крыкі гандляроў і зазываў. Дым ад жароўні. Пах карамелі…
  Кут Трыццаць пятай і Сёмы. Брызентавы навес. Расчыненыя вокны кафэтэрыя пры маленькім гатэлі. Папяровыя сурвэткі ледзь трымцяць на ветры.
  За столікам - мужчына гадоў пяцідзесяці. Старанна адпрасаваныя штаны. Партсігар з выявай Крамля. Абабітая шклярусам кашуля, набытая на Диленси. Нізкія сіваватыя бакенбарды.
  Ён заказвае каву. Нерашуча адсоўвае ў бок меню. Валюту трэба эканоміць.
  Папяросы ў яго савецкія.
  Да мужчыны набліжаецца дзяўчына ва ўніформе:
  - Выбачыце, тут нельга паліць траву. Паліцыя вакол.
  - Не разумею.
  - Тут нельга курыць траву. Вы разумееце - "траву"!
  Мужчына не моцны ў англійскай. Тым не менш ён разумее, што курыць забаронена. Пры тым, што навакольныя паляць.
  І мужчына, не задумваючыся, тушыць папяроску.
  Негр у фарсістым адзенні гангстара або чачаточніка па-сяброўску яму падміргвае Ты, маўляў, не бойся. Марыхуана - рухавік прагрэсу!
  Разудалаў усміхаецца і паднімае кубак. У наяўнасці адзінства сусветнага пралетарыяту…
  
  
  Стрэлка набліжаецца да адзінаццаці. За шклом універмага "Гімблс" - жанчына ў прыбранай белай сукенцы. Побач хлопчык з акругленай шчакой: усярэдзіне адгадваецца цукерка. Ён паўтарае:
  - Ну, мама... Ну, пайшлі... Я піць хачу... Ну, мама... Ну, пайшлі...
  Маруся бачыць Разудалава і думае без злосці:
  «Гора ты маё! Навошта ўсё гэта трэба? Ты ж выкапень. Ды яшчэ і бескарыснае…»
  Маруся з Лявушкам рашуча праходзяць уздоўж акна. Іх будучыня - там, за паваротам, у абыякавай мітусні нью-ёркскіх вуліц. Мінулае глядзіць ім услед, расплачваючыся з афіцыянткай.
  Мінулае застыла ў нерашучасці. Хоча іх дагнаць. Ідзе да дзвярэй. Топчацца на месцы.
  Ёсць і нехта трэці ў гэтай драме. За Марусяй крадком упарта ідзе невыспаны Рафаэль.
  Начны званок збянтэжыў яго і растрывожыў. Ён баіцца, што пракляты рускі выкрадзе яго каханне.
  Ён высачыў Марусю. Ехаў з ёй у метро, зачыніўшыся "Таймсам". Хаваўся за кузавам грузавіка. Цяпер ён ідзе за ёй пругкім крокам мсціўца, гаспадара, раўніўца.
  Чорныя акуляры яго захоўваюць увесь запал манхэтэнскага паўдня. Капялюш - цвярдзей распаленага даху. Тэракотавыя скулы нерухомыя, як барты аўтамашын.
  Вось Рафаэль ідзе пад вокнамі кафэ. Сустракаецца вачыма з Разудалавым і думае пры гэтым:
  «Рэвалюцыя скончыць назаўжды з лекарамі, адвакатамі і знакамітасцямі…»
  Разудалаў, у сваю чаргу, бязгучна прамаўляе:
  «Ну і рожа!»
  Дадаючы пра сябе:
  «Ашукаў капіталізму!..»
  Муся з Лявушкам прайшлі ўздоўж агародніннага рада. Ледзь замарудзілі крокі ў крамы "Стэйшэнэры". Павярнулі да станцыі метро.
  За Мусяй з неадступнасцю кашмару рухаўся шалёны Рафаэль. Акуляры і капялюш надавалі яму выгляд кіназлыдня. Локці прасам рассоўвалі шумны натоўп. У ім спалучаліся стрыманасць кінжала і гарачнасць пісталета.
  Ляўка тым часам спыніўся каля шапіка з надпісам «Марожанае».
  - Не, - сказала Муся, - хопіць.
  - Мама!
  - Хопіць, кажу! Ты ж раніцай еў марожанае.
  Ляўка сказаў:
  - Яно растала даўно.
  Маруся пацягнула сына за руку. Той з незадаволеным выглядам упіраўся.
  Раптам над галовамі пераканаўча і строга прагучала:
  - Стоп! Марыя, супакойся! Леа, вытры слёзы? Я плач!..
  І Рафаэль (а гэта быў, вядома, ён) нядбайным жэстам выцягнуў стодоларавую паперку.
  Праз дзве хвіліны ён ужо крычаў:
  - Таксі! Таксі!..
   Ловіце папугая!
  Прайшло каля года. У Польшчы разграмілі "Салідарнасць". У Паўднёвай Афрыцы быў з'едзены шведскі дыпламат Іен Торнхальм. На Філіпінах нехта застрэліў кіраўніка партыйнай апазіцыі. Пад Мелітопалем разбіўся ТУ-129. Мужа Джэральдзін Ферара абвінавацілі ў жульніцтве.
  А ў нас у раёне жыццё цякло спакойна.
  Фіма з Лорай ездзілі ў Бразілію. Сказалі - не спадабалася. Гаспадар фотаатэлье Яўсей Рубінчык замест новай тэхнікі набыў эрдэльтэр'ера. Лемкус, галасуючы на сходзе баптыстаў, вывіхнуў плячо. Натан Зарэцкі гнеўна асудзіў у друку мясцовы клімат, тэлеперадачы Данка Роса і адміністрацыю сабвея. Зяма Півавараў у краме «Дняпро» ўсталяваў кававы агрэгат. Аркадзь Лернер набыў на гараж-сейле за тры долары жалезны вентылятар, які аказаўся страчаным шэдэўрам мадэрніста Кірыка. Яфім Г. Друкер перайменаваў сваё выдавецтва ў "Нябачную кнігу". Караваеў напісаў артыкул у абарону тэрарыста і рабаўніка Буэндзіа, пазбаўленага аўтамабільных правоў. Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч абмянялі ланчонэт на рыбалоўны катэр.
  Муся не тэлефанавала з кастрычніка. Хадзілі чуткі, што яна працуе ў нейкай непатрэбнай установе. Маўляў, ці ледзь не здымаецца ў парнаграфічным кіно.
  Я разы два званіў, але беспаспяхова. Тэлефон за нявыплату адключылі. Дзіўна, думаў я. Як могуць спалучацца парнаграфія і беднасць?!
  Казалі, што ў Мусі, не лічачы Рафаэля - пяць палюбоўнікаў. Адзін з іх - палкоўнік КДБ. Што таксама выклікала ў мяне вядомыя сумневы. Без тэлефона, я лічыў, падобны лад жыцця немагчымы.
  Казалі, што Маруся вяртаецца на радзіму. І больш за тое - яна даўно ў Маскве. Яе ўжо дапытваюць на Лубянцы.
  Характэрна, што пры гэтым нашы жанчыны злаваліся. Казалі - ды каму яна патрэбна?! Так, нібы апынуцца на Лубянцы было гонарам.
  Казалі і пра Рафаэля. Напрыклад, што ён гандлюе гераінам і марыхуанай. Што за ім які год палюе паліцыя. Што Рафаэль адначасова дробны хуліган і буйны гангстэр. І што скончыць ён у турме. Гэта значыць зноў жа на Лубянцы, праўда, мясцовага значэння. Дапушчальны, у Алькатрасе. Ці як у іх тут гэта называецца?
  Мае справы ў той час ішлі нядрэнна. Выйшла «Зона» на англійскай мове. На радыё "Свабода" павялічылася колькасць маіх штотыднёвых перадач. Разбіты Крайслер я змяніў на больш прыстойную Імпалу . Пачаў задумвацца аб куплі дачы. І гэтак далей.
  Чужое няшчасце мяне, вядома, турбавала. Аднак у меншай ступені, чым раней. Так яно зь людзьмі і адбываецца.
  Я ўсё часцей паўтараў:
  «Годны чалавек у мае гады належыць не грамадству, а Богу і сям'і…»
  І тут тэлефануе Маруся. (Рахунак за тэлефон, як відаць, аплаціла.)
  - Катастрофа!
  - Што здарылася?
  - Усё прапала! Гэтага я не перажыву!
  - У чым справа? Рафал? Ляўка? Скажы мне, што адбылося?
  Яна заплакала, і я зусім перапалохаўся.
  - Муська, - кажу ёй, - супакойся! Што такое? Усё на свеце можна паправіць.
  А яна галасіць і не можа казаць. Хаця такія, як Маруся, плачуць раз на сто гадоў. І тое прытворна…
  Нарэшце праз плач данёсся вокліч бязмежнай роспачы:
  - Лола!
  - Аб Божа. Што з ім?
  Муся (выразна і паасобна, пераадольваючы немату які адбыўся гора):
  - У-ле-цел!..
  Як высветлілася, гідкі папугай зламаў чарговую клетку. Перакуліў вазу з гладыёлусамі. У спальні раскідаў Марусіну касметыку. На кухні з'еў ванільнае печыва.
  Пад канец наведаўся ў сарцір, дзе ўбачыў расчыненае акно. І быў такі.
  Што ім кіравала? Адчуванне віны? Каханне да свабоды? Прага прыгод? Невядома…
  Я пачаў суцяшаць Марусю. Кажу:
  - Паслухай, ён вернецца. Есці захоча і прыйдзе. Дакладней - прыляціць.
  Маруся зноў плача:
  - Ні за што! Лола жудасна ганарлівы. Я яго нядаўна стукнула газетай…
  І затым:
  — Ён быў адзіным мужчынам у Форэст Хілсе… Няма ў мяне бліжэй за чалавека…
  Плача і рыдае.
  Відаць, так ужо атрымалася. Чара Мусінага гора перапоўнілася. Лола з'явіўся тут, што называецца, апошняй кропляй.
  Усё нармальна. Я такія рэчы ведаю па сабе. Бывае, жыццё не ладзіцца: даўгі, кароста шматдзённага пахмелля, страх і жах. Творчы застой. Чарговы рукапіс у выдавецтве ляжыць які год. Дурніцкія рэцэнзіі ў часопісах. Зубы відавочна патрабуюць рамонту. Дачцы нядужыцца. Жонка пагражае разводам. Лепшы сябар у турме. Карацей, усё не так.
  І раптам заклінуе, скажам, маланку на штанах. Або, напрыклад, раздражненне на мордзе ад галення. І ты сур'ёзна ўпэўнены - калі б не гэтая паскудная маланка! Ах, каб не гэтыя агідныя плямы! Жыў бы я і радаваўся! Добра…
  Муся ўсё крычыць:
  - Будзь праклята Расія, эміграцыя, Амерыка!
  - Адкуль ты тэлефануеш?
  - З хаты.
  - Заходзь.
  - Мне трэба Левушку карміць. І Рафал павінен з'явіцца ... Што я ім скажу?! О, Госпадзі, ну што я ім скажу?!.
  І Муся зноў заплакала.
  
  
  А далейшы ход падзей быў такі. Да шасці з'явіўся Рафал. Ён спытаў:
  - У чым справа?
  Муся ледзь чутна вымавіла:
  - Лола!
  І Рафал адразу выйшаў, упусціўшы адзінае слова:
  - Чакай!
  У шэсць трыццаць ён быў на Джамайцы. Там, дзе брат яго Рауль валодаў кар-сэрвісам "Зігзаг поспеху". Малады дыспетчар паведаміў, што брата няма. Што ён паехаў да свайго дантыста. Будзе заўтра раніцай.
  Рафаэль сказаў:
  - Як шкада.
  Затым дадаў:
  - Устань.
  Малады дыспетчар са здзіўленнем прыўзняў бровы.
  - Устань, - павысіў голас Рафаэль.
  І, адштурхнуўшы дыспетчара, схіліўся над мігатлівымі лямпачкамі пульта.
  Мікрафон у яго руцэ нагадваў фужэр. Прычым фужэр з нейкім д'ябальскім, гаючым напоем.
  Павольна, выразна і выразна Рафа вымавіў:
  - Увага! Увага! Увага!
  Затым ён счакаў паўзу і пачаў:
  - Браты!..
  І праз секунду:
  - Слухайце мяне! Каля мікрафона Рафаэль Хасэ Белінда Чыкарыліё Ганзалес!
  У голасе яго цяпер гучалі міжпланетныя касмічныя ноты:
  - Усе, хто на трасе! Усе, хто на трасе! Усе, хто на трасе, з пасажырам ці без. З добрай выручкай ці пустой кішэняй. Са смуткам у сэрцы ці радаснай усмешкай на твары... Да вас звяртаюся я, сяброве мае!
  Усё шырэй разносіўся яго голас над узгоркамі. Разрыўнымі кулямі несліся ў эфір словы:
  - Знік зялёны папугай! Ловіце папугая! Адгукаецца на мянушкі: Стары Джопа, Пас, М'юдзіла і Засранэс…
  Рафаэль упарта і настойліва паўтараў;
  - Знік зялёны папугай! Ловіце папугая!..
  
  
  Нешта дзіўнае адбывалася ў нашым цудоўным раёне. Уздоўж па вуліцах несліся дзесяткі тры аўтамашын з запаленымі мігатлівымі фарамі. Сірэны вылі не перастаючы.
  Рафаэль, які схіліўся над пультам, чэрпаў інфармацыю:
  - Алё! Я - трыццаць восем, два, адзінаццаць. Згортваю на Кантынентал. Бачу пад вуглом тры чвэрці - зялёны неапазнаны аб'ект ... Прабачце, бос, але гэта святлафор!
  - Хай! Я - Лу Рамірэс. Іду па Шэсцьдзесят чацвёртай да "Александэрса". У квадраце "нуль адзін" - зялёная імклівая птушка. Выйшаў на пераслед... Даганяю... О, каррамба! Гэта «Боінг Ал Італія»…
  - Гэй, бос! Я - Фрэдзі Алама, дванаццаць, сорак шэсць. Іду па Элаўстоне да Джуэл авеню. Пераследую двух цудоўных філіпінак. Чакаю вас, бос!.. Што?.. Папугай? Тады мяняю курс на захад…
  Праз гадзіну ўсе магістралі Форэст-Хілса былі цалкам ахоплены дазорамі. Справаздачы паступалі бесперапынна:
  - Бос! Яно зялёнае і брэша! Думаю, што гэта фарбаваная такса!
  - Бос! Я затрымаў яго і пасадзіў у багажнік. Буйны размаўлялы папугай. Канкрэтна, кажа, што ён - Маргуліс ...
  - Бос! Як наконт паўліна?.. Што? Адкуль я тэлефаную? З заасекшн у Медоў-парку…
  Чуткі ў нас распаўсюджваюцца хутка. Да дзевяці гадзін на трасу выехалі Баранаў, Ясялеўскі і Перцовіч. Следам паспяшаўся Яўсей Рубінчык у «Олдсмабілі». Півавараў на сваім рэфрыжэратар-траку. Аркаша Лернер на зялёнай "Волве". Лемкус на разбітым матацыкле Харлей Дэвідсан, які выдала яму баптысцкая абшчына.
  Караваеў і Зарэцкі выставілі пешыя дазоры. Публіцыст Зарэцкі нёс вялізны транспарант:
  «Ловіце папугая і Яўхіма Друкера!»
  А на пытанне - пры чым тут Друкер, тлумачыў:
  - Ён павінен быў выдаць маю працу «Сэкс пры таталітарызме». Вось ужо тры гады я спрабую злавіць яго…
  Цікава, што Яфім Г. Друкер таксама патруляваў адну з магістраляў. Але – удалечыні ад Караваева з Зарэцкім…
  Роў стаяў над Форэст-Хілсам:
  - Ловіце папугая! Ловіце папугая! Ловіце папугая!..
  
  
  Тым часам Маруся накарміла Лявушку. Уключыла тэлевізар. Распрануты і падобны на прыгожанькую паненка Майкл Джэксан тонкім голасам выкрыкваў:
  Я лячу скрозь хмары,
  Я імчуся скрозь гады ...
  Што можа быць лепш
  Дурнага надвор'я?!. [4]
  
  З вуліцы даляталі крыкі лацінаамерыканскіх хлапчукоў. Ляўка стаяў перад люстэркам у Марусіных пляжных акулярах. На кухні патрэскваў тостар. З прыбіральні даносіўся пах багавіння.
  Муся дастала з халадзільніка бутэльку рому і падумала:
  «Нап'юся і буду плакаць да раніцы. Потым засну ў панчохах...»
  - Нап'юся, - сказала ўслых Маруся, - жыццё скончана...
  Раптам чыйсьці голас уладарна і строга прамовіў:
  - Жыць!
  Маруся агледзелася - нікога.
  Усё той жа голас яшчэ больш строгі і рашуча дадаў:
  - Факт!
  Маруся паднялася з-за стала.
  І зноў:
  - Жыць!
  А праз дзве секунды:
  - Факт!
  І нарэшце скорагаворкай:
  - Шыты, шыты, шыты. Фак, фак, фак, фак... Шыт, шыт, шыт, шыт, фак, фак, фак...
  - Лола! - усклікнула Маруся, кінуўшыся да акна.
  Адкінула парцьеру.
  Ён стаяў на падаконніку. Зялёны, з рудым чубком, аранжавымі бакенбардамі і чорнай ястрабінай дзюбай. Баявы семіцкі профіль выказваў раскаянне і пяшчоту. Хвост быў напалову выдраны.
  Празвінеў званок. Маруся падбегла да тэлефона. Рафа падазрона спытаў:
  - Ты не адна?
  - Я не адна, - усклікнула Маруся, - прыязджай. Але толькі прыязджай хутчэй!
   Хэпі энд
  Да дома Мусі Татаровіч пад'язджалі чароды легкавых аўтамашын. Прыемна пстрыкалі замкі ёмістых багажнікаў. Адтуль даставаліся скруткі, скрыні, кошыкі ў рознакаляровым пакаванні, перавязаныя стужкамі.
  Баранаў, Ясялеўскі і Пярцовіч, не здымаючы яркіх гальштукаў, арудавалі дружна малаткамі. Збіралі на шырокім тратуары прывезены часткамі белы двухспальны ложак.
  Яўсей Рубінчык нёс, хістаючыся, клетку са зварнога чыгуну. Яна прызначалася для Лола, хоць у ёй мог бы змясціцца Рафаэль.
  Аркаша Лернер ішоў да Марусы ўлегцы. Ён ёй прынёс білет нью-ёркскай латарэі, набыты за даляр. А разыгрывалася ў гэты дзень чатыры мільёны з невялікім.
  Уладальнік крамы "Дняпро" фантазіяй не валодаў. Ён зноў прыкаціў Марусе цэлы ваз усялякіх дэлікатэсаў. Але сама фурманка на гэты раз была з мельхіёру.
  Друкер абмежаваўся ста васемнаццаццю тамамі "Сусветнай бібліятэкі прыгод і фантастыкі".
  Рыгор Лемкус дастаў з багажніка квадратны паліраваны футарал. У ім змяшчалася кіпарысавая лютня з інкрустацыямі. Лемкус растлумачыў, уручаючы Мусе інструмент:
  - Акультурвае душу!
  Чэк ён захаваў, загадкава пры гэтым выказаўся:
  — Таксдыдактыбл…
  Усіх здзівіў праваабаронца Караваеў. Ён з'явіўся непахмелены і змрочны. Захацеў зладзіць у гонар Марусі Татаровіч невялікае асабістае самаспаленне. Літаральна каля Мусінага ліфта.
  Караваева паспелі патушыць французскім брэндзі "Люамель". Зялёны сінтэтычны пінжак яго, як высветлілася, быў вогнетрывалым.
  Караваеў пакрысе супакоіўся і ветліва спытаў:
  - Ці нельга патушыць мяне ўнутры?
  Яму была выдадзена дадатковая шклянка таго ж «Люамеля»…
  Усіх расчуліў публіцыст Натан Зарэцкі. Падарыў Марусе каштоўны, унікальны сувенір. А менавіта - канспіратыўную запіску дысідэнта Шафарэвіча, напісаную ўласнай рукой. Яна абвяшчала:
  "Наўрад ці".
  І размашысты подпіс:
  «Шафарэвіч. Дваццаць першага красавіка шэсцьдзесят сёмага года...»
  Каля сямі да Марусінай хаты падкаціў раскошны чорны лімузін. Адтуль з шумам вылезлі чатырнаццаць іспанцаў па прозвішчы Ганзалес. Гэта былі: Тэафілія Ганзалес, Хорхе Ганзалес, Джэсіка Ганзалес, Крыс Ганзалес, Пі Эйч Ар Ганзалес, Ласарыліа Ганзалес, Марыё Ганзалес, Філуменіё Ганзалес, Нік Ганзалес і Раўль Ганзалес. І гэтак далей. Быў нават сярод іх Арон Ганзалес. Гэтага не пазбегнуць.
  Як высветлілася, лімузін быў іх падарункам жаніху. Нявесце ж прызначалася серэнада…
  
  
  Стол быў накрыты. Бутэлькі падрыхтаваліся да атакі. Архідэі, гладыёлусы, цюльпаны - зачаравана кідалі пялёсткі ў фаянсавую страву з неразрэзанай індычкай.
  Рафаэль быў у смокінгу. Нявеста ў белай сукенцы з карункамі.
  І ўсе госці ўсміхаліся. І Лола не брыдкасловіў. І ў Лёвушкі звыкла адчувалася нязменная цукерка за шчакой.
  І музыка найгравала. І ўсе кагосьці чакалі. І я, сапраўды кажучы, здагадваюся, увогуле-то, - каго. Жывога аўтара.
  І тут з'явіліся мы з жонкай і дачкой. І Маруся раптам заплакала. І доўга выцірала слёзы карункамі…
  Тут я змаўкаю. Бо пра добрае казаць не ў стане. Таму што нам бы толькі выяўляць усюды смешнае, зневажальнае, дурное і вартае жалю. Зласловіць і лаяцца. Гэта грэх.
  Карацей - змаўкаю...
   Ліст жывога аўтара Марыі Татаровіч
  Замест эпілогу
  Муся!
  Ты даволі часта пыталася - ці не імпатэнт я? Нажаль, пакуль што - не.
  А калі - так, то гэты факт, як мінімум, заслугоўвае каментароў.
  Дазволь табе сказаць, што імпатэнцыю маю клічуць - Алена, Ніка, мама. Увогуле, зразумела.
  Так, я звязаны. Але куды сур'ёзней тое, што я кахаю мае вярыгі, путы, ланцугі, хамуты, аглоблі ці шпоры. Усёй душой...
  Ты - персанаж, я - аўтар. Ты - маё дзівацтва. Усё, што чуеш, я прамаўляю. Усё, што здарылася, мною перажыта.
  Я - помслівы, прыніжаны, бяздарны, злы, які заўгодна - аўтар.
  Тыя, каго я ведаў, жывуць ува мне. Яны - мая неўрастэнія, злосць, апломб, бестурботнасць. І г.д.
  І самая крывавая вайна - бой зданяў.
  Я - аўтар, вы - мае героі. І жывых я не любіў бы вас так моцна.
  Ці верыш, я часам амаль крычу:
  «О, Госпадзе! Які гонар! Якая незаслужаная ласка: я ведаю рускі алфавіт!»
  Карацей, мы ў разліку. Дай вам Бог удачы! І гэтак далей.
  А калі Бога няма, давядзецца, Муся, дзейнічаць самой.
  На гэтым ставім кропку. Кропка.
  Чамадан
  Але і такі, мая Расія,
  ты ўсіх краёў даражэйшы за мяне…
  
  Аляксандр Блок
   Прадмова
  У АВІРы гэтая сука мне і кажа:
  - Кожнаму, хто ад'язджае, належыць тры чамаданы. Такая ўстаноўленая норма. Ёсць спецыяльнае распараджэнне міністэрства.
  Пярэчыць не мела сэнсу. Але я, вядома, запярэчыў:
  - Усяго тры чамаданы?! Як жа быць з рэчамі?
  - Напрыклад?
  - Напрыклад, з маёй калекцыяй гоначных аўтамабіляў?
  - Прадайце, - не ўнікаючы, адгукнулася чыноўніца.
  Затым дадала, злёгку нахмурыўшы бровы:
  - Калі вы чымсьці незадаволеныя, пішыце заяву.
  - Я задаволены, - кажу.
  Пасля турмы я быў усім задаволены.
  — Ну, так і паводзьце сябе больш сціпла…
  Праз тыдзень я ўжо складаў рэчы. І, як высветлілася, мне хапіла адной-адзінай валізкі.
  Я ледзь не заплакаў ад жалю да сябе. Мне ж трыццаць шэсць гадоў. Васемнаццаць з іх я працую. Нешта зарабляю, купляю. Валодаю, як мне ўяўлялася, некаторай уласнасцю. І ў выніку - адзін чамадан. Прычым, даволі сціплага памеру. Выходзіць, я жабрак? Як жа гэта атрымалася?
  Кнігі? Але ў асноўным у мяне былі забароненыя кнігі. Якія не прапускае мытня. Прыйшлося раздаць іх знаёмым разам з так званым архівам.
  Рукапісы? Я даўно адправіў іх на Захад таемнымі шляхамі.
  Мэбля? Пісьмовы стол я адвёз у камісійную краму. Крэслы забраў мастак Чэгін, які да гэтага абыходзіўся скрынямі. Астатняе я выкінуў.
  Так і з'ехаў з адной валізкай. Чамадан быў фанерны, абцягнуты тканінай, з нікеляванымі мацаваннямі па кутах. Замак бяздзейнічаў. Прыйшлося абвязаць мой чамадан бялізнавую вяроўкай.
  Калісьці я ездзіў з ім у піянерскі лагер. На вечку было чарнілам выведзена: «Малодшая група. Сярожа Даўлатаў». Побач хтосьці прыязна надрапаў: «гаўначыст». Тканіна ў некалькіх месцах прарвалася.
  Знутры крышка была заклеена фатаграфіямі. Рокі Марчыана, Армстранг, Іосіф Бродскі, Лолабрыджыда ў празрыстым адзенні. Мытнік спрабаваў адарваць Лолабрыджыду пазногцямі. У выніку толькі падрапаў.
  А Бродскага не крануў. Усяго толькі спытаў - хто гэта? Я адказаў, што далёкі сваяк...
  Шаснаццатага траўня я апынуўся ў Італіі. Жыў у рымскім гатэлі «Дзіна». Чамадан засунуў пад ложак.
  Неўзабаве атрымаў нейкія ганарары з расейскіх часопісаў. Набыў блакітныя сандалі, фланэлевыя джынсы і чатыры льняныя кашулі. Чамадан я так і не раскрыў.
  Праз тры месяцы перабраўся ў Злучаныя Штаты. У Нью-Ёрк. Спачатку жыў у гатэлі "Рыа". Затым у сяброў у Флашынгу. Урэшце, зняў кватэру ў прыстойным раёне. Чамадан паставіў у далёкі кут сцянной шафы. Так і не развязаў бялізнавую вяроўку.
  Прайшло чатыры гады. Аднавілася наша сям'я. Дачка стала юнай амерыканкай. Нарадзіўся сынок. Падрос і пачаў сваволіць. Аднойчы мая жонка, выведзеная з цярпення, крыкнула:
  - Ідзі зараз жа ў шафу!
  Сынок правёў у шафе хвіліны тры. Потым я выпусціў яго і пытаюся:
  - Табе было страшна? Ты плакаў?
  А ён кажа:
  - Не. Я сядзеў на чамадане.
  Тады я дастаў чамадан. І раскрыў яго.
  Зверху ляжаў прыстойны двухбортны гарнітур. У разліку на інтэрв'ю, сімпозіумы, лекцыі, урачыстыя прыёмы. Мяркую, ён спатрэбіўся б і для Нобэлеўскай цырымоніі. Далей - паплінавая кашуля і туфлі, загорнутыя ў паперу. Пад імі - вельветавая куртка на штучным меху. Злева - зімовая шапка з фальшывага катка. Тры пары фінскіх мацавых шкарпэтак. Шаферскія пальчаткі. І нарэшце - скураны афіцэрскі рамень.
  На дне валізкі ляжала старонка "Праўды" за травень васьмідзесятага года. Буйны загаловак абвяшчаў: «Вялікаму вучэнню – жыць!». У цэнтры - партрэт Карла Маркса.
  Школьнікам я любіў маляваць правадыроў сусветнага пралетарыяту. І асабліва - Маркса. Звычайную кляксу размазаў – ужо падобна…
  Я агледзеў пусты чамадан. На дне - Карл Маркс. На вечку - Бродскі. А паміж імі - прапалае, неацэннае, адзінае жыццё.
  Я зачыніў чамадан. Унутры гулка перакочваліся шарыкі нафталіну. Рэчы стракатай грудай ляжалі на кухонным стале. Гэта было ўсё, што я нажыў за трыццаць шэсць год. За ўсё маё жыццё на радзіме. Я падумаў - няўжо гэта ўсё? І адказаў - так, гэта ўсё.
  І тут, як гаворыцца, нарынулі ўспаміны. Напэўна, яны тоіліся ў складках гэтага ўбогага рыззя. І зараз вырваліся вонкі. Успаміны, якія варта было б назваць - "Ад Маркса да Бродскага". Або, дапусцім - "Што я нажыў". Або, скажам, проста - «Чамадан»…
  Але, як заўсёды, прадмова зацягнулася.
   Креповые фінскія шкарпэткі
  Гэтая гісторыя адбылася васямнаццаць гадоў таму. Я быў у той час студэнтам Ленінградскага ўніверсітэта.
  Карпусы ўніверсітэта знаходзіліся ў старадаўняй частцы горада. Спалучэнне вады і каменя спараджае тут адмысловую, велічную атмасферу. У такім становішчы цяжка быць гультаём, але мне гэта ўдавалася.
  Існуюць у свеце дакладныя навукі. А значыць, існуюць і недакладныя. Сярод недакладных, я думаю, першае месца займае філалогія. Так я ператварыўся ў студэнта філфака.
  Праз тыдзень мяне пакахала стройная дзяўчына ў імпартных туфлях. Звалі яе Ася.
  Ася пазнаёміла мяне з сябрамі. Усе яны былі старэйшыя за нас — інжынеры, журналісты, кінааператары. Быў сярод іх нават адзін загадчык магазіна.
  Гэтыя людзі добра апраналіся. Кахалі рэстараны, вандраванні. У некаторых былі ўласныя аўтамашыны.
  Усе яны здаваліся мне тады загадкавымі, моцнымі і прывабнымі. Я хацеў быць у гэтым коле сваім чалавекам.
  Пазней многія з іх эмігравалі. Цяпер гэта нармальныя пажылыя яўрэі.
  Жыццё, якое мы вялі, патрабавала значных выдаткаў. Часцей за ўсё яны клаліся на плечы Асіных сяброў. Мяне гэта надзвычай бянтэжыла.
  Успамінаю, як доктар Лагавінскі неўзаметку сунуў мне чатыры рублі, пакуль Ася заказвала таксі…
  Усіх людзей можна падзяліць на дзве катэгорыі. На тых, хто пытаецца. І на тых, хто адказвае. На тых, хто задае пытанні. І на тых, хто з раздражненнем хмурыцца ў адказ.
  Асін сябры не задавалі ёй пытанняў. А я толькі і рабіў, што пытаўся:
  - Дзе ты была? З кім павіталася ў метро? Адкуль у цябе французскія духі?..
  Большасць людзей лічыць невырашальнымі тыя праблемы, вырашэнне якіх мала іх задавальняе. І яны без канца задаюць пытанні, хаця праўдзівыя адказы ім зусім не патрабуюцца…
  Карацей, я паводзіў сябе назойліва і недарэчна.
  У мяне з'явіліся даўгі. Яны раслі ў геаметрычнай прагрэсіі. Да лістапада яны дасягнулі васьмідзесяці рублёў - лічбы, па тых часах жахлівай.
  Я даведаўся, што такое ламбард, з яго квітанцыямі, чэргамі, атмасферай смутку і беднасці.
  Пакуль Ася была побач, я мог не думаць аб гэтым. Варта было нам развітацца, і думка аб даўгах наплывала, як хмара.
  Я прачынаўся з адчуваннем бяды. Гадзінамі не мог прымусіць сябе апрануцца. Сур'езна планаваў рабаванне ювелірнай крамы.
  Я пераканаўся, што любая думка закаханага бедняка - злачынная.
  Да таго часу мая акадэмічная паспяховасць прыкметна знізілася. Ася ж і раней была непаспяховай. У дэканаце загаварылі пра наша маральнае аблічча.
  Я заўважыў - калі чалавек закаханы і ў яго даўгі, то прадметам размоў становіцца яго маральнае аблічча.
  Карацей, усё было жахліва.
  Аднойчы я блукаў па горадзе ў пошуках шасці рублёў. Мне неабходна было выкупіць зімовае паліто з ламбарда. І я сустрэў Фрэда Калеснікава.
  Фрэд паліў, абапёршыся на латунны поручань Елісееўскай крамы. Я ведаў, што ён фарцоўшчык. Калісьці нас пазнаёміла Ася.
  Гэта быў высокі хлопец гадоў дваццаці трох з нездаровым адценнем скуры. Размаўляючы, ён нервова прыгладжваў валасы.
  Я, не разважаючы, падышоў:
  - Ці нельга папрасіць у вас да заўтра шэсць рублёў?
  Займаючы грошы, я заўсёды захоўваў крыху развязны тон, каб людзям прасцей было мне адмовіць.
  - Элементарна, - сказаў Фрэд, дастаючы невялікі квадратны кашалёк.
  Мне стала шкада, што я больш не папрасіў.
  - Вазьміце больш, - сказаў Фрэд.
  Але я, як дурань, запратэставаў.
  Фрэд паглядзеў на мяне з цікаўнасцю.
  - Давайце паабедаем, - сказаў ён. - Хачу вас пачаставаць.
  Ён трымаўся проста і натуральна. Я заўсёды зайздросціў тым, каму гэта ўдаецца.
  Мы прайшлі тры кварталы да рэстарана «Чайка». У зале было пустынна. Афіцыянты палілі за адным з бакавых столікаў.
  Вокны былі расчынены. Фіранкі пагойдваліся ад ветру.
  Мы вырашылі прайсці ў далёкі кут. Але тут Фрэда спыніў юнак у серабрыстай дакронавай куртцы. Адбылася некалькі загадкавая размова:
  - Вітаю Вас.
  - Мая павага, - адказаў Фрэд.
  - Ну як?
  - Ды нічога.
  Юнак расчаравана прыўзняў бровы:
  - Зусім нічога?
  - Абсалютна.
  - Я ж вас прасіў.
  - Мне вельмі шкада.
  - Але я магу разлічваць?
  - Бясспрэчна.
  - Добра было б на працягу тыдня.
  - Пастараюся.
  - Як наконт гарантый?
  - Гарантый быць не можа. Але я пастараюся.
  - Гэта будзе - фірма?
  - Натуральна.
  - Так што - тэлефануйце.
  - Абавязкова.
  - Вы памятаеце мой нумар тэлефона?
  - На жаль няма.
  - Запішыце, калі ласка.
  - З задавальненнем.
  - Хоць гэта і не тэлефонная размова.
  - Згодзен.
  - Можа быць, заедзеце прама з таварам?
  - Ахвотна.
  - Памятаеце адрас?
  - Баюся, што не...
  І гэтак далей.
  Мы прайшлі ў далёкі кут. На абрусе вылучаліся выразныя лініі ад праса. Абрус быў шурпаты.
  Фрэд сказаў:
  - Звярніце ўвагу на гэтага фрайера. Год таму ён замовіў мне партыю дэльбанаў з крыжам...
  Я перабіў яго:
  - Што такое - дэльбаны з крыжам?
  - Гадзіны, - адказаў Фрэд, - усё роўна… Я разоў дзесяць прыносіў яму тавар - не бярэ. Кожны раз прыдумляе новыя адгаворкі. Карацей, так і не падпісаўся. Я ўсё думаў - што за нумары? І раптам уразумеў, што ён не жадае Купляць мае дэльбаны з крыжам. Ён жадае пачувацца бізнэсмэнам, якому патрэбна партыя фірмовага тавара. Хоча бясконца задаваць мне пытанне: "Як тое, пра што я прасіў?"
  Афіцыянтка прыняла замову. Мы закурылі, і я пацікавіўся:
  - А вас не могуць пасадзіць?
  Фрэд падумаў і спакойна адказаў:
  - Не выключана. Свае ж і прададуць, - дадаў ён без злосці.
  - Дык, можа, завязаць?
  Фрэд нахмурыўся:
  - Калісьці я працаваў экспедытарам. Жыў на дзевяноста рублёў за месяц…
  Тут ён нечакана прыўзняўся і ўсклікнуў:
  - Гэта - пачварны цыркавы нумар!
  - Турма не лепшая.
  - А што рабіць? Здольнасцяў у мяне няма. Урадавацца за дзевяноста рублёў я не згодзен… Ну, добра, з'ем я ў жыцці дзве тысячы катлет. Зношу 25 цёмна-шэрых касцюмаў. Перагартаю семсот нумароў часопіса «Огонек». І ўсё? І здохну, не падрапаўшы зямной кары?.. Ужо лепш жыць хвіліну, але па-чалавечы!..
  Тут нам прынеслі ежу і выпіўку.
  Мой новы сябар працягваў філасофстваваць:
  - Да нашага нараджэння - бездань. І пасля нашай смерці - бездань. Наша жыццё - толькі пясчынка ў абыякавым акіяне бясконцасці. Так паспрабуем хоць бы дадзенае імгненне не азмрочваць засмучэннем і нудой! Паспрабуем пакінуць драпіну на зямной кары. А шлейку няхай цягне чалавечы серадняк. Усё роўна ён не здзяйсняе подзвігаў. І нават не здзяйсняе злачынстваў…
  Я ледзь не крыкнуў Фрэду: "Так здзяйснялі б подзвігі!". Але стрымаўся. Усё ж я піў за яго кошт.
  Мы прасядзелі ў рэстаране каля гадзіны. Потым я сказаў:
  - Трэба ісці. Ламбард закрываецца.
  І тады Фрэд Калеснікаў зрабіў мне прапанову:
  - Хочаце ў долю? Я працую асцярожна, валюту і золата не бяру. Паправіце фінансавыя справы, а тамака можна і саскочыць. Карацей, падпісвайцеся... Зараз мы вып'ем, а заўтра пагаворым...
  
  
  Назаўтра я думаў, што мой прыяцель ашукае. Але Фрэд усяго толькі спазніўся. Мы сустрэліся каля бяздзейнага фантана перад гасцініцай «Асторыя». Пасля адышлі ў кусты. Фрэд сказаў:
  - Праз хвіліну прыйдуць дзве фінкі з таварам. Бярыце тачку і едзьце з імі па гэтым адрасе… Мы, здаецца, на вы?
  - На ты, натуральна, што за цырымоніі?
  - Бяры матор і едзь па гэтым адрасе.
  Фрэд сунуў мне ўрывак газеты і працягваў:
  - Цябе сустрэне Рымар. Даведацца яго проста. У Рымара ідыёцкая хара плюс аранжавы швэдар. Праз дзесяць хвілін з'яўлюся я. Усё будзе аб'кей!
  - Я ж не гавару па-фінску.
  - Гэта не важна. Галоўнае - усміхайся. Я б сам паехаў, але мяне тут ведаюць...
  Фрэд схапіў мяне за руку.
  - Вось яны! Дзейнічай!
  І прапаў за кустамі.
  Страшэнна хвалюючыся, я пайшоў насустрач дзвюм жанчынам. Яны былі падобны на сялянак, з шырокімі загарэлымі тварамі. На жанчынах былі светлыя плашчы, элегантныя туфлі і яркія хусткі. Кожная несла гаспадарчую сумку, якая раздзьмулася накшталт футбольнага мяча.
  Бурна жэстыкулюючы, я нарэшце падвёў жанчын да стаянкі таксі. Чэргі не было. Я бясконца паўтараў: «Містэр Фрэд, містэр Фрэд…» і чапаў адну з жанчын за рукаў.
  - Дзе гэты тып, - раптам раззлавалася жанчына, - куды ён дзеўся? Чаго ён нам галаву тлуміць?!
  - Вы размаўляеце па-руску?
  - Мамачка руская была.
  Я сказаў:
  - Містэр Фрэд будзе крыху пазней. Містэр Фрэд прасіў адвезці вас да яго дадому.
  Пад'ехала машына. Я прадыктаваў адрас. Пасля пачаў глядзець у акно. Не думаў я, што сярод мінакоў такая колькасць міліцыянераў.
  Жанчыны размаўлялі паміж сабой па-фінску. Было ясна, што яны незадаволены. Затым яны засмяяліся, і мне стала лягчэй.
  На тратуары мяне чакаў чалавек у вогненным швэдры. Ён сказаў, падміргнуўшы:
  - Ну і хары!
  — Ты на сябе зірні, — раззлавалася Ілона, якая была маладзейшая.
  - Яны гавораць па-руску, - сказаў я.
  - Выдатна, - не сумеўся Рымар, - выдатна. Гэта збліжае. Як вам падабаецца Ленінград?
  - Нічога сабе, - адказала Мар'я.
  - У Эрмітажы былі?
  - Не яшчэ. А дзе ж гэта?
  - Гэта дзе карціны, сувеніры і іншае. А раней там жылі цары.
  - Трэба было б зірнуць, - сказала Ілона.
  - Не былі ў Эрмітажы! - бедаваў Рымар.
  Ён нават крыху замарудзіў крокі. Як быццам яму агіднае сяброўства з такімі некультурнымі жанчынамі.
  Мы падняліся на другі паверх. Рымар штурхнуў дзверы, якія былі не зачынены. Усюды грувасціўся посуд. Сцены былі абвешаны фатаграфіямі. На канапе ляжалі яркія канверты ад замежных кружэлак. Пасцеля была не прыбрана.
  Рымар запаліў святло і хутка навёў парадак. Затым ён спытаў:
  - Што за тавар?
  - Лепш адкажы, дзе твой прыяцель з грашыма?
  У тую ж хвіліну пачуліся крокі і з'явіўся Фрэд Калеснікаў. У руцэ ён нёс газету, якую дастаў з паштовай скрыні. Выгляд у яго быў спакойны і нават абыякавы.
  — Церве, — сказаў ён фінкам, — добры дзень.
  Затым павярнуўся да Рымара:
  - Ну і змрочныя фізіяноміі! Ты да іх прыставаў?
  - Я?! - абурыўся Рымар. - Мы казалі аб выдатным! Дарэчы, яны валакуць па-руску.
  - Выдатна, - сказаў Фрэд, - добры вечар, спадарыня Ленарт, як маецеся, Ілона-паненка?
  - Нічога, дзякуй.
  - Навошта вы схавалі, што гаворыце па-руску?
  - А хто нас пытаўся?
  - Спачатку трэба выпіць, - заявіў Рымар.
  Ён дастаў з шафы бутэльку кубінскага рому. Фінкі з задавальненнем выпілі. Рымар зноў наліў.
  Калі госці пайшлі ў прыбіральню, Рымар сказаў:
  - Усе чуханкі - на адзін твар.
  - Тым больш што яны - родныя сёстры, - растлумачыў Фрэд.
  - Так я і думаў ... Дарэчы, фізіяномія гэтай спадарыні Ленарт не выклікае мне даверу.
  Фрэд прыкрыкнуў на Рымара:
  - А чыя фізіяномія выклікае табе давер, акрамя фізіяноміі следчага?
  Фінкі хутка вярнуліся. Фрэд даў ім чысты ручнік. Яны паднялі фужэры і ўсміхнуліся - другі раз за цэлы дзень.
  Гаспадарчыя сумкі яны трымалі на каленях.
  - Ура, - сказаў Рымар, - за перамогу над Германіяй!
  Мы выпілі і фінкі таксама. На падлозе стаяла радыёла, і Фрэд уключыў яе нагой. Чорны дыск злёгку пагойдваўся.
  - Ваш любімы пісьменнік? - надакучаў фінкам Рымар.
  Жанчыны параіліся паміж сабой. Затым Ілона сказала:
  - Магчыма, Кар'ялайнен.
  Рымар паблажліва ўсміхнуўся, даючы зразумець, што ўхваляе названую кандыдатуру. Аднак сам прэтэндуе на большае.
  - Ясна, - сказаў ён, - а што за тавар?
  - Наскі, - адказала Мар'я.
  - І больш нічога?
  - А чаго б ты хацеў?
  - Колькі? - пацікавіўся Фрэд.
  — Чатырыста трыццаць два рублі, — адчаканіла малодшая, Ілона.
  - Майн гот! - усклікнуў Рымар. — Гэта ж звярыны аскеп капіталізму!
  - Мяне цікавіць - колькі пар? - адхіліў яго Фрэд.
  - Семсот дваццаць.
  - Мац-найлон? - патрабавальна ўставіў Рымар.
  - Сінтэтыка, - адказала Ілона, - шэсцьдзесят капеек пары. Усяго - чатырыста трыццаць два рублі...
  Тут я павінен зрабіць невялікую матэматычную выкладку. Крапевыя шкарпэткі тады былі ў модзе. Савецкая прамысловасць такіх не выпускала. Купіць іх можна было толькі на чорным рынку. Каштавала пара фінскіх шкарпэтак - шэсць рублёў. А ў фінаў іх можна было набыць за шэсцьдзесят капеек. Дзевяцьсот працэнтаў чыстага заробку...
  Фрэд дастаў кашалёк і адлічыў грошы.
  - Вось, - сказаў ён, - яшчэ дваццаць рублёў. Тавар пакіньце прама ў сумках.
  - Трэба выпіць, - уставіў Рымар, - за мірнае ўрэгуляванне Суэцкага крызісу! За далучэнне Эльзаса і Латарынгіі!
  Ілона пераклала, грошы ў левую руку. Узяла напоўненую да краёў шклянку.
  - Давайце трахну гэтых фінак, - прашаптаў Рымар, - у мэтах міжнароднага адзінства.
  Фрэд павярнуўся да мяне.
  - Бачыш, з кім даводзіцца справу мець!
  Я адчуваў пачуццё турботы да страху. Мне хацелася хутчэй пайсці.
  - Ваш любімы мастак? - пытаў Рымар Ілону.
  Пры гэтым ён клаў ёй руку на спіну.
  — Магчыма, Мааптэры, — казала Ілона, адсоўваючыся.
  Рымар дакорліва прыўзнімаў бровы. Нібы яго эстэтычнае пачуццё было крыху закранута.
  Фрэд сказаў:
  - Трэба праводзіць жанчын і даць кіроўцу сем рублёў. Я б паслаў Рымара, але ён загойліць частку грошай.
  - Я?! - абурыўся Рымар. - З маёй крышталёвай сумленнасцю?!.
  
  
  Калі я вярнуўся, паўсюль ляжалі рознакаляровыя цэлафанавыя скруткі. Рымар здаваўся крыху вар'ятам.
  - Піястры, кроны, долары, - паўтараў ён, - франкі, ены...
  Пасля раптам супакоіўся, дастаў запісную кніжку і фламастэр. Нешта падлічыў і кажа:
  - Роўна семсот дваццаць пар. Фіны - сумленны народ. Вось што значыць - слабаразвітая дзяржава ...
  - Памнож на тры, - сказаў яму Фрэд.
  - Як гэта - на тры?
  - Наскі сыдуць па траячцы, калі здаць іх оптам. Паўтара кавалка з даважкам чыстага навара.
  Рымар хутка ўдакладніў:
  - Тысяча семсот дваццаць восем рублёў.
  Вар'яцтва ўжывалася ў ім з практыцызмам.
  - Пяцьсот з нечым на брата, - дадаў Фрэд.
  - Пяцьсот семдзесят шэсць, - зноў удакладніў Рымар...
  
  
  Пазней мы апынуліся з Фрэдам у шашлычнай. Кляёнка на стале была ліпкая. Вакол стаяў нейкі тоўсты туман. Людзі праплывалі міма, як рыбы ў акварыуме.
  Фрэд выглядаў безуважлівым і змрочным. Я сказаў:
  - У пяць хвілін такія грошы!
  Трэба ж было нешта сказаць.
  - Усё роўна, - адказаў Фрэд, - будзеш сорак хвілін чакаць, калі табе прынясуць чабурэкі на маргарыне.
  Тады я спытаў:
  - Навошта я табе патрэбен?
  - Я Рымару не давяраю. Не таму, што Рымар можа абкрасці кліента. Хаця такое не выключана. І не таму, што Рымар можа зарадзіць кліенту старыя аблігацыі замест грошай. І нават не таму, што ён схільны чапаць кліента рукамі. А таму, што Рымар - дурань. Што губіць дурня? Цяга да прыгожага. Рымар цягнецца да прыгожага. Насуперак сваёй гістарычнай безвыходнасці, Рымар жадае японскі транзістар. Рымар ідзе ў краму “Бярозка”, працягвае касіру сорак даляраў. Гэта з яго рожай! Ды ён у банальным гастраноме рубель працягвае, і тое касір не сумняваецца, што рубель выкрадзены. А тут - сорак даляраў! Парушэнне правіл валютных аперацый. Гатовы артыкул... Рана ці позна ён сядзе.
  - А я? - пытаю.
  - Ты - не. У цябе будуць іншыя непрыемнасці.
  Я не стаў удакладняць - якія.
  Развітваючыся, Фрэд сказаў:
  - У чацвер атрымаеш сваю долю.
  Я з'ехаў дадому ў нейкім незразумелым стане. Я адчуваў змяшанае пачуццё турботы і рызыкі. Мусіць, ёсць у шальных грошах нейкая гнюсная сіла.
  Асе я не распавёў аб маім прыгодзе. Мне хацелася яе ўразіць. Нечакана ператварыцца ў багатага і размашыстага чалавека.
  Тым часам справы з ёй ішлі ўсё горш. Я бясконца задаваў ёй пытанні. Нават калі я ганіў яе знаёмых, то ўжываў пытальную форму:
  - Ці не здаецца табе, што Арык Шульман проста дурны?
  Я хацеў скампраметаваць Шульмана ў Асіных вачах, дасягаючы, натуральна, супрацьлеглай мэты.
  Скажу, забягаючы наперад, што ўвосень мы расталіся. Бо чалавек, які бесперапынна пытаецца, павінен рана ці позна навучыцца адказваць…
  У чацвер патэлефанаваў Фрэд:
  - Катастрофа!
  - Што такое?
  Я падумаў, што Рымара арыштавалі.
  - Горш, - сказаў Фрэд, - зайдзі ў найблізкую галантарэйную краму.
  - Навошта?
  - Усе крамы заваленыя крэпавымі шкарпэткамі. Прычым, савецкімі крэпавымі шкарпэткамі. Восемдзесят капеек - пара. Якасць не горшая, чым у фінскіх. Такое ж-сінтэтычнае дзярмо…
  - Што ж рабіць?
  - Ды нічога. А што тут можна зрабіць? Хто мог чакаць такой падлянкі ад сацыялістычнай эканомікі?! Каму я зараз аддам фінскія шкарпэткі? Ды іх па рублі не возьмуць! Ведаю я нашу блядзкую прамысловасць! Спачатку яна дваццаць гадоў вандруе, а потым раптам - раз! І ўсе магазіны забіты якой-небудзь адной хрэновінай. Калі ўжо зарадзілі струменевую лінію, тое ўсё. Будуць зараз штампаваць гэтыя крэпавыя шкарпэткі - мільён пар у секунду…
  Шкарпеткі мы ў выніку падзялілі. Кожны з нас узяў дзвесце сорак пар. Дзвесце сорак пар аднолькавых креповых шкарпэтак пачварнай гарохавай расфарбоўкі. Адзіная суцяшэнне - кляймо «Мэйд ін Фінланд».
  Пасля гэтага было шмат. Аперацыя з плашчамі «балоння». Перапродаж шасці нямецкіх стэрэаўстановак. Бойка ў гасцініцы "Космас" з-за скрыні амерыканскіх цыгарэт. Уцёкі ад міліцэйскага ўбору з грузам японскага фотаабсталявання. І многае іншае.
  Я расплаціўся з даўгамі. Купіў сабе прыстойнае адзенне. Перайшоў на іншы факультэт. Пазнаёміўся з дзяўчынай, на якой пасля ажаніўся. З'ехаў на месяц у Прыбалтыку, калі арыштавалі Рымара і Фрэда. Пачаў рабіць нясмелыя літаратурныя спробы. Стаў бацькам. Дабіўся канфрантацыі з уладамі. Страціў працу. Месяц прасядзеў у Каляеўскай турме.
  І толькі адно было нязменным. Дваццаць гадоў я фарсіў у гарохавых шкарпэтках. Я дарыў іх усім сваім знаёмым. Захоўваў у іх ёлачныя цацкі. Выціраў імі пыл. Затыкаў шкарпэткамі шчыліны ў аконных рамах. І ўсё ж колькасць гэтай дрэні амаль не памяншалася.
  Так я і з'ехаў, кінуўшы ў пустой кватэры кучу фінскіх креповых шкарпэтак. Толькі тры пары сунуў у чамадан.
  Яны нагадалі мне крымінальнае юнацтва, першае каханне і старых сяброў. Фрэд, адседзеўшы два гады, разбіўся на матацыкле "Чэзе". Рымар адсядзеў год і служыць дыспетчарам на мясакамбінаце. Ася шчасна эмігравала і выкладае лексікалогію ў Стэнфардзе. Што вельмі дзіўна характарызуе амерыканскую навуку.
   Наменклатурныя паўчаравікі
  Я мушу пачаць з адкрытага прызнання. Чаравікі гэтыя я практычна скраў…
  Дзвесце гадоў таму гісторык Карамзін пабываў у Францыі. Рускія эмігранты спыталі яго:
  - Што, у двух словах, адбываецца на радзіме?
  Карамзіну і двух слоў не спатрэбілася.
  - Крадуць, - адказаў Карамзін…
  Сапраўды, крадуць. І з кожным годам усё размашыста.
  З мясакамбіната выносяць ялавічныя тушы. З тэкстыльнай фабрыкі - пражу. З завода кінаапаратуры - лінзы.
  Цягнуць усё - кафля, гіпс, поліэтылен, электраматоры, балты, шрубы, радыёлямпы, ніткі, шкла.
  Часцяком усё гэта набывае метафізічны характар. Я кажу пра зусім загадкавае крадзеж без якой-небудзь разумнай мэты. Такое, я ўпэўнены, бывае толькі ў расейскай дзяржаве.
  Я ведаў тонкага, высакароднага, адукаванага чалавека, які забраў з прадпрыемства вядро цэментавага раствора. У дарозе раствор, натуральна, зацвярдзеў. Выкрадальнік выкінуў каменную глыбу непадалёк ад сваёй хаты.
  Іншы мой прыяцель узламаў агітпункт. Вынес выбарчую скрыню. Прыцягнуў яе дадому і супакоіўся. Трэці мой знаёмы скраў вогнетушыцель. Чацвёрты панёс з кабінета свайго начальніка бюст Палі Робсана. Пяты – афішную тумбу з вуліцы Шкапіна. Шосты - пюпітр з клуба самадзейнасці.
  Я, як вы зможаце пераканацца, дзейнічаў значна больш практычна. Я скраў дыхтоўныя савецкія чаравікі, прызначаныя на экспарт. Прычым скраў я іх не ў краме, зразумела. У савецкай краме няма такіх чаравік. Сцягнуў я іх у старшыні ленінградскага гарвыканкаму. Карацей кажучы, у мэра Ленінграда.
  Аднак мы забеглі наперад.
  Дэмабілізаваўшыся, я паступіў у завадскую шматтыражку. Праслужыў у ёй тры гады. Зразумеў, што ідэалагічная праца не для мяне.
  Мне захацелася нечага больш непасрэднага. Далёкага ад маральных сумневаў.
  Я прыгадаў, што некалі займаўся ў мастацкай школе. Між іншым, у той самай, якую скончыў вядомы мастак Шамякін. Нейкія навыкі ў мяне захаваліся.
  Знаёмыя зладзілі мяне па блаце ў ДПІ (Камбінат дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва). Я стаў вучнем каменерэза. Вырашыў зацвердзіцца на ніву манументальнай скульптуры.
  Нажаль, манументальная скульптура - жанр вельмі кансерватыўны. Прычына гэтага - у самой яе манументальнасці.
  Можна ўпотай пісаць раманы і сімфоніі. Можна таемна эксперыментаваць на палатне. А вось паспрабуйце ўтаіць чатырохметровую скульптуру. Не выйдзе!
  Для такой працы неабходна прасторная майстэрня. Значныя дапаможныя сродкі. Цэлы штат асістэнтаў, фармоўшчыкаў, грузчыкаў. Карацей, патрабуецца афіцыйнае прызнанне. А значыць - поўная добранадзейнасць. І ніякіх эксперыментаў…
  Пабываў я аднойчы ў майстэрні знакамітага скульптара. Па кутах грувасціліся яго незавершаныя працы. Я лёгка пазнаў Юрыя Гагарына, Маякоўскага, Фідэля Кастра. Прыгледзеўся і замёр - усе яны былі голыя. Гэта значыць абсалютна голыя. З добрасумленна вылепленымі задамі, палавымі органамі і рэльефнай мускулатурай.
  Я пахаладзеў ад страху.
  - Нічога дзіўнага, - растлумачыў скульптар, - мы ж рэалісты. Спачатку лепім анатомію. Потым адзенне...
  Затое нашы скульптары - людзі багатыя. Больш за ўсё яны атрымліваюць за выяву Леніна. Нават працаёмкая барада Карла Маркса аплачваецца не так шчодра.
  Помнік Леніну ёсць у кожным горадзе. У любым раённым цэнтры. Заказы такога роду - невычарпальныя. Дасведчаны скульптар можа вылепіць Леніна ўсляпую. Гэта значыць з завязанымі вачыма. Хоць бываюць і кур'ёзы. У Чэлябінску, напрыклад, адбыўся такі выпадак.
  У цэнтральным скверы, насупраць будынка гарсавета, павінны былі ўсталяваць помнік Леніну. Арганізавалі ўрачысты мітынг. Сабралася тысячы паўтары народа.
  Гучала патэтычная музыка. Аратары прамаўлялі прамовы.
  Помнік быў накрыты шэрай тканінай.
  І вось надышла вырашальная хвіліна. Пад грукат барабанаў чыноўнікі мясцовага выканкама сарвалі тканіну.
  Ленін быў намаляваны ў знаёмай позе - турыста, які галасуе на шашы. Правая яго рука паказвала дарогу ў будучыню. Левую ён трымаў у кішэні расхінутага паліто.
  Музыка сціхла. У цішыні хтосьці засмяяўся. Праз хвіліну рагатала ўся плошча.
  Толькі адзін чалавек не смяяўся. Гэта быў ленінградскі скульптар Віктар Дрыжакоў. Выраз жаху на яго твары паступова змянілася грымасай абыякавасці і безвыходнасці.
  Што ж адбылося? Няшчасны скульптар разбіў дзве кепкі. Адна пакрывала галаву правадыра. Іншую Ленін сціскаў у кулаку.
  Чыноўнікі паспешна захуталі бракаваны манумент шэрай тканінай.
  Раніцай помнік быў ізноў абнародаваны. За ноч лішнюю кепку прыбралі...
  Мы зноў адцягнуліся.
  Манументы нараджаюцца так. Скульптар лепіць гліняную мадэль. Фармоўшчык адлівае яе ў гіпсе. Потым за справу бяруцца каменярэзы.
  Ёсць гіпсавая фігура. І ёсць бясформенная мармуровая груда. Неабходна, як гаворыцца, прыбраць усё лішняе. Абсалютна дакладна скапіяваць гіпсавы правобраз.
  Для гэтага маюцца спецыяльныя прылады, так званыя пункцір-машыны. З дапамогай гэтых машын на камені робяцца тысячы засечак. Гэта значыць, вызначаюцца контуры будучага манумента.
  Затым камнерэз узбройваецца невялікім перфаратарам. Счэсвае грубыя напластаванні мармуру. Бярэцца за кіянку і скарпель (нешта накшталт малатка і зубіла). Маецца быць завяршальны этап, філігранная, адказная праца.
  Камнерэз апрацоўвае мармуровую паверхню. Адзін няслушны рух - і канец. Бо будынак мармуру падобна драўнянай фактуры. У мармуры ёсць далікатныя пласты, зацвярдзенні, расколіны. Ёсць трывалыя фактурныя згусткі. (Нешта накшталт драўняных сучкоў.) Ёсць шматлікія украпаныя іншай пароды. І гэтак далей. Увогуле, справа гэта карпатлівая і няпростая.
  Мяне залічылі ў брыгаду каменярэзаў. Нас было трое. Брыгадзіра звалі Восіп Ліхачоў. Яго памочніка і сябра - Віктар Цыпін. Абодва былі майстрамі сваёй справы і, зразумела, горкімі п'яніцамі.
  Пры гэтым Ліхачоў выпіваў штодня, а Цыпін пакутаваў на хранічныя запоі. Што не замінала Ліхачову зрэдку запіваць, а Цыпіну пахмяляцца пры кожным зручным выпадку.
  Ліхачоў быў хмурны, стрыманы, нешматслоўны. Ён гадзінамі маўчаў, а затым раптам вымаўляў кароткія і зусім нечаканыя прамовы. Яго маналогі былі працягам цяжкіх унутраных роздумаў. Ён усклікваў, рэзка паварочваючыся да любога выпадковага чалавека:
  - Вось ты кажаш - капіталізм, Амерыка, Еўропа! Прыватная ўласнасць!.. У самага апошняга чучмека - легкавы аўтамабіль!.. А долар, прашу прабачэння, усё ж падае!..
  - Значыць, ёсць куды падаць, - весела адгукаўся Цыпін, - ужо нядрэнна. А твайму засранаму рублю і падаць няма куды…
  Аднак Ліхачоў не рэагаваў, зноў пагрузіўшыся ў маўчанне.
  Цыпін, наадварот, быў гаманкім і дабрадушным чалавекам. Яму хацелася спрачацца.
  - Справа не ў машыне, - казаў ён, - я сам аўтааматар... Галоўнае пры капіталізме - свабода. Хочаш - п'еш з раніцы да ночы. Хочаш - укалываеш круглыя суткі. Ніякага ідэйнага выхавання. Ніякай сацыялістычнай маралі. Вакол часопісы з голымі дзеўкамі... Зноў жа - палітыка. Дапусцім, не спадабаўся табе які-небудзь міністр - выдатна. Пішаш у рэдакцыю: міністр - лайно! Любому прэзідэнту можна ў морду напляваць. Пра віцэ-прэзідэнта я ўжо і не кажу… А машына і тут не такая вялікая рэдкасць. У мяне з шасцідзесятага года «Запарожац», а што толку?
  Сапраўды, Цыпін купіў "Запарожац". Аднак, будучы хранічным п'яніцам, месяцамі не садзіўся за руль. У лістападзе машыну засыпала снегам. "Запарожац" ператварыўся ў невялікую снежную гару. Каля яе заўсёды тоўпіліся дваровыя хлопцы.
  Увесну снег растаў. Запарожац стаў плоскім, як гоначная машына. Дах яго быў прадушаны дзіцячымі санкамі.
  Цыпін гэтаму амаль узрадаваўся:
  - За рулём я павінен быць цвярозым. А ў таксі я і п'яны даеду...
  Вось такія трапіліся мне настаўнікі.
  Неўзабаве мы атрымалі замову. Прычым даволі выгадны і тэрміновы. Брыгадзе трэба было высекчы рэльефную выяву Ламаносава для новай станцыі метро. Скульптар Чудноўскі хутка вырабіў мадэль. Фармоўшчыкі адлілі яе ў гіпсе. Мы прыйшлі зірнуць на гэтую справу.
  Ламаносаў быў намаляваны ў нейкім падазроным халаце. У правай руцэ ён трымаў папяровы скрутак. У левай - глобус. Папера, як я разумею, сімвалізавала творчасць, а глобус - навуку.
  Сам Ламаносаў выглядаў укормленым, жаноцкім і неахайным. Ён быў падобны на свінню. У сталінскія гады так малявалі капіталістаў. Відаць, Чудноўскаму хацелася зацвердзіць прымат матэрыі над духам.
  А вось глобус мне спадабаўся. Хаця чамусьці ён быў разгорнуты да гледачоў амерыканскім бокам.
  Скульптар добрасумленна вылепіў мініяцюрныя Кардыльеры, Аппалачы, Гвіянскае сугор'е. Не забыўся пра азёры і рэкі — Гурон, Атабаска, Манітобы…
  Выглядала гэта даволі дзіўна. У эпоху Ламаносава такой падрабязнай карты Амерыкі, я думаю, не існавала. Я сказаў пра гэта Чудноўскаму. Скульптар раззлаваўся:
  - Вы разважаеце, як дзесяцікласнік! А мая скульптура - не школьны дапаможнік! Перад вамі - шостая інвенцыя Баха, захаваная ў мармуры. Дакладней, у гіпсе… Апошні крык метафізічнага сінтэтызму!
  - Коратка і ясна, - уставіў Цыпін.
  — Не спрачайся, — шапнуў мне Ліхачоў, — якая твая справа?
  Нечакана Чудноўскі памякчэў:
  - А можа, вы маеце рацыю. І ўсё ж - пакінем як ёсць. У кожнай працы неабходна мінімальная доля абсурду…
  Мы ўзяліся за справу. Спачатку працавалі на камбінаце. Потым выявілася, што трэба спяшацца. Станцыю вырашана было запусціць да лістападаўскіх свят.
  Прыйшлося заканчваць працу на месцы. Гэта значыць пад зямлёй.
  На станцыі «Ламаносаўская» ішлі аддзелачныя работы. Тут працавалі муляры, электрыкі, тынкоўшчыкі. Незлічоныя кампрэсары рабілі пякельны шум. Пахла паленай гумай і мокрай вапнай. У металічных бочках гарэлі вогнішчы.
  Нашу мадэль беражліва апусцілі пад зямлю. Устанавілі яе на вялізных дубовых казлах. Побач вісела на ланцугах чатырохтонная мармуровая груда. У ёй угадваліся прыблізныя абрысы фігуры Ламаносава. У нас была самая адказная частка працы.
  Тут узнікла непрадбачанае ўскладненне. Справа ў тым, што эскалатары бяздзейнічалі. Ідучы наверх па гарэлку, трэба было пераадолець шэсцьсот прыступак.
  У першы дзень Ліхачоў заявіў:
  - Ідзі. Ты самы малады.
  Я і не ведаў, што метро размешчана на такой глыбіні. Ды яшчэ ў Ленінградзе, дзе глеба сырая і зыбкая. Мне прыйшлося разы два адпачываць. "Сталічная", якую я прынёс, была выпіта за хвіліну.
  Прыйшлося ісці зноў. Я ўсё яшчэ быў самы малады. Карацей, за дзень я шэсць разоў хадзіў наверх. У мяне захварэлі калені.
  На наступны дзень мы зрабілі інакш. А менавіта, адразу ж купілі шэсць бутэлек. Гэта не дапамагло. Нашы запасы прыцягнулі ўвагу навакольных. Да нас пацягнуліся электрыкі, зваршчыкі, маляры, тынкоўшчыкі. Праз дзесяць хвілін гарэлка скончылася. І зноў я адправіўся наверх.
  На трэці дзень мае настаўнікі вырашылі кінуць піць. На час, зразумела. Але навакольныя па-ранейшаму выпівалі. І шчодра частавалі нас.
  На чацвёрты дзень Ліхачоў абвясціў:
  - Я не фраер! Я не магу больш піць за чужы кошт! Хто ў нас, хлопцы, самы малады?
  І я адправіўся наверх. Пад'ём даваўся мне ўсё лягчэй. Відаць, ногі адужэлі.
  Так што, працавалі, у асноўным, Ліхачоў і Цыпін. Аблічча Ламаносава станавіўся ўсё больш выразным. І, трэба заўважыць, усё больш агідным.
  Часам з'яўляўся скульптар Чудніўскі. Даваў кіруючыя ўказанні. Нешта на хаду перарабляў.
  Рабацягі таксама цікавіліся Ламаносавым. Пыталіся, напрыклад:
  - Хто гэта ў прынцыпе - мужык ці баба?
  - Нешта сярэдняе, - адказаў ім Цыпін...
  Насоўваліся святы. Аздобныя працы набліжаліся да завяршэння. Станцыя метро «Ламаносаўскі» прымала прыбраны, урачысты выгляд.
  Падлогу заслалі мазаікай. Скляпенні былі ўпрыгожаны чыгуннымі лямпіёнамі. Адна са сцен прызначалася для нашага рэльефу. Там устанавілі гіганцкую зварную раму. Крыху вышэй мігацелі цяжкія блокі з ланцугамі.
  Я прыбіраў смецце. Мае настаўнікі наводзілі апошні глянец. Цыпін прапрацоўваў карункавае жабо і шнуркі на чаравіках. Ліхачоў шліфаваў завіткі парыка.
  Напярэдадні адкрыцця станцыі мы начавалі пад зямлёй. Нам трэба было вывесіць свой злашчасны рэльеф. А менавіта - падняць яго на талях. Увесці так званыя "піроны". І нарэшце, заліць мацаванні для трываласці эпаксіднай смалой.
  Падняць такую глыбу на чатыры метры ад зямлі даволі складана. Мы праводзіліся некалькі гадзін. Блокі раз-пораз закліноўвала. Штыры не пападалі ў адтуліны. Ланцугі рыпелі, камень разгойдваўся. Ліхачоў гарлапаніў:
  - Ня падыходзь!..
  Нарэшце мармуровая глыба павісла над зямлёй. Мы знялі ланцугі і адышлі на пачцівую адлегласць. Здалёк Ламаносаў выглядаў больш прыстойна.
  Цыпін і Ліхачоў з палёгкай выпілі. Потым пачалі рыхтаваць эпаксідную смалу.
  Разышліся мы пад раніцу. У гадзіну мелася адбыцца ўрачыстае адкрыццё.
  
  
  Ліхачоў прыйшоў у цёмна-сінім касцюме. Цыпін - у замшавай куртцы і джынсах. Я і не падазраваў, што ён франт.
  Між іншым, абодва былі цвярозыя. Ад гэтага ў іх нават колер асобы змяніўся.
  Мы спусціліся пад зямлю. Сярод мармуровых калон прагульваліся прыбраныя цвярозыя рабацягі. Хаця кішэні ў многіх прыкметна адцягваліся.
  Чацвёра цесляроў хуценька збівалі маленькую трыбуну. Устанавіць яе павінны былі пад нашым рэльефам.
  Восіп Ліхачоў панізіў голас і сказаў мне:
  - Ёсць падазрэнне, што эпаксідная смала не зацвярдзела. Цыпа бухнуў занадта шмат растваральніка. Карацей, гэтая мармуровая дуля трымаецца на сумленным слове. Таму, калі пачнецца мітынг, адыдзіся ўбок. І жонку папярэдзь на будучыню.
  — Але ж там, — кажу, — будзе стаяць увесь колер Ленінграда! А што, калі ўвесь будынак абрынецца?
  – Можа, яно б і да лепшага, – млява сказаў брыгадзір…
  У гадзіну павінны былі з'явіцца знакамітыя госці. Чакалі мэра горада, таварыша Сізова. Яго павінны былі суправаджаць прадстаўнікі ленінградскай грамадскасці. Навукоўцы, генералы, спартоўцы, пісьменнікі.
  Праграма адкрыцця была такая. Спачатку - невялікая бяседа для абраных. Затым - кароткі мітынг. Уручэнне ганаровых грамат і ўзнагарод. А далей, як выказаўся начальнік станцыі - "па інтарэсах". Адны - у рэстаран, іншыя на канцэрт мастацкай самадзейнасці.
  Госці прыбылі ў гадзіну дваццаць. Я даведаўся кампазітара Андрэя Пятрова, штангіста Дудко і рэжысёра Уладзімірава. Ну і, вядома, самога мэра.
  Гэта быў высокі, яшчэ не стары чалавек. Выглядаў ён амаль інтэлігентна. Яго ахоўвалі двое пахмурных укормленых малайцоў. Іх вылучала лёгкая меланхолія, якая сведчыць аб відавочнай гатоўнасці да бойкі.
  Мэр абышоў станцыю, памарудзіў каля нашага рэльефу. Нягучна спытаў:
  - Каго ён мне нагадвае?
  - Хрушчова, - падміргнуў нам Цыпін.
  Мэр не дачакаўся адказу і рушыў услед далей. За ім, дагодліва пасмейваючыся, бег начальнік станцыі.
  Да гэтага часу трыбуну абцягнулі ружовым сатынам. Праз некалькі хвілін агляд скончыўся. Нас запрасілі да стала.
  Адчыніліся нейкія загадкавыя бакавыя дзверы. Мы бачылі прасторны пакой. Я і не ведаў аб яе існаванні. Мусіць, тут збіраліся абсталяваць бамбасховішча для адміністрацыі.
  У бяседзе ўдзельнічалі госці і некалькі заслужаных рабацяг. Мы былі запрошаны ўсе трое. Відаць, нас лічылі мясцовай інтэлігенцыяй. Тым больш, што скульптар адсутнічаў.
  Усяго за сталом размясцілася чалавек трыццаць. Па адзін бок - госці, наадварот - мы.
  Першым выступіў начальнік станцыі. Ён прадставіў мэра горада, назваўшы яго "устойлівым ленінцам". Усё доўга апладзіравалі.
  Пасля гэтага ўзяў слова мэр. Ён гаварыў па паперцы. Выказаў пачуццё глыбокага задавальнення. Павіншаваў усіх працоўных з датэрміновым завяршэннем работ. Запінаючыся, назваў тры ці чатыры прозвішчы. І нарэшце прапанаваў выпіць за мудрае ленінскае кіраўніцтва.
  Усе зашумелі і пацягнуліся да куфляў.
  Пасля было яшчэ некалькі тостаў. Начальнік станцыі прапанаваў выпіць за мэра. Кампазітар Пятроў - за светлую будучыню. Рэжысёр Уладзіміраў - за мірнае суіснаванне. А штангіст Дудко за казку, якая на вачах ператвараецца ў быль.
  Цыпін паружавеў. Ён выпіў фужэр каньяку і пацягнуўся за шампанскім.
  – Не змешвай, – параіў брыгадзір. - а то ўжо добры.
  - Што значыць - не змешвай, - здзівіўся Цыпін, - чаму? Я ж граматна змешваю. Раблю ўсё па навуцы. Гарэлку з півам перашкаджаць - гэта адно. Каньяк з шампанскім - іншае. Я ў гэтай справе прафесар.
  — Яно і відаць, — нахмурыўся Ліхачоў, — па той жа эпаксіднай смале…
  Праз хвіліну ўсе гаварылі хорам. Цыпін абдымаў рэжысёра Уладзімірава. Начальнік станцыі даглядаў мэра. Тынкоўшчыкі і муляры, перабіваючы адзін аднаго, скардзіліся на заніжаныя расцэнкі.
  Толькі Ліхачоў маўчаў. Відаць, думаў аб нечым. Затым раптам рэзка і зусім нечакана вымавіў, звяртаючыся да штангіста Дудко:
  - Ведаў адну жыдоўку. Сышліся. Рыхтавала нядрэнна…
  А я назіраў за мэрам. Нешта непакоіла яго. Таміла. Прымушала хмурыцца і напружвацца. Часам па ягоным твары блукала пакутлівая ўсмешка.
  Потым адбылося наступнае.
  Мэр рэзка прысунуўся да стала. Не апускаючы галавы, прыгнуўся. Левая рука яго, пакінуўшы бутэрброд, слізганула ўніз.
  Каля хвіліны твар ганаровага госця выказваў крайнюю засяроджанасць. Потым, выдаўшы ледзь улоўны гук якая лопнула шыны, мэр весела адкінуўся на спінку крэсла. І з палёгкай узяў бутэрброд.
  Тады я неўзаметку прыўзняў абрус. Зазірнуў пад стол і адразу ж выпрастаўся. Тое, што я ўбачыў, уразіла мяне і прымусіла затаіць дыханне. Я сцяўся ад датычнасці да таямніцы.
  А ўбачыў я буйныя ступні мэра горада, туга абцягнутыя зялёнымі шаўковымі шкарпэткамі. Пальцы ног мэра горада варушыліся. Як быццам мэр імправізаваў на раялі.
  Чаравікі стаялі побач.
  І тут - не ведаю, што са мной адбылося. Ці то адбілася маё прыгнечанае дысідэнцтва. Ці то загаварыла ўва мне крымінальная сутнасць. Ці то ўздзейнічалі на мяне загадкавыя разбуральныя сілы.
  Раз у жыцці такое бывае з кожным.
  Далейшыя падзеі прыгадваю, як у тумане. Я перасунуўся на край сядзення. Выцягнуў нагу. Намацаў чаравікі мэра горада і асцярожна прыцягнуў да сябе.
  І толькі пасля гэтага замёр ад страху.
  У тую ж хвіліну падняўся начальнік станцыі:
  - Увага, сябры! Запрашаю вас на кароткі ўрачысты мітынг. Ганаровыя госці, займіце месцы на трыбуне!
  Усе заварушыліся. Рэжысёр Уладзіміраў паправіў гальштук. Штангіст Дудко таропка зашпіліў верхні гузік на штанах. Цыпін і Ліхачоў неахвотна адставілі куфлі.
  Я паглядзеў на мэра. Трывожна азіраючыся, мэр мацаў нагой пад сталом. Я, зразумела, не бачыў гэтага. Але я здагадваўся пра гэта па выразе яго разгубленага твару. Было заўважна, што радыус пошукаў павялічваецца.
  Што мне заставалася рабіць?
  Каля майго крэсла стаяў партфель Ліхачова. Партфель заўсёды быў з намі. У ім змяшчалася да шаснаццаці бутэлек "Сталічнай". Цягаць яго было раз і назаўжды даручана мне.
  Я выпусціў насоўку. Затым нагнуўся і сунуў чаравікі мэра ў партфель. Я адчуў іх высакародную, цяжкаватую трываласць. Не думаю, каб нехта ўсё гэта заўважыў.
  Зашпіліўшы партфель, я ўстаў. Астатнія таксама стаялі. Усё, акрамя таварыша Сізова. Ахоўнікі запытальна пазіралі на боса.
  І тут мэр горада паказаў сябе разумным і знаходлівым чалавекам. Прыціснуўшы далонь да грудзей, ён ціха вымавіў:
  - Нешта мне нядобра. Я на хвіліначку прылягу...
  Мэр хутка зняў пінжак, прыслабіў гальштук і ўзгрувасціўся на канапу ў тэлефона. Яго ступні ў зялёных шаўковых шкарпэтках стомлена рассунуліся. Рукі былі складзеныя на жываце. Вочы прычыненыя.
  Ахоўнікі пачалі дзейнічаць. Адзін тэлефанаваў лекару. Іншы камандаваў:
  - Вызваліце памяшканне! Я кажу - вызваліце памяшканне! Ды барзджэй! Пачынайце мітынг!.. Яшчэ раз паўтараю — пачынайце мітынг!..
  - Магу я чымсьці дапамагчы? - умяшаўся начальнік станцыі.
  - Прэч, стары пидор! - пачулася ў адказ.
  Першы ахоўнік дадаў:
  - На сталах усё пакінуць, як ёсць! Не выключана правакацыя! Спадзяюся, прозвішчы прысутных вядомыя?
  Начальнік станцыі дагодліва кіўнуў:
  - Я спісачак прадстаўлю ...
  Мы выйшлі з памяшкання. Я нёс партфель у дрыготкай руцэ. Сярод калон тоўпіліся рабацягі. Ламаносаў, дзякуй Богу, вісеў на ранейшым месцы.
  Мітынг не адмянілі. Знакамітыя госці, якія страцілі свайго правадыра, замарудзілі крокі каля трыбуны. Ім скамандавалі - падняцца. Госці размясціліся пад мармуровай глыбай.
  - Пайшлі адсюль, - сказаў Ліхачоў, - чаго мы тут не бачылі? Я ведаю піўную на вуліцы Чкалава.
  - Добра было б, - кажу, - пераканацца, што манумент не паваліўся.
  — Калі абрынецца, — сказаў Ліхачоў, — дык мы і ў піўной пачуем.
  Цыпін дадаў:
  - Рогату будзе...
  Мы выбраліся на паверхню. Дзень быў марозны, але сонечны. Горад быў упрыгожаны святочнымі флагамі.
  
  
  А нашага Ламаносава праз два месяцы знялі. Ленінградскія вучоныя напісалі ліст у газету. Скардзіліся, што наша скульптура прыніжае вялікую выяву. Прэтэнзіі, натуральна, ставіліся да Чудноўскага. Так што грошы нам поўнасцю заплацілі. Ліхачоў сказаў:
  - Гэта галоўнае…
  Прыстойны двухбортны гарнітур
  Я і зараз апрануты ўсё роўна. А раней апранаўся яшчэ горш. У Саюзе я быў апрануты настолькі дрэнна, што мяне нават дакаралі за гэта. Успамінаю, як дырэктар Пушкінскага запаведніка казаў мне:
  — Сваімі штанамі, таварыш Даўлатаў, вы парушаеце святочную атмасферу тутэйшых мясцін...
  У рэдакцыях, дзе я служыў, мною таксама часта былі незадаволены. Памятаю, рэдактар адной газеты скардзіўся:
  - Вы нас проста кампраметуеце. Мы аказалі вам давер. Дэлегавалі вас на пахаванне генерала Філаненкі. А вы, як мне стала вядома, з'явіліся без пінжака.
  - Я быў у куртцы.
  - На вас была нейкая старая раса.
  - Гэта не раса. Гэта замежная куртка. І дарэчы, падарунак Лежэ.
  (Куртка, і праўда, дасталася мне ад Фернана Лежэ. Але гэтая гісторыя — наперадзе.)
  - Што такое "ляж"? - зморшчыўся рэдактар.
  - Лежэ - выбітны французскі мастак. Член камуністычнай партыі.
  - Не думаю, - сказаў рэдактар, потым раптам узлаваўся, - хопіць! Вечныя адгаворкі! Усё не як у людзей! Дазвольце апранацца так, як належыць работніку самавітай газеты!
  Тады я сказаў:
  - Няхай мне рэдакцыя купіць пінжак. Яшчэ лепш - гарнітур. А гальштук, так і быць, я сам куплю...
  Рэдактар хітраваў. Яму было зусім усё роўна, як я апранаюся. Справа была не ў гэтым. Усё тлумачылася проста.
  Я быў самы здаровы ў рэдакцыі. Самым буйным. Гэта значыць, як запэўнівала мяне начальства - самым прадстаўнічым. Або, па выразе адказнага сакратара Мінца - "найбольш рэпрэзентатыўным".
  Калі памірала нейкая знакамітасць, на пахаванне ад рэдакцыі дэлегавалі мяне. Бо труну цягнуць не кожнаму пад сілу. Я ж займаўся гэтым не без натхнення. Не таму, што так ужо любіў пахаванне. А таму, што ненавідзеў газетную працу…
  - Нахабства, - сказаў рэдактар.
  - Нічога падобнага, - кажу, - законнае патрабаванне. Чыгуначнікам, напрыклад, выдаецца спецвопратка. Вартаўнікам - кажухі. Вадалазам - скафандры. Няхай рэдакцыя мне купіць спецадзенне. Гарнітур для пахавальных цырымоній…
  Рэдактар наш быў лагодным чалавекам. Маючы вялікі заробак, можна дазволіць сабе такую раскошу, як лагоднасць. Ды і часы былі тады параўнальна ліберальныя.
  Ён сказаў:
  - Давайце прымем кампраміснае рашэнне. Вы падрыхтуеце да Новага года тры сацыяльна значныя матэрыялы. Тры артыкулы шырокага грамадска-палітычнага гучання. І тады рэдакцыя прэміруе вас сціплым гарнітурам.
  - Што значыць - сціплым? Танным?
  - Не танным, а чорным. Для ўрачыстых выпадкаў.
  - О'кей. - кажу, - запомнім гэтую размову...
  Праз тыдзень прыходжу ў рэдакцыю. Выклікае мяне загадчык аддзела прапаганды Бязвуглаў. Спускаюся ніжэй паверхам. Бязвуглаў гаворыць адначасова па двух тэлефонах. Чую:
  - Беларус не падыходзіць. Беларусаў навалам. Узбека мне давай, ці, на благі канец, эстонца... Хаця не, пачакай, эстонец быццам бы ёсць... Затое малдаванін пад сумненнем... Што?.. Рабочы адпадае, пралетарыяў дастаткова... Давай інтэлігента, або сферу абслугоўвання. А самае лепшае - ваеннага. Якога старшыну... Увогуле, дзейнічай!
  Бязвуглаў падняў іншую трубку:
  — Але… Тэрмінова патрэбен узбек. Прычым любой якасці, хоць дармаед... Пастарайся, галубок, век не забуду...
  Я прывітаўся і пытаю:
  - Што гэта за інтэрнацыянал?
  Бязвуглаў кажа:
  - Хутка Дзень канстытуцыі. Вось мы і вырашылі даць пятнаццаць нарысаў. Па колькасці саюзных рэспублік. Ахапіць прадстаўнікоў розных народаў.
  Бязвуглаў дастаў цыгарэты і працягваў:
  - З рускімі, дапусцім, няма праблем. Украінцаў таксама хапае. Грузіна знайшлі ў медыцынскай акадэміі. Азербайджанца на мясакамбінаце. Нават малдаваніна знайшлі, інструктара райкама камсамола. А вось з узбекамі, кіргізамі, туркменамі - завал. Дзе я вазьму ўзбека?!
  - Ва Узбекістане, - падказаў я.
  - Які ты разумны! Зразумела, што ва Узбекістане. Але ў мяне ж - тэрміны. Не кажучы аб тым, што камандзіровачныя фонды даўно зрасходаваны ... Карацей, хочаш зарабіць пяцьдзесят рублёў?
  - Хачу.
  - Я так і думаў ... Знайдзі мне ўзбека, выпішу паўрубель. Дадам як за шкоднасць…
  - У мяне ёсць знаёмы татарын.
  Бязвуглаў раззлаваўся:
  - Навошта мне татарын?! У мяне самога на пляцоўцы татары жывуць. І што толку? Гэта ж не саюзная рэспубліка... Карацей, знайдзі мне ўзбека. Кіргіза і туркмена я ўжо размеркаваў паміж пазаштатнікамі. Таджык быццам бы ёсць у Сашкі Шавялёва. Казаха шукае Самойлаў. І гэтак далей. Патрэбны ўзбек. Возьмешся за гэтую справу?
  - Добра, - кажу, - але я цябе папярэджваю. Нарыс будзе сацыяльна значным. З шырокім грамадска-палітычным гучаннем.
  - Ты выпіў? – спытаў Бязвуглаў.
  - Не. А ў цябе ёсць прапановы?
  – Што ты, – замахаў ручкамі Бязуглаў, – выключана. Я п'ю толькі ўвечары... Не раней за гадзіну дня...
  Безвуглава я ведаў даўно. Чалавек ён быў своеасаблівы. Родам са Свярдлоўска.
  Памятаю, збіраўся я ў камандзіроўку на Ўрал. Натуральна, мусіў заехаць у Свярдлоўск. І якраз на майскія святы. Гэта значыць, маглі быць ускладненні з гасцініцай.
  Звяртаюся да Бязвуглава:
  - Магу я пераначаваць у Свярдлоўску ў тваіх бацькоў?
  — Натуральна, — закрычаў Бязвуглаў, — вядома! Колькі заўгодна! Усе будуць толькі рады. Кватэра ў іх - велізарная. Баця - член-карэспандэнт, матуля - заслужаны дзеяч мастацтваў. Пачастуюць цябе хатнімі пяльменямі... Адзіная ўмова: не прагаварыся, што мы знаёмыя. Інакш усё прапала. Бо я з чатырнаццаці гадоў - ганьба сям'і!
  - Добра, - кажу, - пашукаю табе ўзбека.
  Я пачаў дзейнічаць. Перагартаў запісную кніжку. Патэлефанаваў тром дзясяткам знаёмых. Нарэшце, адзін прыяцель, трубач, паведаміў мне:
  - У нас ёсць трамбаніст Баліеў. Па нацыянальнасці - узбек.
  - Выдатна, - кажу, - дай мне нумар яго тэлефона.
  - Запісвай.
  Я запісаў.
  - Ён табе спадабаецца, - сказаў мой сябар. - Мужык культурны, начытаны, з гумарам. Нядаўна вызваліўся.
  - Што значыць - вызваліўся?
  - Скончыўся тэрмін, вось яго і вызвалілі.
  - Варуга, ці што? - пытаю.
  - Чаму гэта зладзюга? - пакрыўдзіўся сябар. - Мужык за згвалтаванне сядзеў...
  Я паклаў слухаўку.
  У тую ж хвіліну званок Бязвуглава:
  - Табе пашанцавала, - крычыць, - знайшлі ўзбека. Мішчук яго знайшоў... Дзе? Ды на Кавальскім рынку. Гандляваў гэтай... як яе... Хахламай.
  - Мусіць, пахлавой?
  - Ну, пахлавой, якая розніца... А дробны прыватнік - гэта нават добра. Гэта зараз негалосна заахвочваецца. Прысядзібныя надзелы, асабістыя агароды і ўсё такое…
  Я спытаў:
  - Ты ўпэўнены, што пахлава расце ў агародзе?
  - Я не ведаю, дзе расце пахлава. І ведаць не хачу. Але я добра ведаю апошнія інструкцыі гаркама… Карацей, з узбекам парадак.
  - Шкада, - кажу, - у мяне толькі што з'явілася выдатная кандыдатура. Культурны, адукаваны ўзбек. Саліст аркестра. Нядаўна з гастроляў вярнуўся.
  - Позна. Зберажы яго на будучыню. Мішчук ужо артыкул прынёс. А для цябе ёсць новае заданне. Набліжаецца Дзень рацыяналізатара. Ты павінен знайсці сучаснага рускага ўмельца, нашчадка знакамітага Ляўшуны. Таго самага, які падкаваў ангельскую блоху. І зрабіць на гэтую тэму матэрыял.
  - Сацыяльна значны?
  - Не без гэтага.
  - Добра, - кажу, - паспрабую…
  Я чуў аб такім умельцы. Мне казаў пра яго старэйшы брат, які працаваў на кінахроніцы.
  Жыў стары на Елізараўскай, пад Ленінградам, у прыватным доме. Знайсці яго аказалася прасцей, чым я думаў. Першы сустрэчны паказаў мне дарогу.
  Звалі старога Яўген Эдуардавіч. Ён рэстаўраваў старажытныя аўтамабілі. Адшукваў на звалках іржавыя бясформенныя карпусы. З дапамогай разнастайных крыніц аднаўляў першапачатковае аблічча машыны. Затым рабіў вялікую працу. Выточваў, клеіў, нікеліраваў.
  Ён адрадзіў дзясяткі старажытных мадэляў. Сярод яго твораў былі «Олдсмабілі» і «Шэўрале», «Пежо» і «Форды». Рознакаляровыя, зіготкія скурай, меддзю, хромам, нязграбна-вытанчаныя, яны выраблялі яркае ўражанне.
  Прычым, усе гэтыя мадэлі былі дзейнымі. Яны вібравалі, рухаліся, гулі. Злёгку разгойдваючыся, абганялі пешаходаў. Гэта было моцнае, амаль цыркавое відовішча.
  За рулём сядзеў гаспадар, Яўген Эдуардавіч. Яго старадаўняя скураная тужурка ільснілася. Вочы былі прычыненыя цэлулоіднымі ачкамі. Найшырэйшае кепі дапаўняла яго своеасаблівае аблічча.
  Дарэчы, ён быў ці не першым расійскім аўтамабілістам. Сеў за руль у дванаццатым годзе. Некаторы час быў асабістым шафёрам Радзянка. Затым вазіў Троцкага, Кагановіча, Андрэева. Узначаліў першую расійскую аўташколу. Вайну скончыў камандзірам бранятанкавага падраздзялення. Удастоіўся многіх урадавых узнагарод. Натуральна, сядзеў. У старэчыя гады заняўся рэстаўрацыяй старадаўніх аўтамабіляў.
  Прадукцыя Яўгена Эдуардавіча дэманстравалася на міжнародных выставах. Яго мадэлі выкарыстоўвалі на здымках айчынныя і замежныя кінематаграфісты. Ён перапісваўся на чатырох мовах з рэдакцыямі шматлікіх аўтамабільных часопісаў.
  Калі машыны ўдзельнічалі ў кіназдымках, гаспадар суправаджаў іх. Кінарэжысёры звярнулі ўвагу на імпазантную фігуру Яўгена Эдуардавіча. Спачатку выкарыстоўвалі яго ў масавых сцэнах. Затым сталі даручаць яму невялікія эпізадычныя ролі. Ён адлюстроўваў меншавікоў, дваран, вучоных старога гарту. Увогуле, стаў яшчэ і кінаакцёрам…
  Я правёў на Елізараўскай двое сутак. Мае запісы былі поўныя цікавых дэталяў. Мне не цярпелася прыступіць да працы.
  Прыязджаю ў рэдакцыю. Даведаюся, што Бязвуглаў у камандзіроўцы. А ён жа казаў мне, што камандзіровачныя фонды зрасходаваны.
  Добра... Заходжу да адказнага сакратара газеты Боры Мінцу. Расказваю аб сваіх планах. Паведамляю найболей эфектныя падрабязнасці.
  Мінц кажа:
  - Як прозвішча?
  Я дастаў візітную картку Яўгена Эдуардавіча.
  - Халідэй, - адказваю, - Яўген Эдуардавіч Халідэй.
  Мінц акругліў вочы:
  - Халідэй? Рускі ўмелец - Холідэй? Нашчадак Ляўшы - Халідэй?! Ты жартуеш!.. Што мы ведаем пра яго паходжанне? Адкуль у яго такое прозвішча?
  - Мінц, па-твойму, - лепш?.. Не кажучы пра паходжанне...
  - Горш, - згадзіўся Мінц, - бясспрэчна, горш. Але Мінц пры гэтым - прыватная асоба. Пра Мінца не складаюць нарысаў да Дня рацыяналізатара. Мінц не герой. Аб Мінцы не пішуць…
  (Я тады падумаў - не заракайся!)
  Ён дадаў:
  - Асабіста я не супраць ангельцаў.
  - Яшчэ б, - кажу...
  Мне раптам стала моташна. Што адбываецца? Усё не для друку. Усё вакол не для друку. Не ведаю, адкуль савецкія журналісты чэрпаюць тэмы!.. Усе мае задумы - няздзейсныя. Усе мае размовы - не тэлефонныя. Усе знаёмствы – падазроныя…
  Адказны сакратар кажа:
  - Напішы пра маці-гераіню. Знайдзі звычайную, сціплую маці-гераіню. Прычым, з нармальным прозвішчам. І напішы радкоў дзвесце пяцьдзесят. Такі матэрыял заўсёды праскочыць. Маці-гераіня - гэта накшталт бяспройгрышнай латарэі…
  Што мне заставалася рабіць? Усё ж я штатны журналіст.
  Зноў тэлефаную сябрам. Прыяцель кажа:
  - У нашай дворнічыхі - цэлая рава дзетак. Хуліганне неверагоднае.
  - Гэта не важна.
  - Ну, тады прыязджай.
  Еду па адрасе.
  Дворнічыху звалі Лідзія Васільеўна Брыкіна. Гэта табе не містэр Холідэй! Жыллё яе рабіла страшнае ўражанне. Хісткі стол, некалькі прадзіраўленых матрацаў, задушлівы цяжкі пах. Вакол поркаліся абарваныя, неахайныя дзеткі. Самы маленькі гарлапаніў у фанернай люльцы. Дзяўчынка гадоў чатырнаццаці змрочна малявала пальцам на шыбе.
  Я растлумачыў мэту майго прыходу. Лідзія Васільеўна ажывілася:
  - Пішы, малы, запісвай... Ужо я пастараюся. Усё раскажу народу пра маё сабачае жыццё.
  Я спытаў:
  - Хіба дзяржава вам не дапамагае?
  - Дапамагае. Яшчэ як дапамагае. Сорак рублёў нам пакладзена ў месяц. Ну і ордэны з медалямі. Вунь на акне стаіць поўны слоік. На мандарыны б іх змяняць, адзін да чатырох.
  - А муж? - пытаю.
  - Які? У мяне іх цэлая рота. Апошні за «Сонцадарам» сышоў, ды так і не вярнуўся. З год таму…
  Што мне заставалася рабіць? Што я мог напісаць пра гэтую жанчыну?
  Я пасядзеў для ўвазе і пайшоў. Абяцаў зайсці наступным разам.
  Тэлефанаваць не было каму. Усё абрыдла. Я падумаў - ці не звольніцца мне ў чарговы раз? Ці не пайсці грузчыкам працаваць?
  Тут жонка кажа мне:
  - У пад'ездзе насупраць жыве інтэлігентная дама. Раніцай гуляе з дзецьмі. Іх у яе чалавек дзесяць... Ты даведайся... Я забылася на яе прозвішча — на ша...
  - Шварц?
  — Ды не, Шапавалава... Або Шапашнікава... Прозвішча і тэлефон можна даведацца ў домакіраўніцтве.
  Я пайшоў у домакіраўніцтва. Пагаварыў з начальнікам Міхеевым. Чалавек ён быў ветлы і дабрадушны. Паскардзіўся:
  - Падпарадкаваных у мяне - дванаццаць гаўрыкаў, а за віном адправіць няма каго…
  Калі я загаварыў пра гэтую самую даму, Міхееў чамусьці насцярожыўся;
  - Не ведаю... Пагаварыце з ёю асабіста. Зваць яе Шапорына Галіна Віктараўна. Кватэра - дваццаць тры. Ды вунь яна гуляе з малымі. Толькі я тут ні пры чым. Мяне гэта не датычыць…
  Я накіраваўся ў сквер. Галіна Віктараўна аказалася прыстойнай, прадстаўнічай жанчынай. У савецкім кіно такімі выяўляюць народных засядацеляў.
  Я прывітаўся і растлумачыў, у чым справа. Дама адразу насцярожылася. Загаварыла ў дакладнасці, як наш домакіраўнік:
  - У чым справа? Што такое? Чаму вы звярнуліся менавіта да мяне?
  Мне стала ўсё гэта надакучаць. Я схаваў аўтаручку і кажу:
  - Што адбываецца? Чаго вы так спужаліся? Не хочаце размаўляць - пайду. Я ж не хуліган…
  - Хуліганы мне якраз не страшныя, - адказала дама.
  Затым працягвала:
  - Мне здаецца, вы інтэлігентны чалавек. Я ведаю вашу матухну і ведала вашага бацьку. Я мяркую, вам можна даверыцца. Я раскажу, у чым справа. Хуліганаў я, сапраўды, не баюся. Я баюся міліцыі.
  - Але ж мяне, - кажу, - чаго баяцца? Я ж не міліцыянер.
  - Але вы журналіст. А ў маім становішчы рэкламаваць сябе больш, чым недарэчна. Зразумела, я не маці-гераіня. І дзеткі гэтыя - не мае. Я арганізавала нешта накшталт пансіёну. Вучу дзяцей музыцы, французскай мове, чытаю ім вершы. У дзяржаўных яслях дзеці хварэюць, а ў мяне - ніколі. І плату я бяру самую ўмераную. Але вы здагадваецеся, што будзе, калі пра гэта даведаецца міліцыя? Пансіён-то, па сутнасці, прыватны…
  - Здагадваюся, - сказаў я.
  - Таму забудзьцеся пра маё існаванне.
  - Добра, - кажу.
  Я нават не стаў тэлефанаваць у рэдакцыю. Скажу, думаю, калі спатрэбіцца, што ў мяне творчы застой. Усё роўна ўжо ганарары за снежань будуць сімвалічныя. Рубляў шаснаццаць. Тут не да гарнітура. Абы не звольнілі…
  Тым не менш гарнітур ад рэдакцыі я атрымаў. Строгі, двухбортны гарнітур, калі не памыляюся, усходненямецкай вытворчасці. Справа была так.
  Я сядзеў у нашых машыністак. Рудавалосая прыгажуня Манюня Хлопіна паўтарала:
  - Ды запрасі ж ты мяне ў рэстаран! Я хачу ў рэстаран, а ты мяне не запрашаеш!
  Мне даводзілася млява апраўдвацца:
  - Я ж і не жыву з табой.
  - А дарма. Мы б разам слухалі радыё. Ведаеш, якая мая любімая перадача "Шчодры гектар"! А твая?
  - А мая - "Ці ёсць жыццё на іншых планетах?"
  — Не думаю, — уздыхала Хлопіна, — і тут жыццё сабачае...
  У гэтую хвіліну з'явіўся таямнічы незнаёмец. Яшчэ днём я заўважыў гэтага чалавека.
  Ён быў у элегантным гарнітуры, пры гальштуку. Вусы яго пераходзілі ў нізкія бакенбарды. На запясці вісела мініятурная скураная сумачка.
  Скажу, забягаючы наперад, што незнаёмы быў шпіёнам. Проста мы аб гэтым не здагадваліся. Мы вырашылі, што ён з Прыбалтыкі. Усіх элегантных мужчын у нас чамусьці лічылі латышамі.
  Незнаёмы гаварыў па-руску з ледзь прыкметным акцэнтам.
  Паводзіў ён сябе непасрэдна і нават крышачку агрэсіўна. Двойчы ляпнуў рэдактара па спіне. Угаварыў парторга згуляць у шахматы. У кабінеце адказнага сакратара Мінца доўга гартаў тэхнічныя дапаможнікі.
  Тут мне хацелася б адцягнуцца. Я перакананы, што амаль усе шпіёны дзейнічаюць няправільна. Яны навошта-то маскіруюцца, хітруюць, малююць простых савецкіх грамадзян. Сама таямнічасць іх дзеянняў - падазроная. Ім трэба паводзіць сябе значна прасцей. Па-першае, апранацца як мага шыкоўней. Гэта выклікае павагу. Акрамя таго, не хаваць замежнага акцэнту. Гэта выклікае сімпатыю. А галоўнае - дзейнічаць з максімальнай бесцырымоннасцю.
  Дапушчальны, шпіёна цікавіць новая балістычная ракета. Ён знаёміцца ў тэатры з вядомым канструктарам. Запрашае яго ў рэстаран.
  Дурное прапаноўваць гэтаму канструктару грошы. Грошай у яго хапае. Недарэчна падвяргаць канструктара ідэалагічнай апрацоўцы. Ён усё гэта ведае і без вас.
  Трэба дзейнічаць зусім інакш. Трэба выпіць. Абняць канструктара за плечы. Пляснуць яго па калене і сказаць:
  - Як маешся, стары? Кажуць, вынайшаў нешта новенькае? Чэркні мне на сурвэтцы дзве-тры формулы. Проста дзеля цікавасці…
  І ўсё. Шпіён можа лічыць, што ракета ў яго ў кішэні...
  Цэлы дзень незнаёмы правёў у рэдакцыі. Да яго абвыклі. Хоць і пераглядаліся з некаторым здзіўленнем.
  Звалі яго - Артур.
  Увогуле, заходзіць Артур да машыністак і кажа:
  - Прабачце, я думаў, гэта ёсць прыбіральня.
  Я сказаў:
  - Хадзем. Нам па дарозе.
  У сарціры шпіён спалохана агледзеў наш рэдакцыйны ручнік. Дастаў насоўку.
  Мы разгаварыліся. Вырашылі спусціцца ў буфет. Адтуль патэлефанавалі маёй жонцы і заехалі ў "Каўказскі".
  Высветлілася, што абодва мы любім Фолкнера, Брытэна і жывапіс трыццатых гадоў. Артур быў чалавекам думаючым і кампетэнтным. У прыватнасці, ён сказаў:
  - Жывапіс Пікасо - гэта ўсяго толькі драма, а творчасць Рэнэ Магрыта - катастрафічная феерыя…
  Я пацікавіўся:
  - Ты быў на Захадзе?
  - Вядома.
  - І доўга там пражыў?
  - Доўга. Сорак тры гады. Калі быць дакладным, да мінулага аўторка.
  - Я думаў, ты з Латвіі.
  - Я швед. Гэта побач. Жадаю напісаць кнігу аб Расіі…
  Расталіся мы позна ўначы каля гасцініцы "Еўрапейская". Дамовіліся сустрэцца заўтра.
  Назаўтра мяне запрасілі да рэдактара. У кабінеце сядзеў незнаёмы мужчына гадоў пяцідзесяці. Ён быў худы, лысы, з пярэстым венцам над вушамі. Я задумаўся, ці можа ён прычэсвацца, не здымаючы капялюшы.
  Мужчына займаў рэдактарскае крэсла. Гаспадар кабінета ўладкаваўся на крэсле для наведвальнікаў. Я прысеў на край канапы.
  - Знаёмцеся, - сказаў рэдактар, - прадстаўнік камітэта дзяржаўнай бяспекі маёр Чыляеў.
  Я ветліва прыўзняўся. Маёр, без усмешкі, кіўнуў. Мабыць, яго прыгнятала недасканаласць навакольнага свету.
  У паводзінах рэдактара я назіраў - адначасова - спачуванне і злараднасць. Выгляд яго нібы казаў: «Ну што? Дагуляўся?! Цяпер ужо выкручвайся самастойна. А я ж папярэджваў цябе, дурня...»
  Маёр загаварыў. Рэзкі голас не адпавядаў яго стомленаму ўвазе.
  - Ці ведаеце вы Артура Торнстрэма?
  - Так, - адказваю, - учора пазнаёміліся.
  - Ці задаваў ён якія-небудзь правакацыйныя пытанні?
  - Нібыта, не. Ён увогуле не задаваў мне пытанняў. Я нешта не ўзгадаю.
  - Ніводнага?
  - Па-мойму, ніводнага.
  - З чаго пачалося ваша знаёмства? Дакладней, дзе і як вы пазнаёміліся?
  - Я сядзеў у машыністак. Ён увайшоў і пытаецца…
  - Ах, пытаецца? Значыць, усё ж пытаецца?! Пра што ж, калі не сакрэт?
  - Ён спытаў - дзе тут прыбіральня?
  Маёр запісаў гэтую фразу і дадаў:
  - Раю вам быць больш уважлiвым...
  Далейшая размова падалася мне абсалютна бессэнсоўнай. Чыляева цікавіла ўсё. Што мы елі? Што пілі? Аб якіх мастаках гутарылі? Ён нават пацікавіўся, ці часта швед хадзіў у прыбіральню?
  Маёр настойваў, каб я прыпомніў усе дэталі. Ці не марнатравіць швед алкаголем? Ці пазірае на жанчын? Ці падобны на схаванага гамасэксуаліста?
  Я адказваў падрабязна і добрасумленна. Мне не было чаго хаваць.
  Маёр зрабіў паўзу. Ледзь прыўзняўся над сталом. Затым злёгку ўзвысіў голас:
  - Мы разлічваем на вашу свядомасць. Хаця вы чалавек даволі легкадумны. Звесткі, якія мы маем пра вас, больш за супярэчлівыя. Канкрэтна - бытавая неразборлівасць, п'янка, сумнеўныя анекдоты…
  Мне захацелася спытаць - што ж тут супярэчлівага? Але я стрымаўся. Тым больш што маёр дастаў даволі аб'ёмістую папку. На вокладцы было буйна выведзена маё прозвішча.
  Я не адрываючыся глядзеў на гэтую тэчку. Я адчуваў тое, што адчула б, дапусцім, свіння ў мясным аддзеле гастранома.
  Маёр працягваў:
  - Мы чакаем ад вас поўнай шчырасці. Разлічваем на вашу дапамогу. Спадзяюся, вы ўразумелі, якое гэта сур'ёзнае заданне?.. А галоўнае, падушыце - нам усё вядома. Нам усё вядома загадзя. Абсалютна ўсё…
  Тут мне захацелася спытаць - а як наконт Мішы Барышнікава? Няўжо было вядома загадзя, што Міша застанецца ў Штатах?!
  Маёр тым часам спытаў:
  - Як вы дамовіліся са шведам? Ці павінны сустрэцца сёння?
  - Быццам бы, - кажу, - павінны. Ён запрасіў нас з жонкай у Кіраўскі тэатр. Думаю патэлефанаваць яму, папрасіць прабачэння, сказаць, што захварэў.
  - Ні ў якім разе, - прыўстаў маёр, - ідзіце. Абавязкова ідзіце. І ўсё да дробязяў запамінайце. Мы вам заўтра раніцай патэлефануем.
  Гэтага, падумаў я, мне толькі не хапала!
  - Не магу, - кажу, - ёсць аб'ектыўныя прычыны.
  - Гэта значыць?
  - У мяне няма касцюма. Для тэатра патрэбна адпаведнае адзенне. Тамака, між іншым, бываюць замежнікі.
  - Чаму ж у вас няма касцюма? - спытаў маёр. - Што за глупства такое? Вы ж працаўнік самавітай газеты.
  - Зарабляю мала, - адказаў я.
  Тут умяшаўся рэдактар:
  - Я хачу раскрыць вам адну маленькую таямніцу. Як вядома, набліжаюцца навагоднія ўрачыстасці. Ёсць рашэнне ўзнагародзіць таварыша Даўлатава каштоўным падарункам. Праз паўгадзіны ён можа зайсці ў бухгалтэрыю. Потым заехаць у Фрунзенскі ўнівермаг. Выбраць там прыдатны касцюм рублёў за сто дваццаць.
  - У мяне, - кажу, - нестандартны памер.
  - Нічога, - сказаў рэдактар, - я пазваню дырэктару ўнівермага…
  Так я стаў уладальнікам імпартнага двухбортнага гарнітура. Калі не памыляюся, усходненямецкай вытворчасці. Апранаў я яго разоў пяць. Адзін раз, калі быў у тэатры са шведам. І разы чатыры, калі мяне дэлегавалі на пахаванне…
  А майго шведа праз тыдзень выслалі з Саюза. Ён быў кансерватыўным журналістам. Выразнікам інтарэсаў правага крыла.
  Шэсць гадоў ён вывучаў рускую мову. Жадаў напісаць кнігу. І яго выслалі.
  Спадзяюся, без майго ўдзелу. Тое, што я расказваў пра яго маёру, выглядала зусім бяскрыўдна.
  Больш за тое, я нават папярэдзіў Артура, што за ім сочаць. Дакладней, намякнуў яму, што сцены маюць вушы…
  Швед не зразумеў. Карацей, я тут ні пры чым.
  Самае дзіўнае, што знаёмы дысыдэнт Шамковіч абвінаваціў мяне тады ў дапамозе КДБ.
   Афіцэрскі рамень
  Самае жудаснае для п'яніцы - ачуцца на бальнічным ложку. Яшчэ не канчаткова прачнуўшыся, ты мармычаш:
  - Усё! Завязваю! Назаўжды завязваю! Больш - ніводнай кроплі!
  І раптам выяўляеш на галаве тоўстую марлевую павязку. Жадаеш пакратаць бінты, але аказваецца, што левая рука твая ў гіпсе. І гэтак далей.
  Усё гэта адбылося са мной улетку шэсцьдзесят трэцяга года на поўдні рэспублікі Комі.
  За год да гэтага мяне прызвалі ў войска. Я быў залічаны ў лягерную ахову. Скончыў дваццацідзённую школу наглядчыкаў пад Сіндарам…
  Яшчэ раней я два гады займаўся боксам. Удзельнічаў у рэспубліканскіх спаборніцтвах. Аднак я не памятаю, каб трэнер хоць раз мне сказаў:
  - Ну, усё. Я за цябе спакойны.
  Затое я пачуў гэта ад інструктара Таропцава ў школе наглядсаставу. Пасля трох тыдняў заняткаў. І пры тым, што пагражалі мне надалей не баксёры, а рэцыдывісты…
  Я паспрабаваў агледзецца. На лінолеўме жаўцелі сонечныя плямы. Тумбачка была застаўлена лекамі. Каля дзвярэй вісела насценная газета - "Ленін і ахова здароўя".
  Пахла дымам і, як ні дзіўна, багавіннем. Я знаходзіўся ў санчастцы.
  Балела сцягнутая павязкай галава, адчувалася глыбокая рана над брывом. Левая рука не дзейнічала.
  На спінцы ложка вісела мая гімнасцёрка. Там павінны былі заставацца цыгарэты. Замест попельніцы я выкарыстаў слоік з нейкім чарнільным растворам. Запалкавую скрынку прыйшлося трымаць у зубах.
  Цяпер можна было прыгадаць падзеі ўчарашняга дня.
  Раніцай мяне выкраслілі з канвойнага спісу. Я пайшоў да старшыны:
  - Што здарылася? Няўжо мне належыць выходны?
  — Здаецца, — кажа старшына, — можаш радавацца... Зэк звар'яцеў у чатырнаццатым бараку. Брэша, кукарэкае... Кухарку цётку Шуру ўкусіў... Карацей, даставіш яго ў псіхлячэбніцу на Іосеры. А потым цэлы дзень вольны. Тыпу выходнага.
  - Калі я павінен ісці?
  - Хоць зараз.
  - Адзін?
  - Ну чаму - адзін? Удваіх, як належыць. Чурыліна вазьмі ці Гаенка…
  Чурыліна я адшукаў у інструментальным цэху. Ён важдаўся з паяльнікам. На варштаце нешта патрэсквала, распаўсюджваючы пах каніфолі.
  - Напайка раблю, - сказаў Чурылін, - ювелірная праца. Паглядзі.
  Я ўбачыў латуневую бляху з рэльефнай зоркай. Унутраны бок яе быў заліты цынам. Рамень з такой напайкай ператвараўся ў грозную зброю.
  Была ў нас у той час мода - чэкісты заводзілі сабе скураныя афіцэрскія рамяні. Потым залівалі бляху пластом волава і ішлі на танцы. Калі ўзнікала пабоішча, латуневыя бляхі мільгалі над галовамі…
  Я кажу:
  - Збірайся.
  - Што такое?
  - Псіха вязем на Іоссер. Нейкі вязень звар'яцеў у чатырнаццатым бараку. Між іншым, цётку Шуру ўкусіў.
  Чурылін кажа:
  - І правільна зрабіў. Відаць, жэрці хацеў. Гэтая Шура казённае масла выносіць дадому. Я бачыў.
  - Пайшлі, - кажу.
  Чурылін астудзіў бляху пад кранам і зацягнуў рамень;
  - Паехалі...
  Мы атрымалі зброю, заходзім на вахту. Хвіліны празь дзве кантралёр прыводзіць няголенага, тоўстага вязьня. Той упіраецца і крычыць:
  - Хачу прыгожую дзяўчыну, спартсменку! Дайце мне спартсменку! Колькі трэба чакаць?!
  Кантралёр без раздражнення адказаў:
  - Мінімум, гадоў шэсць. І тое, калі вызваляць датэрмінова. У цябе ж групавая справа.
  Зэк не звярнуў увагі і працягваў крычаць:
  - Дайце мне, гады, спартсменку-разрадніцу!..
  Чурылін прыгледзеўся да яго і штурхнуў мяне локцем:
  - Слухай, ды які ён псіх?! Нармальны чалавек. Спачатку жэрці хацеў, а цяпер яму бабу падавай. Ды яшчэ разрадніцу... Мужык з густам... Я б таксама не адмовіўся...
  Кантралёр перадаў мне дакументы. Мы выйшлі на ганак. Чурылін пытаецца:
  - Як цябе клічуць?
  – Дарэміфасоль, – адказаў вязень.
  Тады я сказаў яму:
  - Калі вы, сапраўды, ненармальны - калі ласка. Калі прыкідваецеся - таксама нічога. Я не лекар. Мая справа адвесці вас на Іосэр. Астатняе мяне не хвалюе. Адзіная ўмова - не перайграваць. Пачнеце кусацца - прыстрэлю. А брахаць і кукарэкаць можаце колькі заўгодна…
  Ісці нам трэба было кіламетры чатыры. Спадарожных лесавозаў не было. Машыну начальніка лагера ўзяў капітан Сакалоўскі. З'ехаў, кажуць, здаваць нейкія іспыты ў Інту.
  Карацей, мы мусілі ісці пешшу. Дарога вяла праз пасёлак, да тарфяных балот. Адтуль - міма гаю, да самага пераезду. А за пераездам пачыналіся лагерныя вышкі Іосера.
  У пасёлку каля крамы Чурылін замарудзіў крокі. Я працягнуў яму два рублі. Патрульных у гэты час можна было не баяцца.
  Зэк відавочна ўхваліў нашую ідэю. Нават падзяліўся на радасцях:
  — Толік мяне завуць…
  Чурылін прынёс бутэльку "Маскоўскай". Я сунуў яе ў кішэню галіфэ. Засталося пацярпець да гаю.
  Зэк раз-пораз успамінаў пра сваё вар'яцтва. Тады ён станавіўся на карачкі і рыкаў.
  Я параіў яму не марнаваць сілы. Зберагчы іх для медыцынскага абследавання. А мы ўжо яго не выдадзім.
  Чурылін разаслаў на траве газету. Дастаў з кішэні крыху печыва.
  Выпілі мы па чарзе, з рыльца. Зэк спачатку вагаўся:
  - Доктар можа адчуць пах. Гэта будзе неяк ненатуральна…
  Чурылін перабіў яго:
  - А брахаць і кукарэкаць - натуральна?.. Закусіш шчаўем, і ўсе справы.
  Зэк сказаў:
  - Пераканалі...
  Дзень быў цёплы і сонечны. Па небе цягнуліся зменлівыя лёгкія аблокі. Ля пераезду нецярпліва гулі лесавозы. Над галавой Чурыліна вібраваў чмель.
  Гарэлка пачынала дзейнічаць, і я падумаў: «Добра на волі! Вось дэмабілізуюся і буду гадзінамі гуляць па вуліцах. Зайду ў кавярню на Марата. Пакуру на лаўцы каля будынка Думы ... »
  Я ведаю, што свабода філасофскае паняцце. Мяне гэта не цікавіць. Бо рабы не цікавяцца філасофіяй. Ісці куды хочаш - вось што такое свабода!
  Мае сабутэльнікі па-сяброўску гутарылі. Зэк тлумачыў:
  - Галава ў мяне не ў парадку. Ізноў-такі, газы... Калі па сумленні, такіх бы трэба ўсіх вызваліць. Спісаць ушчэнт па хваробе. Спісваюць жа састарэлую тэхніку.
  Чурылін перабіваў яго:
  - Галава не ў парадку?! А красці розуму хапала? У цябе па дакументах групавы крадзеж. Што ж ты, цікава, выкраў?
  Зэк збянтэжана адмахваўся:
  - Ды нічога асаблівага... Трактар...
  - Суцэльны трактар?!
  - Ну.
  - І як жа ты яго выкраў?
  - Вельмі проста. З камбіната жалезабетонных вырабаў. Я дзейнічаў на псіхалогію.
  - Як гэта?
  - Зайшоў на камбінат. Сеў у трактар. Ззаду прывязаў жалезную бочку з-пад тавота. Еду на вахту. Бочка грукоча. З'яўляецца ахоўнік: "Куды вязеш бочку?". Адказваю: "Па асабістай патрэбе". - "Дакументы ёсць?" - "Не". - "Адвязвай да ядра фены"... Я бочку адвязаў і далей паехаў. Увогуле псіхалогія спрацавала… А потым мы гэты трактар на запчасткі разабралі…
  Чурылін захоплена ляпнуў вязьня па сьпіне:
  - Артыст ты, баця!
  Зэк сьціпла пацьвердзіў:
  - У народзе мяне паважалі.
  Чурылін нечакана падняўся:
  - Няхай жыве працоўныя рэзервы!
  І дастаў з кішэні другую бутэльку.
  Да гэтага часу нашу паляну асвятліла сонца. Мы перабраліся ў цень. Селі на паваленую алешыну.
  Чурылін скамандаваў:
  - Паехалі!
  Было горача. Зэк да пояса расшпіліўся. На грудзях яго відаць была парахавая татуіроўка:
  «Фаіна! Памятаеш дні залатыя?!».
  А побач - чэрап, фінка і слоічак з надпісам "яд"...
  Чурылін ап'янеў раптоўна. Я нават не заўважыў, як гэта адбылося. Ён раптам стаў змрочным і заціх.
  Я ведаў, што ў казарме шмат неўрастэнікаў. Да гэтага немінуча прыводзіць служба ў ахове. Але менавіта Чурылін здаваўся мне параўнальна здаровым.
  Я памятаў за ім толькі адну звар'яцелую выхадку. Мы тады вазілі зоркаў на лесапавал. Сядзелі ля печы ў дашчанай будцы, грэліся, размаўлялі. Натуральна, выпівалі.
  Чурылін без адзінага слова выйшаў вонкі. Недзе раздабыў вядро. Напоўніў яго саляркай. Потым залез на дах і перакуліў паліва ў трубу.
  Памяшканне напоўнілася агнём. Мы ледзь выбраліся з будкі. Трое абгарэлі.
  Але гэта было даўно. А зараз я кажу яму:
  - Супакойся...
  Чурылін моўчкі дастаў пісталет. Потым мы пачулі:
  - Устаць! Брыгада з двух чалавек паступае ў распараджэнне канвою! У выпадку неабходнасці канвой прымяняе зброю. Зняволены Халадэнка, наперад! Яфрэйтар Даўлатаў - за ім!
  Я працягваў супакойваць яго:
  - Прачніся. Прыйдзі ў сябе. А галоўнае - схавай пісталет.
  Зэк зьдзівіўся па-лягернаму:
  - Што за шухер на лазню?
  Чурылін тым часам апусціў засцерагальнік. Я ішоў да яго, паўтараючы:
  - Ты проста выпіў лішняга.
  Чурылін пачаў адступаць. Я ўсё ішоў да яго, пазбягаючы рэзкіх рухаў. Паўтараў ад страху нешта няскладнае. Нават, памятаю, усміхаўся.
  А вось вязень не страціў прысутнасьці духу. Ён весела крыкнуў:
  - Справы - хоць лезь пад нары!
  Я бачыў паваленую алешыну за спіной Чурыліна. Адступаць яму заставалася нядоўга. Я прыгнуўся. Ведаў, што, падаючы, ён можа стрэліць. Так яно і адбылося.
  Грукат, трэск ламачча…
  Пісталет упаў на зямлю. Я выспяткам шпурнуў яго ў бок.
  Чурылін устаў. Цяпер я яго не баяўся. Я мог абкласці яго з любой пазіцыі. Ды і вязень быў побач.
  Я бачыў, як Чурылін здымае рамень. Я не сцяміў, што гэта значыць. Думаў, што ён папраўляе гімнасцёрку.
  Тэарэтычна я мог прыстрэліць яго ці хаця б параніць. Мы ж былі на заданні. Так бы мовіць, у баявым становішчы. Мяне б апраўдалі.
  Замест гэтага я зноў рушыў да яго. Інтэлігентнасць мне шкодзіла, яшчэ калі я займаўся боксам.
  У выніку Чурылін абрынуў бляху мне на галаву.
  Галоўнае, я ўсё памятаю. Прытомнасці не страціў. Самога ўдару не адчуў. Убачыў, што кроў пацякла мне на штаны. Так шмат крыві, што я нават далоні падставіў. Стаю, а кроў цячэ.
  Дзякуй, што хоць вязень не разгубіўся. Вырваў у Чурыліна рамень. Затым перавязаў мне лоб адарваным рукавом кашулі.
  Тут Чурылін, відаць, пачаў цяміць. Ён схапіўся за галаву і, рыдаючы, пайшоў да дарогі.
  Пісталет яго ляжаў у траве. Побач з пустымі бутэлькамі. Я сказаў вязьню:
  - Падымі...
  А зараз уявіце сабе выразную карцінку. Наперадзе, рыдаючы, ідзе чэкіст. Далей - ненармальны вязень з пісталетам. І замыкае шэсце яфрэйтар са скрываўленай павязкай на галаве. А насустрач - ваенны патруль. ГАЗ-61 з трыма аўтаматчыкамі і здаравенным ваўкадавам.
  Здзіўляюся, як яны не прыстрэлілі майго зэка. Суцэль маглі даць па ім чарга. Або нацкаваць сабаку.
  Убачыўшы машыну, я страціў прытомнасць. Адмовілі валявыя цэнтры. Ды і спякота нарэшце падзейнічала. Я толькі пасьпеў папярэдзіць, што вязень не вінаваты. А хто вінаваты - хай разбіраюцца самі.
  Да таго ж, падаючы, я зламаў руку. Дакладней, не зламаў, а пашкодзіў. У мяне выявілася расколіна ў перадплеччы. Я яшчэ падумаў - вось ужо гэта зусім лішняе.
  Апошняе, што я запомніў, быў сабака. Седзячы каля мяне, яна нервова пазяхала, раскрываючы ліловую пашчу ...
  Над маёй галавой зарабіў рэпрадуктар. Адтуль данеслася гудзенне, рушылі ўслед лёгкія пстрычкі. Я выцягнуў штэпсель, не чакаючы ўрачыстых гукаў гімна.
  Мне раптам прыгадалася забытае дзіцячае адчуванне. Я школьнік, у мяне тэмпература. Мне дазваляюць прапусціць заняткі.
  Я чакаю лекара. Ён будзе садзіцца на маю пасцелю. Зазіраць мне ў горла. Казаць: "Ну, малады чалавек". Мама будзе шукаць для яго чысты ручнік.
  Я хворы, шчаслівы, усе мяне шкадуюць. Я не павінен мыцца лядоўні вадой…
  Я пачаў чакаць з'яўлення ўрача. Замест яго з'явіўся Чурылін. Зазірнуў у акенца, сеў на падаконнік. Затым накіраваўся да мяне. Выгляд у яго быў умольны і журботны.
  Я паспрабаваў лягнуць яго нагой у машонку. Чурылін злёгку адступіў і пачаў, фальшыва заломваючы рукі:
  - Сярога, прабач! Я меў рацыю... Раскайваюся... Шчыра раскайваюся... Дзейнічаў у стане эфекту...
  - Афект, - паправіў я.
  - Тым больш…
  Чурылін асцярожна ступіў у мой бок:
  - Я пажартаваць хацеў... Для смеху... У мяне да цябе прэтэнзій няма...
  - Яшчэ б, - кажу.
  Што я мог яму сказаць? Што можна сказаць ахоўніку, які ласьён «Гігіена» ужывае толькі ўнутр?
  Я спытаў:
  - Што з нашым вязнем?
  - Парадак. Ён зноў звар'яцеў. Усю раніцу спявае: «Шырокая краіна мая родная». Заўтра ў яго абследаванне. Пакуль што сядзіць у ізалятары.
  - А ты?
  - А я, натуральна, на гаўптвахце. Гэта значыць, фактычна я тут, а ў прынцыпе - на гаўптвахце. Там мой зямляк дзяжурыць... У мяне да цябе справа.
  Чурылін падышоў яшчэ на крок і хутка загаварыў:
  — Сярога, паміраю, спёкся! У чацвер таварыскі суд!
  - Над кім?
  - Ды трэба мной. Ты, кажуць, Сярога скалечыў.
  - Добра, я скажу, што ў мяне прэтэнзій няма. Што я цябе дарую.
  - Я ўжо сказаў, што ты мне даруеш. Гэта, кажуць, усё роўна, чара цярпення перапоўнілася.
  - Што ж я магу зрабіць?
  - Ты адукаваны, прыдумай што-небудзь. Як гаворыцца, загарні паганку. Інакш гэтыя сукі перададуць паперы ў трыбунал. Гэта значыць - тры гады дысбата. А дысбат - гэта горш, чым лагер. Так што выбаўляй…
  Ён скурчыў грымасу, спрабуючы заплакаць:
  - Я ж адзіны сын... Брат у турме, сёстры замужам...
  Я кажу:
  - Не ведаю, што тут можна зрабіць. Ёсць адзін варыянт…
  Чурылін ажывіўся:
  - Які?
  - Я на судзе задам пытанне. Спытаю: "Чурылін, у вас ёсць грамадзянская прафесія?". Ты адкажаш: "Не". Я скажу: «Што ж яму пасля дэмабілізацыі - красці? Дзе абяцаныя курсы шафёраў і бульдазерыстаў? Чым мы горшыя за рэгулярнае войска?». І гэтак далей. Тут, вядома, узнімецца шум. Можа, і возьмуць цябе на парукі.
  Чурылін яшчэ больш ажывіўся. Сеў на мой ложак, паўтараючы:
  - Ну, галава! Вось гэта галава! З такой галавой, у прынцыпе, можна і не працаваць.
  - Асабліва, - кажу, - калі біць па ёй латуневай бляхай.
  - Справа мінулае, - сказаў Чурылін, - усё забыта… Напішы мне, што я павінен казаць.
  - Я ж табе ўсё расказаў.
  - А цяпер - напішы. Інакш я адразу заблытаюся.
  Чурылін працягнуў мне агрызак хімічнага алоўка. Потым адарваў кавалак сцянной газеты:
  - Пішы.
  Я акуратна вывеў: "Не".
  - Што значыць - «Не»? - спытаў ён.
  - Ты сказаў: "Напішы, што мне казаць". Вось я і пішу: "Не". Я задам пытанне на судзе: "Ёсць у цябе грамадзянская прафесія?". Ты адкажаш: "Не". Далей я скажу наконт шафёрскіх курсаў. А потым пачнецца шум.
  - Значыць, я кажу толькі адно слова - «не»?
  - Быццам бы, так.
  - Малавата, - сказаў Чурылін.
  - Не выключана, што табе зададуць і іншыя пытанні.
  - Якія?
  - Я ўжо не ведаю.
  - Што ж я буду адказваць?
  - У залежнасці ад таго, што спытаюць.
  - А што мяне спытаюць? Прыкладна?
  - Ну, дапусцім: "Ці прызнаеш ты сваю віну, Чурылін?"
  - І што ж я адкажу?
  - Ты адкажаш: "Так".
  - І ўсё?
  - Можаш адказаць: "Так, вядома, прызнаю і глыбока раскайваюся".
  - Гэта ўжо лепш. Запісвай. Спачатку пішы пытанне, а далей мой адказ. Пытанні пішы нармальна, адказы - квадратнымі літарамі. Каб я не пераблытаў…
  Мы прасядзелі з Чурыліным да адзінаццаці. Фельчар хацеў яго выгнаць, але Чурылін сказаў:
  - Магу я наведаць таварыша па зброі?!.
  У выніку мы напісалі цэлую драму. Там былі прадугледжаны дзясяткі пытанняў і адказаў. Мала таго, па патрабаванні Чурыліна я абазначыў у дужках: «Халодна», «задуменна», «разгублена».
  Затым мне прынеслі абед: талерку супу, смажаную рыбу і кісель.
  Чурылін здзівіўся:
  - А кормяць тут лепш, чым на гаўптвахце.
  Я кажу:
  - А ты б хацеў - наадварот?
  Прыйшлося аддаць яму кісель і рыбу.
  Пасля гэтага мы расталіся. Чурылін сказаў:
  - У дванаццаць мой зямляк сыходзіць з гаўптвахты. Пасля яго дзяжурыць нейкі хахол. Я мушу быць на месцы.
  Чурылін падышоў да акна. Затым вярнуўся:
  - Я забыўся. Давай рамянямі памяняемся. Інакш мне за гэтую бляху тэрмін дададуць.
  Ён узяў мой салдацкі рамень. А свой павесіў на ложак.
  - Табе пашанцавала. - кажа, - мой з натуральнай скуры. І бляха з напайкай. Удар - і чалавек з капытоў!
  - Ды ўжо ведаю...
  Чурылін зноў падышоў да акна. Яшчэ раз павярнуўся.
  - Дзякуй табе, - кажа, - век не забуду.
  І выбраўся праз акно. Хоць цалкам мог прайсці праз дзверы.
  Добра яшчэ, што не забраў мае цыгарэты...
  Прайшло тры дні. Лекар мне сказаў, што я лёгка адкараскаўся. Што ў мяне ўсяго толькі драпіна на галаве.
  Я блукаў па тэрыторыі ваеннага гарадка. Гадзінамі сядзеў у бібліятэцы. Загараў на даху дрывянога склада.
  Двойчы спрабаваў зайсці на гаўптвахту. Адзін раз дзяжурыў латыш першага года службы. Адразу ж падняў аўтамат. Я хацеў перадаць цыгарэты, але ён закруціў галавой.
  Увечары я зноў зайшоў. На гэты раз дзяжурыў знаёмы інструктар.
  - Заходзь, - кажа, - можаш нават там пераначаваць.
  І ён загрымеў ключамі. Адчыніліся дзверы.
  Чурылін гуляў у свідру з трыма іншымі вязнямі. Пяты назіраў за гульнёй з бутэрбродам у руцэ. На падлозе валяліся апельсінавыя скарынкі.
  - Прывітанне, - сказаў Чурылін, - не замінай. Цяпер я іх пастаўлю на чатыры кропкі.
  Я аддаў яму "Беламор".
  - А выпіць? - спытаў Чурылін.
  Можна было пазайздросціць яго нахабству.
  Я пастаяў хвіліну і пайшоў.
  Раніцай паўсюль былі расклеены маланкі: «Адкрыты камсамольскі збор дывізіёна. Таварыскі суд. Персанальная справа Чурыліна Вадзіма Ціханавіча. Яўка абавязковая».
  Міма праходзіў нейкі звыштэрмінавік.
  - Даўно, - кажа, - пара. Здзічэлі... Што ў казарме робіцца - гэта страшная справа... Віно з-пад дзвярэй цячэ...
  У памяшканні клуба сабралася чалавек шэсцьдзесят. На сцэне размясцілася камсамольскае бюро. Чурыліна пасадзілі збоку, ля сцяга. Чакалі, калі з'явіцца маёр Афанасьеў.
  Чурылін выглядаў абсалютна шчаслівым. Можа, упершыню аказаўся на сцэне. Ён жэстыкуляваў, махаў рукой прыяцелям. Мне, дарэчы, таксама памахаў.
  На сцэну падняўся маёр Афанасьеў:
  - Таварышы!
  Паступова ў зале наступіла цішыня.
  - Таварышы воіны! Сёння мы абмяркоўваем персанальную справу радавога Чурыліна. Радавы Чурылін разам з яфрэйтарам Даўлатавым быў пасланы на адказнае заданне. У шляхі радавы Чурылін упіўся, як зюзя, і пачаў здзяйсняць безадказныя дзеянні. У выніку было нанесенае калецтво яфрэйтару Даўлатаву, дарэчы, такому ж, прашу прабачэння, мудазвону... Хаця б вязьня пасаромеліся...
  Пакуль маёр казаў усё гэта, Чурылін ззяў ад задавальнення. Разы два ён прычэсваўся, круціўся на крэсле, чапаў сцяг. Відавочна, адчуваў сябе героем.
  Маёр працягваў:
  - Толькі ў гэтым квартале Чурылін адсядзеў на гаўптвахце дваццаць шэсць сутак. Я не кажу пра п'янкі - гэта для Чурыліна, як снег зімой. Я кажу пра больш сур'ёзныя злачынствы, накшталт бойкі. Такое адчуваньне, што камунізм для яго пабудаваны ўжо. Не спадабаецца нечая фізіяномія - бі ў морду! Дык усё пачнуць кулакамі размахваць! Думаеце, мне не хочацца каму-небудзь у морду заехаць?! Увогуле, чара цярпення перапоўнілася. Мы павінны вырашыць - застаецца Чурылін з намі ці пойдуць яго паперы ў трыбунал. Справа сур'ёзная, таварышы! Пачнём!.. Расказвайце, Чурылін, як гэта ўсё адбылося.
  Усе паглядзелі на Чурыліна. У руках у яго з'явілася пакамечаная паперка. Ён круціў яе, разглядаў і нешта бязгучна шаптаў.
  - Расказвайце, - паўтарыў маёр Афанасьеў.
  Чурылін разгублена зірнуў на мяне. Нечага, відаць, мы не прадугледзелі. Нешта ўпусцілі ў сцэнары.
  Маёр павысіў голас:
  - Не прымушайце сябе чакаць!
  - Мне спяшацца няма куды, - сказаў Чурылін.
  Ён спахмурнеў. Яго твар рабіўся ўсё больш злым і панурым. Але і ў голасе маёра мацнела раздражненне. Прыйшлося мне выцягнуць руку:
  - Давайце, я раскажу.
  - Адставіць, - прыкрыкнуў маёр, - самі добрыя!
  - Ага, - сказаў Чурылін, - вось... Жадаю... гэта... паступіць на курсы бульдазерыстаў.
  Маёр павярнуўся да яго:
  - Пры чым тут курсы, маці вашу за нагу! Напіўся, разумееш, сябра скалечыў, зараз аб курсах марыць!.. А ў інстытут выпадкова не жадаеце паступіць? Ці ў кансерваторыю?..
  Чурылін яшчэ раз зазірнуў у паперку і змрочна вымавіў:
  - Чым мы горшыя за рэгулярнае войска?
  Маёр задыхнуўся ад шаленства:
  - Колькі гэта будзе працягвацца?! Яму ідуць насустрач - ён сваё! Яму кажуць "расказвай" - не хоча!
  - Ды няма чаго тут расказваць, - ускочыў Чурылін, - падумаеш, якая сага пра Форсайты!.. Расказвай! Расказвай! Чаго ж тут расказваць?! Хулі ж ты мне, сука, лысіну раз'ядаеш?! Магу ж і цябе паказытаць!
  Маёр схапіўся за кабуру. На скулах яго выступілі чырвоныя плямы. Ён цяжка дыхаў. Затым авалодаў сабой:
  - Суду ўсё ясна. Сход аб'яўляю зачыненым!
  Чурыліна ўзялі за рукі двое звыштэрміноўцаў. Я, дастаючы цыгарэты, накіраваўся да выхаду...
  Чурылін атрымаў год дысцыплінарнага батальёна. За месяц перад яго вызваленнем я дэмабілізаваўся. Вар'ята вязьня таксама больш ня бачыў. Увесь гэты свет кудысьці знік.
  І толькі рамень усё яшчэ цэлы.
   Куртка Фернана Лежэ
  Гэты раздзел - расказ пра прынца і жабрака.
  У сакавіку сорак першага года нарадзіўся Андруша Чаркасаў. У верасні гэтага ж года нарадзіўся я.
  Андрэйка быў сынам выдатнага чалавека. Мой бацька вылучаўся толькі сваёй худзізной.
  Мікалай Канстанцінавіч Чаркасаў быў выдатным артыстам і дэпутатам Вярхоўнага Савета. Мой бацька - радавым тэатральным дзеячам і сынам буржуазнага нацыяналіста.
  Талентам Чаркасава захапляліся Піцер Брук, Феліні і Дэ Сіка. Талент майго бацькі выклікаў сумнеў нават у яго бацькоў.
  Чаркасава ведала ўся краіна як артыста, дэпутата і змагара за мір. Майго бацьку ведалі толькі суседзі як чалавека, які п'е і нервовага.
  У Чаркасава была дача, машына, кватэра і слава. У майго бацькі была толькі астма.
  Іх жонкі сябравалі. Нават, здаецца, разам заканчвалі тэатральны інстытут.
  Маці была радавой актрысай, затым карэктарам, і нарэшце - пенсіянеркай. Ніна Чаркасава таксама была радавой актрысай. Пасля смерці мужа яе звольнілі з тэатра.
  Зразумела, у Чаркасавых былі сябры з вышэйшага сацыяльнага кола: Шастаковіч, Мравінскі, Эйзенштэйн... Мае бацькі належалі да бытавога асяроддзя Чаркасавых.
  Усё жыццё мы адчувалі клопат і заступніцтва гэтай сям'і. Чаркасаў даваў рэкамендацыі майму бацьку. Яго жонка дарыла маме сукенкі і туфлі.
  Мае бацькі часта сварыліся. Потым яны развяліся. Прычым развод быў ці ледзь не адзіным міралюбівым актам іх сумеснага жыцця. Адным з нямногіх выпадкаў, калі мае бацькі дзейнічалі аднадушна.
  Чаркасаў адчувальна дапамагаў нам з маці. Напрыклад, дзякуючы яму мы захавалі жылплошчу.
  Андрэйка быў маім першым сябрам. Пазнаёміліся мы ў эвакуацыі. Дакладней, не пазнаёміліся, а ляжалі побач у дзіцячых калясках. У Андрэйкі была замежная каляска. У мяне - айчыннай вытворчасці.
  Харчаваліся мы, я думаю, аднолькава кепска. Ішла вайна.
  Потым вайна скончылася. Нашы сем'і аказаліся ў Ленінградзе. Чаркасавы жылі ва ўрадавым доме на Кранверцкай вуліцы. Мы – у камуналцы на вуліцы Рубінштэйна.
  Бачыліся мы з Андрэйкам даволі часта. Разам хадзілі на дзіцячыя ранішнікі. Святкавалі ўсе дні нараджэння.
  Я ездзіў з маці на Кранверкскую трамваем. Андрушу прывозіў шафёр на трафейнай машыне "Бугаці".
  Мы з Андрэйкам былі аднаго росту. Прыкладна аднаго ўзросту. Абодва раслі здаровымі і энергічнымі.
  Андрэйка, наколькі я памятаю, быў смялейшы, больш запальчывы, больш рэзкі. Я быў крыху мацнейшы фізічна і, здаецца, крышачку разумнейшы.
  Кожнае лета мы жылі на лецішчы. У Чаркасавых на Карэльскім пярэсмыку была дача, акружаная хвоямі. З вокнаў быў відаць Фінскі заліў, над якім парылі чайкі.
  Да Андруша была прыстаўлена чарговая хатняя прыслужніца. Домработніцы часта мяняліся. Як правіла, іх звальнялі за крадзеж. Шчыра кажучы, іх можна было зразумець.
  У Ніны Чаркасавай паўсюль ляжалі замежныя рэчы. Усе паліцы былі застаўлены духамі і касметыкай. Маладзенькіх хатніх прыслужніц гэта ўзбуджала. Заўважыўшы чарговае знікненне, Ніна Чаркасава хмурыла бровы:
  - Любаша дурэе!
  Назаўтра Любашу змяняла Зінуля…
  У мяне была няня Луіза Генрыхаўна. Як немцы ёй пагражаў арышт. Луіза Генрыхаўна хавалася ў нас. Гэта значыць, проста з намі жыла. І заадно ажыццяўляла маё выхаванне. Здаецца, мы ёй зусім не плацілі.
  Калісьці я жыў на дачы ў Чаркасавых з Луізай Генрыхаўнай. Потым адбылося вось што. У Луізы Генрыхаўны быў тромбафлебіт. І вось адна знаёмая малочніца парэкамендавала ёй змазваць хворыя ногі - калам. Быццам бы ёсць такі народны сродак.
  На бяду навакольных, гэты сродак падзейнічала. Да самага арышту Луіза Генрыхаўна распаўсюджвала невыносны пах. Мы гэта, вядома, трывалі, але Чаркасавы аказаліся людзьмі больш вытанчанымі. Маме было сказана, што прысутнасць Луізы Генрыхаўны непажадана.
  Пасля гэтага маці зняла пакой. Прычым на той жа вуліцы, у адным з сялянскіх хат. Тамака мы з няняй праводзілі кожнае лета. Аж да яе арышту.
  Раніцай я ішоў да Андруша. Мы бегалі па ўчастку, елі парэчку, гулялі ў настольны тэніс, лавілі жукоў. У цёплыя дні хадзілі на пляж. Калі ішоў дождж, ляпілі на верандзе з пластыліну.
  Часам прыязджалі Андрушыны бацькі. Маці - амаль кожную нядзелю. Бацька - разы чатыры за лета, выспацца.
  Самі Чаркасавы ставіліся да мяне добра. А вось хатнія прыслужніцы — горш. Бо я быў дадатковай нагрузкай. Прычым без дадатковай аплаты.
  Таму Андрушу дазвалялася сваволіць, а мне - не. Дакладней, Андрушыны свавольствы здаваліся натуральнымі, а мае - не зусім. Мне казалі: «Ты разумнейшы. Ты павінен быць прыкладам для Андрушы…» Такім чынам, я ператвараўся на лета ў маленькага гувернера.
  Я адчуваў няроўнасць. Хоць на Андрушу часцей падвышалі голас. Яго больш сурова каралі. А мяне нязменна ставілі яму ў прыклад.
  І ўсё ж я адчуваў крыўду. Андрэйка быў галоўнейшы. Чэлядзь пабойвалася яго як гаспадара. А я быў, што называецца, з простых. І хоць хатняя прыслужніца была яшчэ прасцей, яна мяне відавочна недалюблівала.
  Тэарэтычна ўсё павінна быць інакш. Хатняй прыслужніцы варта было б кахаць мяне. Кахаць як сацыяльна блізкага. Сімпатызаваць мне як разначынцу. У сапраўднасці ж слугі любяць ненавісных гаспадароў значна больш, чым здаецца. І вядома, больш, чым сябе.
  Ніна Чаркасава была інтэлігентнай, разумнай, добра выхаванай жанчынай. Зразумела, яна не дала б прынізіць шасцігадовага сына яе сяброўкі. Калі Андрэйка браў яблык, мне належыла такое ж. Калі Андрэйка ішоў у кіно, білеты куплялі нам абодвум.
  Як я зараз разумею, Ніна Чаркасава валодала ўсімі добрымі якасцямі і недахопамі багатыроў. Яна была мужнай, рашучай, мэтанакіраванай. Пры гэтым халоднай, ганарыстай і арыстакратычна наіўнай. Напрыклад, яна лічыла грошы цяжкім цяжарам. Яна казала маме:
  - Якая ты шчаслівая, Hopa. Твайму Сярожу Ірыска працягнеш, ён задаволены. А мой боўдзіла любіць толькі шакалад…
  Вядома, я таксама кахаў шакалад. Але рабіў выгляд, што аддаю перавагу Ірыска.
  Я не шкадую аб перажытай беднасці. Калі верыць Хэмінгуэю, беднасць - незаменная школа для пісьменніка. Беднасць робіць чалавека зоркім. І гэтак далей.
  Цікаўна, што Хэмінгуэй гэта зразумеў, як толькі разбагацеў…
  У сем гадоў я запэўніваў маму, што ненавіджу садавіну. Да дзевяці гадоў адмаўляўся прымераць у магазіне новыя чаравікі. У адзінаццаць - пакахаў чытаць. У шаснаццаць - навучыўся зарабляць грошы.
  З Андрэем Чаркасавым мы падтрымлівалі цесныя адносіны гадоў да шаснаццаці. Ён заканчваў англійскую школу. Я - звычайную. Ён любіў матэматыку. Я аддаваў перавагу менш дакладным навукам. Абодва мы, зрэшты, былі ладнымі гультаямі.
  Мы бачыліся даволі часта. Англійская школа была за пяць хвілін хады ад нашага дома. Бывала, Андрэйка заходзіў да нас пасля заняткаў. І я, здаралася, заязджаў да яго паглядзець каляровы тэлевізар. Андрэй быў інфантыльны, безуважлівы, поўны прыязнасці. Я ўжо тады быў злым і ўважлівым да чалавечых слабасцяў.
  У школьныя гады ў кожнага з нас з'явіліся сябры. Прычым, у кожнага - свае. Сярод маіх пераважалі юнакі крымінальнага тыпу. Андрэй цягнуўся да хлопчыкаў з добрых сем'яў.
  Значыць, нешта ёсць у марксісцка-ленінскім вучэнні. Мусіць, жывуць у чалавеку сацыяльныя інстынкты. Усё свядомае жыццё мяне інстынктыўна цягнула да недасканалых людзей - беднякоў, хуліганаў, пачаткоўцаў паэтаў. Тысячу разоў я заводзіў прыстойную кампанію, і ўсё няўдала. Толькі ў таварыстве дзікуноў, шызафрэнікаў і падонкаў я адчуваў сябе ўпэўнена.
  Прыстойныя знаёмыя мне казалі:
  - Не крыўдуй, ты распаўсюджваеш вакол сябе жудасны непакой. Побач з табой заражаешся разнастайнымі комплексамі…
  Я не крыўдзіўся. Я гадоў з дванаццаці адчуваў, што мяне нястрымна цягне да падонкаў. Нядзіўна, што сямёра з маіх школьных знаёмых прайшлі ў далейшым праз лагеры.
  Руды Барыс Іваноў сеў за фарбу ліставога жалеза. Штангіст Кананенка зарэзаў сужыцельку. Сын школьнага дворніка Міша Хамраеў абрабаваў чыгуначны вагон-рэстаран. Былы авіямадэліст Ляцяга згвалтаваў глуханямую. Алік Брыкін, які навучыў мяне паліць, здзейсніў цяжкае воінскае злачынства - збіў афіцэра. Юра Галынчык па мянушцы Храпа параніў міліцэйскага каня. І нават стараста класа Віля Рыўковіч умудрыўся атрымаць год за гандаль медыкаментамі.
  Мае сябры выклікалі Андрушу Чаркасава трывогу і неспакой. Кожнаму з іх увесь час нешта пагражала. Усе яны прызнавалі адзіную форму самасцвярджэння - канфрантацыю.
  Мне ж яго прыяцелі выклікалі адчуванне няўпэўненасці і нуды. Усе яны былі сумленнымі, разумнымі і добразычлівымі. Усе аддавалі перавагу кампрамісу — адзінаборству.
  Абодва мы жаніліся параўнальна рана. Я, натуральна, на беднай дзяўчыне. Андрэй - на Дашы, унучцы хіміка Іпацьева, прымножыць сямейнае дабрабыт.
  Памятаю, я чытаў наконт узаемнай цягі антыподаў. Па-мойму, ёсць у гэтай тэорыі нешта сумнеўнае. Або, як мінімум, спрэчнае. Напрыклад, Даша з Андрэем былі падобныя. Абодва рослыя, прыгожыя, добразычлівыя і практычныя. Абодва больш за ўсё шанавалі спакой і парадак. Абодва жылі з густам і без праблем.
  Ды і мы з Ленай былі падобныя. Абодва - хранічныя няўдачнікі. Абодва - у разладзе з рэчаіснасцю. Нават на Захадзе прымудраемся жыць насуперак існуючым правілам…
  Неяк Андруша і Дар'я паклікалі нас у госці. Прыязджаем на Кранверкскую. У пад'ездзе сядзіць міліцыянер. Здымае тэлефонную трубку:
  - Андрэй Мікалаевіч, да вас!
  І затым, памяняўшы выраз твару на крыху больш строгі:
  - Прайдзіце...
  Падымаемся ў ліфце. Заходзім.
  У пярэднім пакоі Даша шапнула:
  - Выбачыце, у нас медсястра.
  Я спачатку не зразумеў. Я думаў, камусьці з бацькоў дрэнна. Мне нават падалося, што трэба сыходзіць.
  Нам растлумачылі:
  — Гена Лаўрэнцьеў прывёў медсястру. Гэта жах. Дзяўчына ў савецкім цыгейкавым футры. Чацвёрты раз пытаецца, ці будуць танцы. Толькі што выпіла цэлую бутэльку халоднага піва... Калі ласка, не сярдуйце...
  — Нічога, — кажу, — мы звыкнуліся.
  Я тады працаваў у завадской шматтыражцы. Мая жонка была жаночым цырульнікам. Ці ледзь нешта магло нас агаломшыць.
  А медсястру я потым разглядзеў. У яе былі прыгожыя рукі, тонкія шчыкалаткі, зялёныя вочы і бліскучы лоб. Яна мне спадабалася. Яна шмат ела і нават за сталом неўзаметку танцавала.
  Яе спадарожнік, Лаўрэнцьеў, выглядаў горш. У яго былі пышныя валасы і дробныя рысы твару - спалучэнне гнюснае. Акрамя таго, ён мне надакучыў. Занадта доўга расказваў пра паездку ў Румынію. Здаецца, я сказаў яму, што Румынія мне ненавісная...
  Ішлі гады. Бачыліся мы з Андрэем даволі рэдка. З кожным годам усё радзей.
  Мы не пасварыліся. Не адчулі ўзаемнага расчаравання. Мы проста разышліся.
  Да гэтага часу я ўжо нешта пісаў. Андрэй заканчваў сваю кандыдацкую дысертацыю.
  Яго акружалі вясёлыя, разумныя, лагодныя фізікі. Мяне - вар'яты, брудныя, прэтэнцыёзныя лірыкі. Яго знаёмыя зрэдку пілі каньяк з шампанскім. Мае - сістэматычна ўжывалі ружовы партвейн. Яго прыяцелі дэкламавалі ў кампаніі - Гумілёва і Бродскага. Мае чыталі выключна ўласныя творы.
  Неўзабаве памёр Мікалай Канстанцінавіч Чаркасаў. Каля Пушкінскага тэатра адбыўся мітынг. Народу было так шмат, што спыніўся вулічны рух.
  Чаркасаў быў народным артыстам. І не толькі па званні. Яго любілі прафесары і сяляне, генералы і крымінальнікі. Такая ж слава была ў Ясеніна, Зошчанкі і Высоцкага.
  Праз год Ніну Чаркасаву звольнілі з тэатра. Затым адабралі прызы яе мужа. Прымусілі аддаць міжнародныя ўзнагароды, атрыманыя Чаркасавым у Еўропе. Сярод іх былі каштоўныя рэчы з золата. Начальства прымусіла ўдаву перадаць іх тэатральнаму музею.
  Удава, вядома, не бедавала. У яе была дача, машына, кватэра. Акрамя таго, у яе былі зберажэнні. Даша з Андрэем працавалі.
  Мама зрэдку наведвала ўдаву. Гадзінамі гаварыла з ёй па тэлефоне. Тая скардзілася на сына. Казала, што ён няўважлівы і эгаістычны.
  Маці ўздыхала:
  - Твой хоць не п'е...
  Карацей, нашы маці ператварыліся ў аднолькава сумных і кранальных старых. А мы - у аднолькава чэрствых і няўважлівых сыноў. Хоць Андрэй быў паспяховым фізікам, я ж - дысідэнцкай лірыкам.
  Нашы маці сталі падобныя. Аднак не зусім. Мая амаль не выходзіла з дому. Ніна Чаркасава бывала на ўсіх прэм'ерах. Акрамя таго, яна збіралася ў Парыж.
  Яна бывала за мяжой і раней. І вось зараз ёй захацелася наведаць старых сяброў.
  Адбывалася нешта дзіўнае. Пакуль быў жывы Чаркасаў, у хаце штодня сядзелі госці. Гэта былі знакамітыя, таленавітыя людзі - Мравінскі, Райкін, Шастаковіч. Усе яны здаваліся сябрамі сям'і. Пасля смерці Мікалая Канстанцінавіча высветлілася, што гэта былі яго асабістыя сябры.
  Увогуле, савецкія знакамітасці некуды зніклі. Заставаліся замежныя - Сартр, Іў Мантан, удава мастака Лежэ. І Ніна Чаркасава вырашыла зноў пабываць у Францыі.
  За тыдзень да яе ад'езду мы выпадкова сустрэліся. Я сядзеў у бібліятэцы Дома журналістаў, рэдагаваў мемуары аднаго заваёўніка тундры. Дзевяць частак з чатырнаццаці ў гэтых мемуарах пачыналіся аднолькава: «Калі казаць без ілжывай сціпласці…» Акрамя таго, я абавязаны быў зверыць ленінскія цытаты.
  І раптам заходзіць Ніна Чаркасава. Я і не ведаў, што мы карыстаемся адной бібліятэкай.
  Яна пастарэла. Апранутая была, як заўсёды, з незаўважнай, прадуманай раскошай.
  Мы павіталіся. Яна спытала:
  - Кажуць, ты стаў пісьменнікам?
  Я разгубіўся. Я не быў гатовы да такой пастаноўкі пытання. Ужо лепш бы яна спытала: "Ты геній?" Я б адказаў спакойна і станоўча. Усе мае сябры знемагалі пад цяжарам геніяльнасці. Усе яны называлі сябе геніямі. А вось назваць сябе пісьменнікам аказалася цяжэй.
  Я сказаў:
  - Пішу сёе-тое для забавы ...
  У чытальнай зале было двое наведвальнікаў. Абодва пазіралі ў наш бок. Не таму, што даведваліся ўдаву Чаркасава. Хутчэй за таму, што адчувалі пах французскіх духаў.
  Яна сказала:
  - Ведаеш, мне даўно хацелася напісаць пра Колю. Нешта накшталт успамінаў.
  - Напішыце.
  - Баюся, што ў мяне няма таленту. Хаця ўсім знаёмым падабаліся мае лісты.
  - Вось і напішыце доўгі ліст.
  - Самае цяжкае - пачаць. Сапраўды, з чаго ўсё гэта пачалося? Можа, з дня нашага знаёмства? Ці значна раней?
  - А вы так і пачніце.
  - Як?
  - «Самае цяжкае - пачаць. Сапраўды, з чаго ўсё гэта пачалося…»
  - Зразумей, Коля быў усім маім жыццём. Ён быў маім сябрам. Ён быў маім настаўнікам... Як ты думаеш, гэта грэх - любіць мужа больш, чым сына?
  - Не ведаю. Я думаю, у кахання наогул няма памераў. Ёсць толькі - так ці не.
  - Ты відавочна паразумнеў, - сказала яна.
  Потым мы размаўлялі пра літаратуру. Я мог бы, не пытаючыся, адгадаць яе куміраў - Пруст, Галсуорсі, Фейхтвангер ... Высветлілася, што яна любіць Пастарнака і Цвятаеву.
  Тады я сказаў, што Пастарнаку не хапала густу. А Цвятаева, пры ўсёй яе геніяльнасці, была клінічнай ідыёткай…
  Потым мы перайшлі на жывапіс. Я быў упэўнены, што яна захапляецца імпрэсіяністамі. І не памыліўся.
  Тады я сказаў, што імпрэсіяністы аддавалі перавагу хвіліннае - вечнаму. Што толькі ў Манэ радавыя тэндэнцыі пераважалі над краявіднымі…
  Чаркасава сумна ўздыхнула:
  - Мне здавалася, што ты паразумнеў…
  Мы прагаварылі больш за гадзіну. Затым яна развіталася і выйшла. Мне ўжо не хацелася рэдагаваць успаміны заваёўніка тундры. Я думаў пра галечу і багацце. Пра нікчэмную і ўразлівую чалавечую душу...
  Калісьці я служыў у ахове. Сярод зняволеных трапляліся вядомыя наменклатурныя работнікі. Першыя дні яны захоўвалі кіруючыя манеры. Пасля арганічна раствараліся ў лагернай масе.
  Калісьці я глядзеў дакументальны фільм аб Парыжы. Падзеі адбываліся ў акупаванай Францыі. Па вуліцах ішлі натоўпы бежанцаў. Я пераканаўся, што заняволеныя краіны выглядаюць аднолькава. Усе спустошаныя народы - блізняты...
  Уміг аблятае з чалавека шалупіна спакою і багацця. Адразу агаляецца яго параненая, сіратлівая душа…
  Прайшло тыдні тры. Раздаўся тэлефонны званок. Чаркасава вярнулася з Парыжа. Сказала, што заедзе.
  Мы купілі халвы і печыва.
  Яна выглядала памаладзелай і крыху таямнічай. Французскія знакамітасці аказаліся значна высакароднейшымі за нашых. Прынялі яе добра.
  Мама спытала:
  - Як апрануты ў Парыжы?
  Ніна Чаркасава адказала:
  - Так, як лічаць патрэбным.
  Затым яна расказвала пра Сартра і яго неймаверныя выхадкі. Пра рэпетыцыі ў тэатры "Соле". Пра сямейную бязладзіцу Іва Мантана.
  Яна ўручыла нам падарункі. Маме - хупавую тэатральную сумачку. Лене - касметычны набор. Мне дасталася старая вельветавая куртка.
  Шчыра кажучы, я быў крыху разгублены. Куртка відавочна патрабавала чысткі і рамонту. Локці блішчалі. Гузікаў не хапала. Каля вароты і на рукаве я заўважыў сляды алейнай фарбы.
  Я нават падумаў - лепш бы прывезла аўтаручку. Але ўслых вымавіў:
  - Дзякуй. Дарма турбаваліся.
  Не мог жа я крыкнуць - "Дзе вам удалося набыць такую старызну?!"
  А куртка, сапраўды, была старая. Такія курткі, калі верыць савецкім плакатам, носяць амерыканскія беспрацоўныя.
  Чаркасава неяк дзіўна паглядзела на мяне і кажа:
  - Гэта куртка Фернана Лежэ. Ён быў прыблізна тваёй камплекцыі.
  Я са здзіўленнем перапытаў:
  - Лежэ? Той самы?
  - Калісьці мы былі з ім вельмі дружныя. Потым я сябравала з яго ўдавой. Распавяла ёй аб тваім існаванні. Надзя палезла ў шафу. Дастала гэтую куртку і працягнула мне. Яна кажа, што Фернан завяшчаў ёй быць сябрам усялякага зброду…
  Я надзеў куртку. Яна была мне якраз. Яе можна было насіць па-над цёплым швэдарам. Гэта было нешта накшталт кароткага восеньскага паліто.
  Ніна Чаркасава прасядзела ў нас да адзінаццаці. Затым яна выклікала таксі.
  Я доўга разглядаў плямы алейнай фарбы. Цяпер я шкадаваў, што іх мала. Толькі два - на рукаве і ля вароты.
  Я пачаў успамінаць, што мне вядома пра Фернана Лежэ?
  Гэта быў высокі, дужы чалавек, нармандзец, з сялян. У пятнаццатым годзе накіраваўся на фронт. Там яму здаралася рэзаць хлеб штыком, запэцканым у крыві. Франтавыя малюнкі Лежэ прасякнуты жахам.
  У далейшым ён, падобна Маякоўскаму, змагаўся з мастацтвам. Але Маякоўскі застрэліўся, а Лежэ выдужаў і перамог.
  Ён марыў маляваць на сценах будынкаў і вагонаў. Праз паўстагоддзя яго мару здзейсніла нью-ёркская шпана.
  Яму здавалася, што лінія важнейшая за колер. Што мастацтва, ад Шэкспіра да Эдыт Піяф, жыве кантрастамі.
  Яго любімыя словы:
  «Рэнуар адлюстроўваў тое, што бачыў. Я малюю тое, што зразумеў...»
  Памёр Лежэ камуністам, раз і назаўжды паверыўшы найвялікшаму, беспрэцэдэнтнаму шарлатанству. Не выключана, што, як многія мастакі, ён быў дурны.
  Я насіў куртку гадоў восем. Апранаў яе ў асабліва ўрачыстых выпадках. Хоць вельвет за гэтыя гады сцёрся так, што сляды алейнай фарбы зніклі.
  Пра тое, што куртка належала Фернану Лежэ, ведалі нямногія. Мала каму я пра гэта расказваў. Мне было прыемна захоўваць гэтую нікчэмную таямніцу.
  Ішоў час. Мы аказаліся ў Амерыцы. Ніна Чаркасава памерла, завяшчаўшы маці паўтары тысячы рублёў. У Саюзе гэта вялікія грошы.
  Атрымаць іх у Нью-Ёрку аказалася даволі цяжка. Гэта запатрабавала б неверагодных клопатаў і намаганняў.
  Мы вырашылі зрабіць інакш. Аформілі даверанасць на імя майго старэйшага брата. Але і гэта аказалася справай клапотнай і нялёгкай. Месяцы два я важдаўся з паперамі. Адну з іх уласнаручна падпісаў містэр Шульц.
  У жніўні брат паведаміў мне, што грошы атрыманы. Выразаў падзякі не было. Можа быць, грошы таго і не вартыя.
  Брат часам тэлефануе мне раніцай. Гэта значыць па ленінградскім часе - глыбокай ноччу. Голас у яго ў такіх выпадках бывае падазрона хрыплы. Акрамя таго, даносяцца жаночыя ўсклікі:
  - Спытай наконт касметыкі!..
  Або:
  - Растлумач яму, дурню, што лепш за ўсё ідуць сінтэтычныя футры пад норку...
  Замест гэтага братка мой пытаецца:
  - Ну як справы ў Амерыцы? Гавораць, там гарэлка прадаецца кругласутачна?
  - Сумняваюся. Але бары, натуральна, адчыненыя.
  - А піва?
  - Піва ў начных крамах колькі заўгодна.
  Варта ўважлівая паўза. І затым:
  - Малайцы капіталісты, справу ведаюць!
  Я пытаю:
  - Як ты?
  - На літару ха, - адказвае, - у сэнсе - добра…
  Зрэшты, мы адцягнуліся. У Андрэя Чаркасава таксама ўсё добра. Зімой ён стане доктарам фізічных навук. Або фізіка-матэматычных... Якая розніца?
   Паплінавая кашуля
  Мая жонка кажа:
  - Гэта вар'яцтва - жыць з мужчынам, які не сыходзіць толькі таму, што лянуецца…
  Мая жонка заўсёды перабольшвае. Хаця я, сапраўды, стараюся пазбягаць непатрэбных клопатаў. Ім што заўгодна. Стрыгуся, калі губляю чалавечае аблічча. Затое ўжо адразу пад машынку. Каб потым яшчэ тры месяцы не стрыгчыся.
  Прасцей кажучы, я неахвотна выходжу з дому. Жадаю, каб мяне пакінулі ў спакоі…
  У дзяцінстве ў мяне была няня, Луіза Генрыхаўна. Яна ўсё рабіла няўважліва, бо баялася арышту. Аднойчы Луіза Генрыхаўна апранала мне кароткія штаны. І засунула мае ногі ў адну штаніну. У выніку я праходзіў такім чынам цэлы дзень.
  Мне было чатыры гады, і я добра памятаю гэты выпадак. Я ведаў, што мяне апранулі няправільна. Але я маўчаў. Я не хацеў пераапранацца. Ды і зараз не хачу.
  Я памятаю шмат такіх гісторый. З дзяцінства я гатовы трываць усё, што заўгодна, абы пазбегнуць непатрэбных клопатаў…
  Калісьці я даволі шмат піў. І, адпаведна, боўтаўся абы-дзе. З-за гэтага многія думалі, што я таварыскі. Хоць каштавала мне працверазець - і таварыскасці як не бывала.
  Пры гэтым я не магу жыць адзін. Я не памятаю, дзе ляжаць рахункі за электрычнасць. Не ўмею гладзіць і сціраць. А галоўнае - мала зарабляю.
  Я аддаю перавагу быць адзін, але побач з кімсьці…
  Мая жонка заўсёды перабольшвае:
  - Я ведаю, чаму ты ўсё яшчэ жывеш са мной. Сказаць?
  - Ну, чаму?
  - Ды проста табе лянота купіць раскладушку!
  У адказ я мог бы сказаць:
  - А ты? Чаму ж ты не купіла раскладушку? Чаму не кінула мяне ў самыя цяжкія гады? Ты - якая ўмее цыраваць, сціраць, выносіць малазнаёмых людзей, а галоўнае - зарабляць грошы!
  Пазнаёміліся мы дваццаць год таму. Я нават памятаю, што гэта была нядзеля. Васемнаццатае лютага. Дзень выбараў
  Па хатах хадзілі агітатары. Угаворвалі жыхароў прагаласаваць як мага раней. Я не спяшаўся. Я разы тры ўвогуле не галасаваў. Прычым не з дысідэнцкіх меркаванняў. Хутчэй - з нянавісці да бессэнсоўных дзеянняў.
  І вось раздаецца званок. На парозе - маладая жанчына ў восеньскай куртцы. Па выглядзе - школьная настаўніца, гэта значыць трохі - старая панна. Праўда, без акуляраў, затое з каленкоравым сшыткам у руцэ.
  Яна зазірнула ў сшытак і назвала маё прозвішча. Я сказаў:
  - Заходзьце. Пагрэйцеся. Выпіце гарбаты...
  Мяне прыгняталі ногі, якія тырчаць з-пад халата. У нас у родзе гэта самая малавыразная частка цела. Ды і халат быў у плямах.
  - Алена Барысаўна, - прадставілася дзяўчына, - ваш агітатар... Вы яшчэ не галасавалі...
  Гэта было не пытанне, а стрыманы папрок. Я паўтарыў:
  - Хочаце гарбаты?
  Дадаўшы з меркаванняў прыстойнасці:
  - Там мама...
  Маці ляжала з галаўным болем. Што не перашкодзіла ёй даволі гучна крыкнуць;
  - Паспрабуйце толькі з'есці маю халву!
  Я сказаў:
  - Прагаласаваць мы яшчэ паспеем.
  І тут Алена Барысаўна вымавіла зусім нечаканую прамову:
  - Я ведаю, што гэтыя выбары - суцэльная прафанацыя. Але што я магу зрабіць? Я мушу прывесці вас на выбарчы ўчастак. Інакш мяне не адпусцяць дадому.
  - Ясна, - кажу, - толькі будзьце асцярожней. Вас за такія размовы не пахваляць.
  - Вам можна давяраць. Я гэта адразу зразумела. Як толькі ўбачыла партрэт Салжаніцына.
  - Гэта Дастаеўскі. Але і Салжаніцына я паважаю…
  Затым мы сціпла паснедалі. Маці ўсё ж адрэзала нам кавалак халвы.
  Размова, натуральна, зайшла аб літаратуры. Калі Лена называла імя Гладыліна, я перапытваў:
  - Толя Гладылін?
  Калі гаворка захадзіла аб Шукшыне, я ўдакладняў:
  - Вася Шукшын?
  Калі ж загаварылі пра Ахмадуліну, я нягучна ўсклікнуў:
  - Бялочка!..
  Пасля мы выйшлі на вуліцу. Дамы былі ўпрыгожаны флагамі. На снезе валяліся цукерачныя абгорткі. Дворнік Грыша фарсіў у ратынава паліто.
  Галасаваць я не хацеў. І не таму, што ленаваўся. А таму, што мне падабалася Алена Барысаўна. Варта нам усім прагаласаваць, як яе адпусцяць дадому…
  Мы пайшлі ў кіно на «Іванава дзяцінства». Фільм быў дастаткова добрым, каб я мог паставіцца да яго паблажліва.
  У той час я горача хваліў адны толькі дэтэктывы. За тое, што яны даюць мне магчымасць расслабіцца.
  А вось карціны Таркоўскага я пахвальваў паблажліва. Пры гэтым намякаючы, што Таркаўскі гадоў шэсць чакае ад мяне сцэнара.
  З кіно мы накіраваліся ў Дом літаратараў. Я быў упэўнены, што сустрэчу якую-небудзь знакамітасць. Можна было разлічваць на сяброўскае прывітанне Гарышына. На п'яныя абдымкі Вольфа. На беглую размову з Яфімавым ці Канецкім. Бо я быў так званым маладым пісьменнікам. І нават Гранін ведаў мяне ў твар.
  Калісьці ў Ленінградзе было шмат знакамітасцей. Напрыклад, Чукоўскі, Алейнікаў, Зошчанка, Хармс, і гэтак далей. Пасля вайны іх стала значна менш. Адных за нешта расстралялі, другія пераехалі ў Маскву...
  Мы падняліся ў рэстаран. Замовілі віно, бутэрброды, пірожныя. Я збіраўся замовіць амлет, але раздумаўся. Старэйшы брат заўсёды казаў мне: "Ты не ўмееш есці каляровую ежу".
  Грошы я пералічыў, не вымаючы руку з кішэні.
  У зале было пуста. Толькі каля дзвярэй сядзеў ардэнаносец Рэшэтаў, чытаючы кнігу. Па тым, як ён захапіўся, было бачна, што гэта яго ўласны раман. Я мог бы паспрачацца, што раман называецца - "Іду да вас, людзі!".
  Мы выпілі. Я расказаў тры выпадкі з жыцця Еўтушэнкі, якія адбыліся літаральна на маіх вачах.
  А знакамітасці ўсё не з'яўляліся. Хаця наведвальнікаў рабілася ўсё больш. Да акна накіраваўся, рыпаючы пратэзам, белетрыст Гаранскі. Каля стойкі бара размясціліся паэты Чыкін і Штэйнберг. Чыкін казаў:
  - Лепш за ўсё, Бора, табе атрымоўваюцца філасофскія адступленні.
  - А табе, Дзіма, унутраныя маналогі, - рэагаваў Штэйнберг…
  Да знакамітасцей Чыкін і Штэйнберг не належалі. Гаранскі быў вядомы тым, што задушыў ахоўніка ў нямецкім канцэнтрацыйным лагеры.
  Міма прайшоў даволі вядомы крытык Халуповіч. Ён доўга разглядаў мяне, потым сказаў:
  - Выбачыце, я прыняў вас за Лёву Меліндэра…
  Мы замовілі дзвесце грамаў каньяку. Грошай заставалася мала, а знакамітасцей усё не было.
  Відаць, Алена Барысаўна так і не даведаецца, што я шматабяцальны літаратар.
  І тут у рэстаран зазірнуў пісьменнік Данчкоўскі. З вядомымі агаворкамі яго можна было назваць знакамітасцю.
  Калісьці ў Ленінград прыехалі двое братоў са Шклова. Звалі братоў - Савелій і Леанід Данчыкоўскі. Яны пачалі спрабаваць сябе ў літаратуры. Складалі песенькі, куплеты, інтэрмедыі. Спачатку пісалі ўдваіх. Потым кожны паасобку.
  Праз год іх шляхі разышліся яшчэ больш кардынальна.
  Малодшы брат вырашыў пакараціць сваё прозвішча. Цяпер ён падпісваўся - Данч. Але пры гэтым заставаўся яўрэем.
  Старэйшы паступіў інакш. Ён таксама пакараціў сваё прозвішча, выкінуўшы адзіную літару - "І". Цяпер ён падпісваўся - Данчкоўскі. Затое з яўрэя стаў абруселым палякам.
  Паступова паміж братамі ўзнікла нацыянальная розніца. Яны раз-пораз сварыліся на расавай глебе.
  – Пярэварацень, – крычаў Леанід, – залатарацец, п'яны гой!
  - Заткніся, жыдоўская морда! — адказаў Савелій.
  Неўзабаве пачалася барацьба з касмапалітамі. Леаніда арыштавалі. Савелій да гэтага часу скончыў інстытут марксізму-ленінізму.
  Ён пачаў друкавацца ў тоўстых часопісах. У яго выйшла першая кніга. Аб ім загаварылі крытыкі.
  Паступова ён стаў «ленініянцам». Гэта значыць стваральнікам бясконцай і нястрымнай Ленініяны.
  Спачатку ён напісаў кнігу "Валодзіна дзяцінства". Затым - невялікую аповесць "Хлопчык з Сімбірска". Пасля гэтага выпусціў двухтомнік «Юнацтва агнявое». І нарэшце, трылогію - «Уставай, праклёнам затаўраваны!».
  Вычарпаўшы біяграфію Леніна, Данчкоўскі ўзяўся за сумежныя тэмы. Ён напісаў кнігу "Ленін і дзеці". Затым - "Ленін і музыка", "Ленін і жывапіс", а таксама "Ленін і сельская гаспадарка". Усе гэтыя кнігі былі перакладзены на многія мовы.
  Данчкоўскі разбагацеў. Быў узнагароджаны ордэнам "Знак пашаны". Да гэтага часу ягонага брата пасмяротна рэабілітавалі.
  Данчкоўскі добра мяне ведаў, бо больш за год кіраваў нашым літаратурным аб'яднаннем.
  І вось ён з'явіўся ў рэстаране.
  Я, панізіўшы голас, шапнуў Алене Барысаўне:
  — Звярніце ўвагу — Данчкоўскі, уласнай персонай… Шалёны поспех… Ідзе на Ленінскую прэмію…
  Данчкоўскі накіраваўся ў кут, далей ад музычнага аўтамата. Праходзячы міма нас, ён замарудзіў крокі.
  Я фамільярна прыўзняў келіх. Данчкоўскі, не вітаючыся, выразна вымавіў:
  - Чытаў я тваю гумарэску ў «Аўроры». Па-мойму, лайно…
  Мы прасядзелі ў рэстаране гадзін да адзінаццаці. Выбарчы ўчастак даўно закрыўся. Пасля закрыўся рэстаран. Маці ляжала з галаўным болем. А мы яшчэ гулялі па набярэжнай Фантанкі.
  Алена Барысаўна здзіўляла мяне сваёй пакорай. Дакладней, нават не пакорай, а абыякавасцю да фактычнага боку жыцця. Як быццам усё адбывалае мільгала на экране.
  Яна забылася на выбарчы ўчастак. Занядбала сваімі абавязкамі. Як высветлілася, яна нават не прагаласавала.
  І ўсё гэта дзеля чаго? Дзеля невыразных адносін з чалавекам, які піша малаўдалыя гумарэскі.
  Я, канешне, таксама не прагаласаваў. Я таксама занядбаў сваімі грамадзянскімі абавязкамі. Але я ўвогуле асаблівы чалавек. Дык няўжо мы падобныя?
  За плячыма ў нас дваццаць год шлюбу. Дваццаць гадоў узаемнай адасобленасці і абыякавасці да жыцця.
  Пры гэтым у мяне ёсць стымул, мэта, ілюзія, надзея. А ў яе? У яе ёсць толькі дачка і абыякавасць.
  Я не памятаю, каб Лена пярэчыла ці спрачалася. Ці наўрад яна хоць раз вымавіла ўпэўненае, звонкае - "так", або цяжкавагавае, суровае - "не".
  Яе жыццё праходзіла нібыта на экране тэлевізара. Мяняліся кадры, твары, галасы, дабро і зло спяшаліся ў адной запрэжцы. А мая каханая, пазіраючы ў бок экрана, займалася важнейшымі справамі…
  Вырашыўшы, што маці заснула, я пайшоў дадому. Я нават не сказаў Алене Барысаўне: "Хадземце да мяне". Я нават не ўзяў яе за руку.
  Проста мы аказаліся дома. Гэта было дваццаць гадоў таму.
  За гэтыя гады ўлюбляліся, жаніліся і разводзіліся нашы сябры. Яны пісалі на гэтую тэму вершы і раманы. Пераязджалі з адной рэспублікі ў іншую. Мянялі род заняткаў, перакананні, звычкі. Станавіліся дысідэнтамі і алкаголікамі. Замахваліся на чужое ці ўласнае жыццё.
  Вакол узнікалі і з грукатам бурыліся цудоўныя, таямнічыя светы. Як туга нацягнутыя струны, лопаліся чалавечыя адносіны. Нашы сябры зноўку нараджаліся і паміралі ў пошуках шчасця.
  А мы? Усім спакусам і жахам жыцця мы супрацьпаставілі наш адзіны дар - абыякавасць. Пытаецца, што можа быць даўгавечней замка, выбудаванага на пяску?.. Што ў сямейным жыцці трывалей і надзейней узаемнай бесхарактарнасці?.. Што можна ўявіць сабе шчаслівейшых двух варагуючых дзяржаў, няздольных да абароны?..
  Я працаваў у шматтыражнай газеце. Атрымліваў каля ста рублёў. Плюс нейкія малаістотныя надбаўкі. Так, мне прыгадваюцца штомесячныя чатыры рублі "за асваенне больш дасканалых метадаў гаспадарання".
  Падобна большасці журналістаў, я марыў напісаць раман. І, не ў прыклад большасці журналістаў, сапраўды займаўся літаратурай. Але мае рукапісы былі адхіленыя самымі прагрэсіўнымі часопісамі.
  Цяпер я магу гэтаму толькі радавацца. Дзякуючы цэнзуры маё вучнёўства зацягнулася на семнаццаць гадоў. Апавяданні, якія я хацеў надрукаваць у тыя гады, падаюцца мне зараз абсалютна бездапаможнымі. Дастаткова таго, што адно апавяданне называлася «Лёс Фаіны».
  Лена не чытала маіх апавяданняў. Ды і я не прапаноўваў. А яна не хацела праяўляць ініцыятыву.
  Тры рэчы можа зрабіць жанчына для рускага пісьменніка. Яна можа карміць яго. Яна можа шчыра паверыць у яго геніяльнасць. І нарэшце, жанчына можа пакінуць яго ў спакоі. Дарэчы, трэцяе не выключае другога і першага.
  Лена не цікавілася маімі апавяданнямі. Не ўпэўнены нават, што яна добра сабе ўяўляла, дзе я працую. Ведала толькі, што пішу.
  Я ведаў пра яе прыкладна столькі ж.
  Спачатку мая жонка працавала ў цырульні. Пасля гісторыі з выбарамі яе звольнілі. Яна стала карэктарам. Потым, зусім нечакана для мяне, скончыла паліграфічны інстытут. Паступіла калі не памыляюся, у нейкае спартовае выдавецтва. Зарабляла ўдвая больш за мяне.
  Цяжка зразумець, што нас злучала. Размаўлялі мы часцей за ўсё па справе. Сябры былі ў кожнага свае. І нават кнігі мы чыталі розныя.
  Мая жонка заўсёды раскрывала тую кнігу, што ляжала бліжэй. І пачынала чытаць з любога месца.
  Спачатку мяне гэта злавала. Пасля я пераканаўся, што кнігі ёй заўсёды трапляюцца добрыя. Ня тое, што мне. Ужо калі я раскрою выпадковую кнігу, то гэта абавязкова будзе "Узнятая цаліна"…
  Што ж нас звязвала? І як увогуле нараджаецца чалавечая блізкасць? Усё гэта не так проста.
  У мяне, напрыклад, ёсць стрыечныя браты. Усе трое - п'яніцы і хуліганы. Аднаго я кахаю, да іншага абыякавы, а з трэцім проста незнаёмым…
  Так мы і жылі - побач, але кожны паасобку. Падарункамі абменьваліся ў рэдкіх выпадках. Часам я казаў:
  - Трэба было б для смеху падарыць табе кветкі.
  Лена адказвала;
  - У мяне ўсё ёсць…
  Ды і я не чакаў падарункаў. Мяне гэта задавальняла.
  А то я ведаў адну сям'ю. Муж працаваў з раніцы да ночы. Жонка глядзела тэлевізар і хадзіла па крамах. Кажучы пры гэтым:
  «Купіла Марыку на дзень нараджэння цюлевыя фіранкі - ачмурэць!..»
  Так мы пражылі гады чатыры. Потым нарадзілася дачка - Каця. У гэтым была нечаканая сур'ёзнасць і адчуванне цуду. Нас было двое, і раптам з'явіўся яшчэ адзін чалавек - капрызны, шумны, які патрабуе клопату.
  Дачку мы амаль не выхоўвалі, толькі любілі. Тым больш што яна даволі шмат хварэла, пачынаючы з пяцімесячнага ўзросту.
  Увогуле, пасля нараджэння дачкі стала ясна, што мы бралі шлюб. Каця замяніла нам шлюбнае сведчанне.
  Памятаю, зайшоў я з каляскай у рэдакцыю часопіса "Аўрора". Мне належаў там невялікі ганарар. Чыноўніца раскрыла ведамасць:
  - Распішыцеся.
  І дадала:
  - Шаснаццаць рублёў мы аднялі за бяздзетнасць.
  - Але ў мяне, - кажу, - ёсць дачка.
  - Трэба прадставіць адпаведны дакумент.
  - Калі ласка.
  Я дастаў з каляскі ружовы пакет. Асцярожна паклаў яго на стол галоўнага бухгалтара. Захаваў, такім чынам, шаснаццаць рублёў...
  Адносіны мае з жонкай не змяніліся. Дакладней, амаль не змяніліся. Цяпер нашай асабістай абыякавасці супрацьстаяў агульны клопат. Напрыклад, мы разам купалі дачку…
  Аднойчы Лена паехала на службу. Я затрымаўся дома. Стаў, як заўсёды, шукаць неабходныя паперы. Калі не памыляюся, копію выдавецкай дамовы.
  Я капаўся ў шафах. Вылучаў адзін за адным скрыні пісьмовага стала. Нават у начную тумбачку зазірнуў.
  Там, пад грудай кніг, часопісаў, старых лістоў, я знайшоў альбом. Гэта быў маленькі, амаль кішэнны альбом для фатаграфій. Лістоў пятнаццаць тоўстага кардону з рэльефнай выявай голуба на вокладцы.
  Я разгарнуў яго. Першыя фатаграфіі былі жаўтлявыя, з расколінамі. Некаторыя без куткоў. На адной — круглатварая малая гладзіла сабаку. Дакладней кажучы, асцярожна да яе дакраналася. Кудлатая сабака прыціскаў вушы. На другой - шасцігадовая дзяўчынка абдымала самаробную ляльку. Выгляд у абедзвюх быў сумны і разгублены.
  Потым я ўбачыў сямейную фатаграфію - маці, бацька і дачка. Бацька быў у доўгім плашчы і саламяным капелюшы. З рукавоў ледзь відаць былі кончыкі пальцаў. У жонкі яго была цёплая кофта з высокімі плячыма, валасам, газавы шалік. Дзяўчынка рэзка павярнулася ўбок. Так, што разляцелася яе кароткае восеньскае паліто. Нешта прыцягнула яе ўвагу за кадрам. Можа, які-небудзь вандроўны сабака. Ззаду, за дрэвамі, віднеўся фасад царскасельскага Ліцэя.
  Далей прамільгнулі сваякі з напружанымі штучнымі ўсмешкамі. Пажылы вусаты чыгуначнік у форме, дама каля бюста Леніна, юнак на матацыкле. Затым з'явіўся марак ці, дакладней, курсант. Нават на фатаграфіі было відаць, як старанна ён паголены. Курсанту зазірала ў твар дзяўчына з букецікам ландышаў.
  Цэлы ліст займала глянцавая школьная картка. Чатыры шэрагі спалоханых, напружаных, якія замерлі фізіяномій. Ніводнай вясёлай дзіцячай асобы.
  У цэнтры - група настаўнікаў. Двое з іх з ордэнамі, магчыма - былыя франтавікі. Сярод іншых - класная кіраўніца. Яе лёгка пазнаць. Старая абдымае за плечы дзвюх нацягнута ўсмешлівых школьніц.
  Злева, у трэцім радзе - мая жонка. Адзіная не глядзіць у апарат.
  Я пазнаваў яе на ўсіх фатаграфіях. На маленькім здымку, які захаваў групу лыжнікаў. На мікраскапічным фота, зробленым каля калгаснай бібліятэкі. І нават на ператрыманай картцы, у натоўпе, сярод ледзь адрозных удзельнікаў маладзёжнага хору.
  Я пазнаваў пахмурную дзяўчынку ў стаптаных туфлях. Збянтэжаную паненка ў танным купальніку пад размашыстай надпісам «Еўпаторыя». Студэнтку ў хустцы каля калгаснай бібліятэкі. І ўсюды мая жонка здавалася самай сумнай.
  Я перавярнуў яшчэ некалькі старонак. Убачыў маладога чалавека ў шасціграннай кепцы, бабульку, якая засланялася рукой, невядомую балярыну.
  Мне трапіўся фотаздымак артыста Якаўлева. Дакладней, паштоўка з яго выявай. Знізу каліграфічным почыркам было выведзена: “Лена! Служэнне мастацтву патрабуе ўсяго чалавека, без астатку. Рафік Абдулаеў»…
  Я разгарнуў апошнюю старонку. І раптам у мяне перахапіла дыханне. Нават не ведаю, чаму я так здзівіўся. Але адчуў, як у мяне чырванеюць шчокі.
  Я ўбачыў квадратную фатаграфію, памерам крыху больш за паштовую марку. Вузкі лоб, запушчаная барада, знешнасць матадора, які страціў кваліфікацыю.
  Гэта была мая фатаграфія. Калі не памыляюся - з леташняга пасведчання. На белым кутку відаць былі сляды завадскога друку.
  Хвіліны тры я прасядзеў, не рухаючыся. У пярэднім пакоі цікаў гадзіннік. За акном шумеў кампрэсар. Чулася бразганне ліфта. А я ўсё сядзеў.
  Хаця, калі разабрацца, што адбылося? Ды нічога асаблівага. Жонка змясціла ў альбом фатаграфію мужа. Гэта нармальна.
  Але я чамусьці адчуваў хваравітае хваляванне. Мне было цяжка засяродзіцца, каб уразумець яго прычыны. Значыць, усё, што адбываецца - сур'ёзна. Калі я ўпершыню гэта адчуваю, то колькі ж кахання страчана за доўгія гады?
  У мяне не хапала сіл абдумаць тое, што адбываецца. Я не ведаў, што каханне можа дасягаць такой сілы і вастрыні.
  Я падумаў: «Калі ў мяне зараз трасуцца рукі, што ж будзе потым?»
  Увогуле, я сабраўся і паехаў на працу…
  Прайшло гадоў шэсць, пачалася эміграцыя. Габрэі загаварылі аб гістарычнай радзіме.
  Раней паўнацэннаму чалавеку патрэбны былі дублёнка і кандыдацкая ступень. Цяпер да гэтага дадаўся ізраільскі выклік.
  Аб ім марыў любы інтэлігент. Нават калі не зьбіраўся эміграваць. Так, на ўсялякі выпадак.
  Спачатку з'яжджалі паўнавартасныя габрэі. За імі накіраваліся грамадзяне сумнеўнага паходжання. Яшчэ праз год пачалі выпускаць рускіх. Сярод іх па ізраільскіх дакументах выехаў наш знаёмы, бацька Маўрыкій Рыкуноў.
  І вось мая жонка вырашыла эміграваць. А я вырашыў застацца.
  Цяжка сказаць, чаму я вырашыў застацца. Відаць, яшчэ не дасягнуў нейкай фатальнай рысы. Усё яшчэ хацеў вычарпаць нейкія няпэўныя шанцы. А можа, несвядома імкнуўся да рэпрэсій. Такое здараецца. Грош кошт расейскаму інтэлігенту, які не пабыў у турме…
  Мяне ўразіла яе рашучасць. Бо Лена здавалася залежнай і пакорлівай. І раптам - такое сур'ёзнае, канчатковае рашэнне.
  У яе з'явіліся замежныя паперы з чырвонымі пячаткамі. Да яе прыходзілі суровыя, барадатыя адмоўнікі. Пакідалі інструкцыі на папяроснай паперы. Недаверліва пазіралі ў мой бок.
  А я да апошняй хвіліны не верыў. Занадта ўжо ўсё было неверагодна. Як падарожжа на Марс.
  Клянуся, да апошняй хвіліны не верыў. Ведаў і не верыў. Так найчасцей і бывае.
  І гэтая праклятая хвіліна наступіла. Дакументы былі аформлены, віза атрымана. Каця раздала сяброўкам фанцікі і маркі. Заставалася толькі купіць білеты на самалёт.
  Маці плакала. Лена была паглынутая клопатамі. Я адсунуўся на задні план.
  Я і раней не засланяў яе гарызонтаў. А зараз ёй было і зусім не да мяне.
  І вось Лена паехала за квіткамі. Вярнулася са скрынкай. Падышла да мяне і кажа:
  - У мяне заставаліся лішнія грошы. Гэта табе.
  У каробцы ляжала імпартная паплінавая кашуля. Калі не памыляюся, румынскай вытворчасці.
  - Ну што ж, - кажу, - дзякуй. Прыстойная кашуля, сціплая і дабраякасная. Няхай жыве таварыш Чаўшэску!..
  Толькі куды я ў ёй пайду? Сапраўды - куды?!
   Зімовая шапка
  З лістападаўскіх свят у Ленінградзе ўстанавіліся маразы. Збіраючыся ў рэдакцыю, я нацягнуў пачварную лыжную шапачку, забытую кімсьці з гасцей. Сыдзе, думаю, тым больш што ў люстэрка я не глядзеў ужо гадоў пятнаццаць.
  Прыязджаю ў рэдакцыю. Як заўсёды, спазняюся хвілін на сорак. Адпаведна, прымаю дзёрзкі і рашучы выгляд.
  Становішча ў пакоі літсупрацоўнікаў - змрочная. Вараб'ёў драматычна паліць. Сідароўскі глядзіць у адну кропку. Дзялюкін гаворыць па тэлефоне шэптам. У Мілы Дарашэнкі ўвогуле заплаканыя вочы.
  - Салют, - кажу, - што засмуціліся, трубадуры рэжыму?!
  Маўчаць. І толькі Сідароўскі панура адгукаецца;
  - Твой цынізм, Даўлатаў, пераходзіць усе межы.
  Відавочна, думаю, нешта здарылася. Можа, нас усіх пазбавілі прагрэсіўкі?
  - Што за жалоба, - пытаю, - дзе нябожчык?
  - У Куйбышаўскім моргу, - адказвае Сідароўскі, - пахаванне заўтра.
  Яшчэ не лягчэй. Нарэшце, Дзялюкін скончыў размову і тым жа шэптам растлумачыў:
  - Раіса атруцілася. З'ела тры каробкі нембутала.
  - Так, - кажу, - ясна. Давялі чалавека!..
  Раіса была нашай машыністкай - прычым вельмі кваліфікаванай. Працавала яна хутка, па сляпым метадзе. Што не мяшала ёй заўважаць незлічоную колькасць памылак.
  Праўда, заўважала іх Раіса толькі на паперы. У жыцці Рая рабіла памылкі ўвесь час.
  У выніку яна так і не атрымала дыплома. Да таго ж у дваццаць пяць гадоў стала маці-адзіночкай. І нарэшце, занесла Раісу ў прамысловую газету з даўнімі антысеміцкімі традыцыямі.
  Будучы габрэйкай, яна так і не змагла да гэтага прывыкнуць. Яна адважвалася рэдактару, выпівала, марнатравіла касметыкай. Карацей, не абмяжоўвалася сваім габрэйскім паходжаннем. Ішла ў сваіх заганах далей.
  Раісу б, мусіць, трывалі, як і ўсіх іншых семітаў. Але для гэтага ёй давялося б паводзіць сябе больш разумна. Гэта значыць глыбакадумна, сціпла і крышачку вінавата. Яна ж бясконца дэманстравала тыпова хрысціянскія слабасці.
  З кастрычніка Раісу пачалі труціць. Бо каб яе звольніць, патрэбны былі фармальныя падставы. Неабходна было аб'явіць ёй тры ці чатыры вымовы.
  Рэдактар Багамолаў пачаў дзейнічаць. Ён правакаваў Раю на грубасць. Раніцай пільнаваў яе з хранометрам у руках. Марыў абвінаваціць яе ў нядобранадзейнасці. Або хаця б убачыць у рэдакцыі п'янай.
  Усё гэта здзяйснялася пры аднадушным маўчанні навакольных. Хоць амаль усе нашы мужчыны раз-пораз даглядалі Раісу. Яна была адзінай свабоднай жанчынай у рэдакцыі.
  І вось Раіса атруцілася. Цэлы дзень усе хадзілі змрочныя і ўрачыстыя. Размаўлялі ціхімі, вялікімі галасамі. Вараб'ёў з аддзела навукі сказаў мне:
  - Я ў жаху, стары! Зразумей, я ў жаху! У нас былі такія складаныя, заблытаныя адносіны. Як кажуць, тысяча і адна ноч... Ты ведаеш, я жанаты, а Рая чалавек з характарам... Адсюль усялякія комплексы... Спадзяюся, ты мяне разумееш?
  У буфеце да мяне падсеў Дзялюкін. Падбародак яго быў запэцканы яечным жаўтком. Ён сказаў:
  - Раіса, га?! Ты падумай! Маладая, здаровая дзеўка!
  - Так, - кажу, - жудасна.
  - Жахліва... Мы ж з Раісай былі не проста сябрамі. Спадзяюся, ты разумееш, пра што я гавару? У нас былі дзіўныя, пакутлівыя адносіны. Я - пазітывіст, рамантык, дзесьці жыццялюб. А Рая была чалавекам са ўсялякімі комплексамі. У нечым мы тлумачыліся на розных мовах…
  Нават Сідароўскі, наш фельетаніст, спыніў мяне:
  - Зразумей, я не рэлігійны, але ўсё-такі самагубства - гэта грэх! Хто мы такія, каб распараджацца ўласным жыццём?! Раіса не павінна была так рабіць! Ці задумвалася яна, які цень кідае на рэдакцыю?!
  - Не ўпэўнены. І ўвогуле, пры чым тут рэдакцыя?
  - У мяне, як гэта ні смешна, ёсць прафесійны гонар!
  - У мяне таксама. Але ў мяне іншая прафесія.
  - Хаміць не абавязкова. Я збіраўся пагаварыць пра Раю.
  - У вас былі складаныя, заблытаныя адносіны?
  - Як ты даведаўся?
  - Здагадаўся.
  — Для мяне яе ўчынак абразлівы. Ты, вядома, скажаш, што я залішне эмацыйны. Так, я эмацыйны. Можа быць, нават залішне эмацыйны. Але я маю жалезныя прынцыпы. Спадзяюся, ты разумееш, што я хачу сказаць?
  - Не зусім.
  - Я хачу сказаць, што ў мяне ёсць прынцыпы…
  І раптам мне стала моташна. Прычым да такой ступені, што ў мяне забалела галава. Я вырашыў звольніцца, дакладней - нават не вяртацца пасля абеду за сваімі паперамі. Проста ўзяць і пайсці без адзінага слова. Менавіта так - абмінуць прахадную, сесці ў аўтобус... А далей? Што будзе далей, ужо не мела значэння. Абы сысці з рэдакцыі з яе жалезнымі прынцыпамі, фальшывым энтузіязмам, няздзейснымі марамі пра творчасць…
  Я патэлефанаваў майму старэйшаму брату. Мы сустрэліся каля гастранома на Таўрычнай. Купілі ўсё, што належыць.
  Бора кажа:
  - Паехалі ў гатэль «Савецкая», там жывуць мае сябры са Львова.
  Сябры аказаліся трыма параўнальна маладымі жанчынамі. Звалі жанчын - Сафа, Рыта і Галіна Паўлаўна. Дакументальны фільм, які яны здымалі, называўся "Магутны акорд". Размова ў ім ішла аб камбінаваным харчаванні для свіней.
  Гасцініцу "Савецкая" пабудавалі гадоў шэсць таму. Спачатку тут жылі адны замежнікі. Потым замежнікаў нечакана выселілі. Справа ў тым, што з вокнаў апошніх паверхаў можна было фатаграфаваць цэхі суднабудаўнічага завода "Адміралцеец".
  Злыя мовы перайменавалі гатэль «Савецкую» - у «Антысавецкую»…
  Жанчыны з кінагрупы мне спадабаліся. Дзейнічалі яны хутка і рашуча. Прынеслі крэслы, дасталі талеркі і чаркі, нарэзалі кілбасу. Гэта значыць, выказалі поўную гатоўнасць адпачываць і забаўляцца днём. А Сафа нават адкрыла кансервы манікюрнымі нажніцамі.
  Брат сказаў:
  - Паехалі!
  Ён выпіў, расчырванеўся, зняў пінжак. Я таксама хацеў зняць пінжак, але Рыта мяне спыніла:
  - Спусьцецеся за ліманадам.
  Я пайшоў у буфет. Праз тры хвіліны вярнуўся. За гэты час жанчыны паспелі пакахаць майго брата. Прычым усе тры адначасова. Да таго ж іх каханне насіла абразлівы для мяне характар. Калі я цягнуўся да шпротаў, Сафа ўсклікала:
  - Чаму вы не ясце кількі? Шпроты аддае перавагу Бора!
  Калі я наліваў сабе гарэлку, Рыта выяўляла турботу:
  - Піце «Маскоўскую». Бора кажа, што "Сталічная" лепш!
  Нават стрыманая Галіна Паўлаўна ўмяшалася:
  - Курыце «Аўрору». Бары падабаюцца імпартныя цыгарэты.
  - Мне таксама, - кажу, - падабаюцца імпартныя цыгарэты.
  - Тыповы снабізм, - абурылася Галіна Паўлаўна.
  Варта было майму брату вымавіць любое глупства, як жанчыны пачыналі віскліва рагатаць. Напрыклад, ён сказаў, закусваючы кабачковай ікрой:
  - Па-мойму, гэтая ікра ўжо была з'едзена.
  І ўсе зарагаталі.
  А калі я пачаў расказваць, што атруцілася наша машыністка, усе закрычалі:
  - Кіньце!..
  Так прайшло гадзіны дзве. Я ўсё думаў, што жанчыны нарэшце пасварацца з-за брата. Гэтага не адбылося. Наадварот, яны станавіліся ўсё больш дружнымі, як жонкі састарэлага мусульманіна.
  Бора расказваў плёткі пра кінаакцёраў. Напяваў блатныя песенькі. Ап'янеўшы, расшпіліў Галіне Паўлаўне кофту. Я ж апусціўся настолькі, што разгарнуў учорашнюю газету.
  Потым Рыта сказала:
  - Я еду ў аэрапорт. Мне трэба сустрэць дырэктара карціны. Сяргей, праводзьце мяне.
  Нічога сабе, думаю. Бора есць шпроты. Бора паліць "Джэбел". Бора п'е "Сталічную". А праводзіць гэтую старую галёшу павінен я?!
  Брат сказаў:
  - Едзь. Усё роўна ты чытаеш газету.
  - Добра, - кажу, - паехалі. Прыніжацца, дык да канца.
  Я нацягнуў сваю лыжную шапачку. Рыта надзелася ў кажух. Мы спусціліся ў ліфце і падышлі да прыпынку таксі.
  Пачынала цямнець. Снег здаваўся блакітнаватым. У прыцемках раствараліся неонавыя агні.
  Мы былі на стаянцы першымі. Рыта ўсю дарогу маўчала. Вымавіла адну-адзіную фразу:
  - Вы апранаецеся, як басяк!
  Я адказаў:
  - Нічога страшнага. Уявіце сабе, што я мантэр ці вадаправодчык. Арыстакратка спяшаецца дадому ў суправаджэнні электраманцёра. Усё нармальна.
  Падышла машына. Я ўзяўся за ручку. Аднекуль выскачылі двое рослых хлопцаў. Адзін кажа:
  - Мы спяшаемся, барада!
  І спрабуе адсунуць мяне ў бок. Другі пяцца на задняе сядзенне.
  Гэта было ўжо занадта. Увесь дзень я адчуваў суцэльныя негатыўныя эмоцыі. А тут яшчэ - прамое вулічнае хамства. Уся мая стрымліваная лютасць накіравалася вонкі. Я помсціў гэтым хлопцам за ўсе свае крыўды. Тут усё злучылася - Рая, газетная падзёншчына, недарэчная лыжная шапачка, і нават любоўныя поспехі майго брата.
  Я размахнуўся, успомніўшы ўрокі цяжкавагавіка Шарафутдзінава. Размахнуўся і - перакуліўся на спіну.
  Я не разумею, што здарылася тады. Ці то было слізка. Або цэнтр цяжару ў мяне занадта высока... Карацей, я ўпаў. Убачыў неба, такое вялізнае, бледнае, загадкавае. Такое далёкае ад усіх маіх нягод і расчараванняў. Такое чыстае.
  Я любаваўся ім, пакуль мяне не стукнулі чаравіком у вока. І ўсё патухла...
  Ачуўся я пад гукі міліцэйскіх свісткоў. Я сядзеў, абапёршыся на смеццевы бак. Справа ад мяне тоўпіліся людзі. Левы бок рэчаіснасці быў пакрыты цемрай.
  Рыта нешта тлумачыла старшыне міліцыі. Яе можна было прыняць за жонку адказнага працаўніка. А мяне - за яго асабістага шафёра. Таму міліцыянер так уважліва слухаў.
  Я упёрся кулакамі ў снег. Буксуючы, паспрабаваў выпрастацца. Мяне гайданула. На шчасце, падбегла Рыта.
  Мы зноў ехалі ў ліфце. Адзенне маё было ў гразі. Лыжная шапка адсутнічала. Радзіма на шчацэ крывяніла.
  Рыта абдымала мяне за талію. Я паспрабаваў адсунуцца. Бо зараз я яе кампраметаваў па-сапраўднаму. Але Рыта прыціснулася да мяне і шэптам вымавіла:
  - Як ты прыгожы, злодзей!
  Ліфт, ціха бразнуўшы, спыніўся на апошнім паверсе. Мы аказаліся ў тым жа гасцінічным нумары. Брат цалаваўся з Галінай Паўлаўнай. Сафа цягнула яго за кашулю, паўтараючы:
  - Дурань, яна табе ў маці падыходзіць...
  Убачыўшы мяне, брат падняў страшны крык. Нават хацеў уцякаць кудысьці, але перадумаў і застаўся. Мяне атачылі жанчыны.
  Адбывалася нешта дзіўнае. Калі я быў нармальным чалавекам, мною грэбавалі. Цяпер, калі я стаў амаль інвалідам, жанчыны акружылі мяне ўвагай. Яны літаральна змагаліся за права лячыць маё вока.
  Рыта абцірала вільготнай анучкай мой твар. Галіна Паўлаўна развязвала шнуркі на чаравіках. Сафа зайшла далей за ўсіх - яна расшпільвала мне штаны.
  Брат спрабаваў нешта казаць, даваць парады, але яго абцягвалі. Калі ён уносіў нейкую прапанову, жанчыны рэагавалі бурна:
  - Замоўкні! Пі сваю дурную гарэлку! Еш свае паршывыя кансервы! Абыдземся без цябе!
  Дачакаўшыся паўзы, я ўсё ж расказаў пра самагубства нашай машыністкі. На гэты раз мяне выслухалі з вялікай цікавасцю. А Галіна Паўлаўна ледзь не расплакалася:
  - Звярніце ўвагу! У Сярожы - адзінае вока! Але гэтым адзіным вокам ён бачыць значна больш, чым іншыя людзі - двума…
  Пасля гэтага Рыта сказала:
  - Я не паеду ў аэрапорт. Мы едзем у траўматалагічны пункт. А дырэктара карціны сустрэне Бора.
  - Я яго не ведаю, - сказаў мой брат.
  - Нічога. Дасі аб'яву па радыё.
  - Але я ж п'яны.
  - А ён, думаеш, прыедзе цвярозы?..
  Мы з Рытай адправіліся ў траўматалагічны пункт на вуліцу Гогаля, дзевяць. У прыёмнай чакалі людзі з разбітымі фізіяноміямі. Некаторыя стагналі.
  Рыта, не чакаючы чаргі, прайшла да лекара. Яе раскошная дублёнка і тут зрабіла неабходнае ўражанне. Я чуў, як яна гучна пацікавілася:
  — Калі майму хахаль морду набілі, куды звярнуцца?
  І адразу ж памахала мне рукой:
  - Заходзь!
  Я прасядзеў у лекара хвілін дваццаць. Лекар сказаў, што я лёгка адкараскаўся. Страсення мозгу не было, зрэнка застаўся цэлы. А сіняк праз тыдзень пройдзе.
  Затым лекар спытаў:
  - Чым гэта вас саданулі - цаглінай?
  - Чаравіком, - кажу.
  Лекар удакладніў:
  - Мусіць, скараходаўскім чаравіком?
  І дадаў:
  — Калі ж мы навучымся выпускаць хупавы савецкі абутак?!.
  Карацей, усё было не так ужо страшна. Адзінай стратай, такім чынам, можна было лічыць лыжную шапачку.
  Дадому я прыехаў каля гадзіны ночы. Лена суха вымавіла:
  - Віншую.
  Я расказаў ёй, што адбылося. У адказ прагучала:
  - Вечна з табой адбываюцца фантастычныя гісторыі…
  Раніцай патэлефанаваў мой брат. Настрой у мяне быў агідны. У рэдакцыю ехаць не хацелася. Грошай не было. Будучыня танула ў змроку.
  Да таго ж у маёй асобе з'явілася нешта геральдычнае. Левы яго бок пацямнеў. Сіняк пераліваўся ўсімі колерамі вясёлкі. Аб тым, каб выйсці на вуліцу, страшна было падумаць.
  Але брат сказаў;
  - У мяне да цябе важная справа. Трэба пракруціць адну фінансавую махінацыю. Я купляю ў крэдыт каляровы тэлевізар. Прадаю яго за наяўныя грошы аднаму тыпу. Страчваю на гэтым рублёў пяцьдзесят. А атрымліваю больш за трыста з растэрміноўкай на год. Уразумеў?
  - Не зусім.
  - Усё вельмі проста. Гэтыя трыста рублёў я атрымліваю як бы ў доўг. Расплачваюся з дробнымі крэдыторамі. Выбіраюся з фінансавага тупіку. Набываю другое дыханне. А доўг за тэлевізар буду рэгулярна і спакойна пагашаць цягам года. Ясна? Разважаючы па-філасофску, адзін вялікі абавязак лепш, чым сотня дробных. Браць на год самавіта, чым выпрошваць да пазаўтра. І нарэшце, прыгажэй быць у даўгу перад дзяржавай, чым пазычаць у знаёмых.
  - Пераканаў, - кажу, - толькі пры чым тут я?
  - Ты паедзеш са мной.
  - Яшчэ чаго не хапала!
  - Ты мне патрэбен. У цябе больш практычны розум. Ты прасочыш, каб я не растраціў грошы.
  - Але ў мяне разбіта фізіяномія.
  - Падумаеш! Каго гэта хвалюе?! Я прывязу табе сонечныя акуляры.
  - Зараз люты.
  - Не важна. Ты мог прыляцець з Абісініі… Дарэчы, людзі не ведаюць, чаму ў цябе разбіта фізіяномія. А раптам ты адстойваў жаночы гонар?
  - Прыкладна так яно і было.
  - Тым больш…
  Я сабраўся сыходзіць. Жонцы сказаў, што еду ў паліклініку. Лена кажа:
  - Вось табе рубель, купі бутэльку алею.
  Мы сустрэліся з братам на Канюшневым пляцы. Ён быў у пацёртай коцікавай шапцы. Дастаў з кішэні сонечныя акуляры. Я кажу:
  - Акуляры не выратуюць. Дай лепш шапку.
  - А шапка выратуе?
  - У шапцы хоць вушы не мерзнуць.
  - Гэта дакладна. Мы будзем насіць яе па чарзе.
  Мы падышлі да тралейбуснага прыпынку. Брат сказаў:
  - Бярэм таксі. Калі мы паедзем тралейбусам, гэта будзе штучна. У нас, можна сказаць, поўныя кішэні грошай. У цябе ёсць рубель?
  - Ёсць. Але я павінен купіць бутэльку сланечнікавага алею.
  - Я ж табе кажу, грошы будуць. Хочаш, я куплю табе вядро сланечнікавага алею?
  - Вядро - гэта занадта. Але рубель, калі можна, вярні.
  - Лічы, што гэты паршывы рубель у цябе ў кішэні...
  Брат спыніў машыну. Мы паехалі ў Гасціны Двор. Зайшлі ў аддзел радыётавараў. Бора знік за прылаўкам з нейкім Мішанем. Сыходзячы, працягнуў мне шапку:
  - Твая чарга. Надзень.
  Я чакаў яго хвілін дваццаць, разглядаючы прымачы і тэлевізары. Шапку я трымаў у руцэ. Здавалася, усіх цікавіць маё вока. Калі ўзнікала мілавідная жанчына, я разварочваўся правым бокам.
  На секунду з'явіўся мой брат, узбуджаны і радасны. Сказаў мне:
  - Усё ідзе нармальна. Я падпісаў ужо крэдытныя дакументы. Толькі што прыйшоў пакупнік. Цяпер яму выдадуць тэлевізар. Чакай…
  Я пачаў чакаць. З аддзела радыётавараў перабраўся ў дзіцячую секцыю. Даведаўся ў прадаўцы свайго былога аднакласніка Лёву Гіршовіча. Лёва стаў разглядаць маё вока.
  - Чым гэта цябе? - пытаецца.
  Усіх, падумаў я, цікавіць - чым? Хоць бы адзін пацікавіўся - завошта?
  - Чаравіком, - кажу.
  - Ты што, валяўся на панэлі?
  - Чаму б і не?..
  Лёва расказаў мне дзікую гісторыю. На фабрыцы дзіцячых цацак выявілі буйны дзяржаўны крадзеж. Пачалі знікаць завадныя мядзведзі, танкі, якія крочылі экскаватары. Прычым у вялізных колькасцях. Міліцыя год займалася гэтай справай, але беспаспяхова.
  Зусім нядаўна злачынства было раскрытае. Двое чорнарабочых гэтай фабрыкі пракапалі невялікі тунэль. Ён вёў з тэрыторыі прадпрыемства на вуліцу Катоўскага. Рабацягі бралі цацкі, заводзілі, ставілі на зямлю. А далей - мядзведзі, танкі, экскаватары - ішлі самі. Бясконцым струменем сыходзілі з фабрыкі…
  Тут я ўбачыў праз шкло майго брата. Пайшоў да яго.
  Бора відавочна змяніўся. У яго манерах з'явілася нешта арыстакратычнае. Нейкая перасычанасць і лянівае панства.
  Млявым, капрызным голасам ён вымавіў:
  - Куды ж ты дзеўся?
  Я падумаў - вось як мяняюць нас грошы. Нават калі яны, у прынцыпе, чужыя.
  Мы выйшлі на вуліцу. Брат ляпнуў сябе па кішэні:
  - Хадзем абедаць!
  - Ты ж сказаў, што трэба раздаць даўгі.
  - Так, я сказаў, што трэба раздаць даўгі. Але ж я не сказаў, што мы павінны галадаць. У нас ёсць трыста дваццаць рублёў шэсцьдзесят чатыры капейкі. Калі мы не паабедаем, гэта будзе штучна. А піць не абавязкова. Піць мы не будзем.
  Затым ён дадаў:
  - Ты сагрэўся? Дай сюды маю шапку.
  Па дарозе брат пачаў марыць:
  - Мы замовім што-небудзь хрумсткае. Ты заўважыў, як я люблю ўсё хрумсткае?
  - Так, - кажу, - напрыклад, "Сталічную" гарэлку.
  Бора абцягнуў мяне:
  - Не будзь цынікам. Гарэлка - гэта святое.
  З сумным дакорам ён дадаў:
  — Да такіх рэчаў трэба ставіцца больш-менш сур'ёзна…
  Мы перайшлі праз дарогу і апынуліся ў шашлычнай. Я хацеў пайсці ў малочную кавярню, але брат сказаў:
  - Шашлычная - гэта адзінае месца, дзе разбітая фізіяномія з'яўляецца нормай…
  Наведвальнікаў у шашлычнай было няшмат. На вешалцы цямнелі зімовыя паліто. Па зале сноўдаліся мілавідныя дзяўчыны ў карункавых фартухах. Музычны аўтамат найграваў «Галубку».
  Каля ўвахода над стойкай мігцелі шэрагі бутэлек. Далей, на маленькім узвышшы, былі расстаўлены сталы.
  Брат мой адразу ж зацікавіўся спіртнымі напоямі.
  Я хацеў спыніць яго:
  - Успомні, што ты казаў.
  - А што я казаў? Я казаў - не піць. У сэнсе - не запіваць. Не абавязкова піць шклянкамі. Мы ж інтэлігентныя людзі. Вып'ем па чарцы для настрою. Калі мы зусім не вып'ем, гэта будзе штучна.
  І брат замовіў паўлітра армянскага каньяку.
  Я кажу:
  - Дай мне рубель. Я куплю бутэльку сланечнікавага алею.
  Ён раззлаваўся:
  - Які ты дробязны? У мяне няма рубля, адны дзясяткі. Вось размяняю грошы і куплю табе цыстэрну сланечнікавага алею…
  Распранаючыся, брат працягнуў мне шапку:
  - Твая чарга, трымай.
  Мы селі ў кут. Я павярнуўся да залы правым бокам.
  Далей усё адбывалася імкліва. З шашлычнай мы паехалі ў «Асторыю». Адтуль - да знаёмых з балета на лёдзе. Ад знаёмых - у бар Саюза журналістаў.
  І паўсюль брат мой паўтараў:
  - Калі мы зараз спынімся, гэта будзе штучна. Мы пілі, калі не было грошай. Дурное не піць зараз, калі яны ёсць…
  Заходзячы ў чарговы рэстаран, Бора працягваў мне сваю шапку. Калі мы апыналіся на вуліцы, я яму гэтую шапку з удзячнасцю вяртаў.
  Потым ён зайшоў у тэатральную краму на Рылеева. Купіў даволі пачварную маску Бураціна. У гэтай масцы я прасядзеў цэлую гадзіну за стойкай бара "Юнацтва". Да гэтага часу вока маё стала фіялетавым.
  Да вечара ў брата з'явілася дакучлівая ідэя. Ён захацеў пабіцца. Дакладней, адшукаць маіх учорашніх крыўдзіцеляў. Боры здавалася, што ён можа пазнаць іх у натоўпе.
  - Ты ж, - кажу, - іх не бачыў.
  - А для чаго, па-твойму, існуе інтуіцыя?..
  Ён пачаў прыставаць да незнаёмых людзей. На шчасце, усе яго баяліся. Пакуль ён не закрануў нейкага волата каля крамы «Галантэрэя».
  Той не спалохаўся. Кажа:
  - Першы раз бачу габрэя-алкаголіка!
  Братка мой неверагодна ажывіўся. Як быццам усё жыццё марыў, каб абразілі яго нацыянальную годнасць. Пры тым, што ён якраз габрэем не быў. Гэта я быў да некаторай ступені габрэем. Так ужо атрымалася. Заблытаная сямейная гісторыя. Лянота расказваць...
  Дарэчы, Борына жонка, у дзявоцтве - Файнцымер, любіла паўтараць: "Бора выпіў столькі маёй крыві, што цяпер і ён напалову габрэй!".
  Раней я не заўважаў у Бары каўказскага патрыятызму. Цяпер ён нават загаварыў з грузінскім акцэнтам:
  - Я - габрэй? Значыць, я, па-твойму - габрэй?! Крыўдзіш, дарагі!..
  Карацей, яны накіраваліся ў падваротню. Я сказаў:
  - Перастань. Пакінь чалавека ў спакоі. Пайшлі адсюль.
  Але брат ужо збочваў за вугал, крыкнуўшы:
  - Не сыходзь. Калі з'явіцца міліцыя, свісні…
  Я не ведаю, што рабілася ў падваротні. Я толькі бачыў, як кідаліся людзі, якія праходзілі міма.
  Брат з'явіўся праз некалькі секунд. Ніжняя губа яго была разбіта. У руцэ ён трымаў зусім новую коцікавую шапку. Мы хутка пакрочылі да Уладзімірскай плошчы.
  Бора аддыхаўся і кажа:
  - Я яму даў па фізіяноміі. І ён мне даў па фізіяноміі. У яго звалілася шапка. І ў мяне ўпала шапка. Я гляджу - яго шапка навейшая. Нагінаюся, бяру яго шапку. А ён, натуральна - маю. Я яго змацярыў. І ён мяне. На тым і разышліся. А гэтую шапку я дару табе. Бяры.
  Я сказаў:
  - Купі ўжо лепш бутэльку алею.
  - Зразумела, - адказаў брат, - толькі спачатку вып'ем. Мне гэта неабходна ў парадку дэзінфекцыі.
  І ён для пераканаўчасці выпнуў разбітую губу…
  Дома я аказаўся глыбокай ноччу. Лена нават не спытала, дзе я быў. Яна спытала:
  - Дзе сланечнікавы алей?
  Я вымавіў нешта невыразнае.
  У адказ прагучала:
  - Вечна сябры п'юць за твой кошт!
  - Затое, - кажу, - у мяне ёсць новая коцікавая шапка.
  Што я мог яшчэ сказаць?
  З ваннай я чуў, як яна паўтарае:
  - Божа мой, чым усё гэта скончыцца? Чым гэта скончыцца?
   Шаферскія пальчаткі
  З Юрам Шліпенбахам мы пазнаёміліся на канферэнцыі ў Таўрычным палацы. Дакладней, на нарадзе рэдактараў шматтыражных газет. Я прадстаўляў газету «Турбабудаўнік». Шліпенбах — ленфільмаўскую шматтыражку пад назвай «Кадр».
  Дакладваў другі сакратар абкама партыі Балотнікаў. У канцы ён сказаў:
  - У нас ёсць узорныя газеты, напрыклад, «Знамя прагрэсу». Ёсць пасрэдныя, тыпу "Адміралцейца". Ёсць дрэнныя, накшталт «Турбабудаўніка». І нарэшце, ёсць унікальная газета "Кадр". Гэта нешта фантастычнае па бяздарнасці і нудзе.
  Я крыху прыгнуўся. Шліпэнбах, наадварот, ганарліва выпрастаўся. Відаць, адчуў сябе гнаным дысідэнтам. Затым даволі гучна крыкнуў:
  - Ленін казаў, што крытыка павінна быць абгрунтаванай!
  — Твая газета, Юра, ніжэйшая за ўсякую крытыку, — адказаў сакратар…
  
  
  У перапынку Шліпенбах спыніў мяне і пытаецца:
  - Выбачыце, які ў вас рост?..
  Я не здзівіўся. Я да гэтага абвык. Я ведаў, што далей рушыць услед такая абсурдная гутарка:
  "- Які ў цябе рост? - Сто дзевяноста чатыры. - Шкада, што ты ў баскетбол не гуляеш. - Чаму не гуляю? Гуляю. – Я так і падумаў…»
  - Які ў вас рост? - спытаў Шліпенбах.
  - Мэтр дзевяноста чатыры. А што?
  - Справа ў тым, што я здымаю аматарскую кінакарціну. Жадаю прапанаваць вам галоўную ролю.
  - У мяне няма акцёрскіх здольнасцяў.
  - Гэта не важна. Затое фактура прыдатная.
  - Што значыць - фактура?
  - Вонкавае аблічча.
  Мы дамовіліся сустрэцца на наступную раніцу.
  
  
  Шліпенбаха я і раней ведаў па газетным сектары. Проста мы не былі асабіста знаёмыя. Гэта быў нервовы худы чалавек з бруднаватымі доўгімі валасамі. Ён казаў, што ягоныя шведскія продкі згадваюцца ў гістарычных дакументах. Акрамя таго, Шліпенбах насіў у гаспадарчай сумцы аднатомнік Пушкіна. «Палтава» была закладзена цукерачнай абгорткай.
  - Чытайце, - нервова гаварыў Шліпенбах.
  І, не чакаючы рэакцыі, гаўклівым голасам выкрыкваў:
  Пальбой адбітыя дружыны,
  Мішаючыся, коцяцца ў пыл.
  Сыходзіць Розен скрозь цясніны,
  Здаецца палкі Шліпэнбах…
  
  У газетным сектары яго пабойваліся. Шліпенбах паводзіў сябе надзвычай дзёрзка. Можа быць, адбівалася палкасць, якая дасталася яму ў спадчыну ад шведскага генерала. А вось саступаць і здавацца Шліпенбах не любіў.
  Памятаю, памёр стары журналіст Мацюшын. Нехта ўзяўся збіраць грошы на пахаванне. Звярнуліся да Шліпенбаха. Той усклікнуў:
  — Я і за жывога Мацюшына рубля не даў бы. А за мёртвага і пятака не дам. Няхай КДБ хавае сваіх інфарматараў...
  Пры гэтым Шліпэнбах без канца займаў грошы ў калегаў і вяртаў іх неахвотна. Спіс крэдытораў расцягнуўся ў яго журналісцкім нататніку на два аркушы. Калі яму нагадвалі пра абавязак, Шліпэнбах пагрозліва ўсклікнуў:
  - Будзеш надакучаць - выкраслю цябе са спісу!
  Увечары пасля нарады ён разы два тэлефанаваў мне. Так, без канкрэтнай нагоды. Млявы тон яго казаў пра нашу блізкую блізкасць. Бо сябру можна патэлефанаваць і без асаблівай патрэбы.
  - Туга, - скардзіўся Шліпенбах, - і выпіць няма чаго. Ляжу тут на канапе ў адзіноце, з жонкай...
  Канчаючы размову, ён мне нагадаў:
  - Заўтра ўсё абмяркуем.
  Раніцу мы правялі ў газетным сектары. Я вычытваў зверку, Шліпэнбах рыхтаваў чарговы нумар. Раз-пораз ён нервова выкрыкваў:
  - Куды падзеліся нажніцы?! Хто ўзяў маю лінейку?! Як пішацца «Паўднёва-Афрыканская рэспубліка» - разам ці праз злучок?!.
  Потым мы пайшлі абедаць.
  У шасцідзесятыя гады буфет Дома прэсы адносіўся да размеркавальнікаў пачатковага звяна. У ім прадаваліся ялавічныя сасіскі, кансервы, ікра, мармелад, мовы, дэфіцытная рыба. Тэарэтычна, буфет абслугоўваў супрацоўнікаў Дома прэсы. У тым ліку — журналістаў са шматтыражак. Практычна ж там маглі аказацца і людзі з вуліцы. Напрыклад, пазаштатныя аўтары. Гэта значыць, паступова размеркавальнік станавіўся ўсё менш зачыненым. А значыць, дэфіцытных прадуктаў тамака заставалася ўсё менш. Нарэшце, з былой пышнасці ацалела толькі жыгулёўскае піва.
  Буфет займаў усю паўночную частку шостага паверха. Вокны выходзілі на Фантанку. У трох залах магло адначасова размясціцца больш за сто чалавек.
  Шліпенбах зацягнуў мяне ў нішу. Столік быў разлічаны на дваіх. Размова нам, відаць, мелася быць асабліва канфідэнцыйная.
  Мы замовілі піва і бутэрброды. Шліпенбах, злёгку панізіўшы голас, пачаў:
  — Я звярнуўся да вас, бо шаную інтэлігентных людзей. Я сам інтэлігентны чалавек. Нас мала. Шчыра кажучы, нас павінна быць яшчэ менш. Арыстакраты выміраюць, як дагістарычныя жывёлы. Аднак, бліжэй да справы. Я вырашыў зняць аматарскі фільм. Хопіць аддаваць свае найлепшыя гады пахабнай журналістыцы. Жадаецца сапраўднай творчай працы. Увогуле, заўтра я прыступаю да здымкаў. Фільм будзе хвілін на дзесяць. Задуманы ён як сатырычны памфлет. Сюжэт такі. У Ленінградзе з'яўляецца таямнічы незнаёмец. У кім лёгка пазнаць цара Пятра. Таго самага, які дзвесце шэсцьдзесят гадоў таму заснаваў Пецярбург. Цяпер вялікага гасудара атачае пошлая савецкая рэчаіснасць. Міліцыянт пагражае яму штрафам. Двое алкашоў прапануюць скінуцца на траіх. Фарцоўшчыкі хочуць купіць у цара чаравікі. Чувіхі прымаюць яго за багатага замежніка. Супрацоўнікі КДБ – за шпіёна. І гэтак далей. Карацей, усюды п'янства і бардак. Цар у жаху крычыць - што я нарабіў?! Навошта заснаваў гэты бляцкі горад?!
  Шліпэнбах зарагатаў так, што разляцеліся папяровыя сурвэткі. Потым дадаў:
  - Фільм будзе, мякка кажучы, апалітычны. Дэманстраваць яго давядзецца на прыватных кватэрах. Спадзяюся, яго паглядзяць заходнія журналісты, што гарантуе міжнародны рэзананс. Наступствы могуць быць самымі нечаканымі. Так што падумайце і ўзважце. Вы згодны?
  - Вы ж сказалі - падумаць.
  - Колькі можна думаць? Згаджайцеся.
  - А дзе вы дастанеце абсталяванне?
  - Пра гэта можаце не турбавацца. Я ж працую на Ленфільме. У мяне там усё - сябры, пачынаючы з Герберта Рапапорта і канчаючы апошнім асвятляльнікам. Тэхніка ў маім распараджэнні. Камерай я валодаю з дзіцячых гадоў. Карацей, думайце і вырашайце. Вы мне падыходзіце. Бо я магу даверыць гэтую ролю толькі свайму аднадумцу. Заўтра мы паедзем на студыю. Падбяром адпаведны рэквізіт. Параімся з грымёрам. І пачнем.
  Я сказаў:
  - Трэба падумаць.
  - Я вам пазваню.
  Мы расплаціліся і пайшлі ў газетны сектар.
  Акцёрскіх здольнасцяў у мяне, сапраўды, не было. Хаця мае бацькі належалі да тэатральнага асяроддзя. Бацька быў рэжысёрам, маці - акторкай. Праўда, глыбокага следа ў гісторыі тэатра мае бацькі не пакінулі. Можа, гэта нават добра…
  Што да мяне, то я выступаў на сцэне двойчы. Першы раз - яшчэ ў школе. Памятаю, мы інсцэніравалі апавяданне "Чук і Гек". Мне, як самаму высокаму, дасталася роля бацькі-палярніка. Я павінен быў выехаць з тундры на лыжах, а потым вымавіць фінальны маналог.
  Тундру маляваў за кулісамі двоечнік Пракаповіч. Ён шалёна каркаў, выў і роў па-мядзведжы.
  Я з'явіўся на сцэне, шоргаючы чаравікамі і ўзмахваючы рукамі. Так я адлюстроўваў лыжніка. Гэта была мая рэжысёрская знаходка. Даніну тэатральнай умоўнасці.
  Нажаль, гледачы не ацанілі майго фармалізму. Слухаючы выццё Пракаповіча і назіраючы мае таямнічыя рухі, яны вырашылі, што я – хуліган. Хулігання сярод пасляваенных школьнікаў было дастаткова.
  Дзяўчынкі сталі абурацца, хлапчукі запляскалі. Дырэктар школы выбег на сцэну і пацягнуў мяне за кулісы. У выніку, фінальны маналог вымавіла настаўніца літаратуры.
  Другі раз мне давялося быць акцёрам гады чатыры таму. Я служыў тады ў рэспубліканскай партыйнай газеце і быў прызначаны Дзедам-Марозам. Мне абяцалі за гэта тры дні выходных і пятнаццаць рублёў.
  Рэдакцыя ладзіла навагоднюю ёлку для падшэфнага інтэрната. І зноў я быў самым высокім. Мне наклеілі бараду, выдалі шапку, кажух і кошык з падарункамі. А потым выпусцілі на сцэну.
  кажух быў вузкі. Ад шапкі пахла рыбай. Бараду я ледзь не спаліў, спрабуючы закурыць.
  Я дачакаўся цішыні і сказаў:
  - Добры дзень, дарагія хлопцы! Вы мяне даведаецеся?
  - Ленін! Ленін! - крыкнулі з першых радоў.
  Тут я засмяяўся, і ў мяне адклеілася барада...
  І вось цяпер Шліпенбах прапанаваў мне галоўную ролю.
  Канешне, я мог бы адмовіцца. Але чамусьці пагадзіўся. Вечна я адгукаюся на самыя дзікія сказы. Нездарма мая жонка кажа:
  - Цябе цікавіць усё, акрамя шлюбных абавязкаў.
  Мая жонка ўпэўнена, што шлюбныя абавязкі гэта, перш за ўсё, цвярозасць.
  Карацей, мы паехалі на Ленфільм. Шліпенбах патэлефанаваў у бутафорскі цэх нейкаму Чыпу. Нам выпісалі пропуск.
  Памяшканне, у якім мы апынуліся, было застаўленае шафамі і скрынямі. Я адчуў пах волкасці і нафталіну. Над галавой міргалі і патрэсквалі лямпы дзённага святла. У куце цямнела пудзіла мядзведзя. Па доўгім стале гуляла котка.
  З-за шырмы з'явіўся Чыпа. Гэта быў сярэдніх гадоў мужчына ў цяльняшцы і цыліндры. Ён доўга глядзеў на мяне, а затым пацікавіўся:
  - Ты ў ахове служыў?
  - А што?
  - Памятаеш штрафны ізалятар на Ропчы?
  - Ну.
  - А памятаеш, як вязень на рамяні падавіўся?
  - Нешта прыпамінаю.
  - Дык гэта я быў. Дзве гадзіны адпампоўвалі, сукі...
  Чыпа пачаставаў нас разведзеным спіртам. І наогул, выявіў паслужлівасць. Ён сказаў:
  - Трымай, грамадзянін начальнік!
  І выклаў на стол цэлую кучу барахла. Там былі высокія чорныя боты, камзол, накідка, капялюш. Затым Чыпа дастаў аднекуль пальчаткі з раструбамі. Такія, як у першых расійскіх аўтааматараў.
  - А штаны? - нагадаў Шліпенбах.
  Чыпа дастаў са скрыні аксамітныя штаны з позументом.
  Я ў пакутах нацягнуў іх. Зашпіліцца мне не ўдалося.
  - Сыдзе, - запэўніў Чыпа, - перацягніце шпагатам.
  Калі мы развітваліся, ён раптам кажа:
  - Пакуль сядзеў, на волю рваўся. А зараз - паддам, і ў лагер цягне. Якія былі людзі - Сівы, Матыль, Паравоз!
  Мы паклалі барахло ў чамадан і спусціліся на ліфце да грымёра. Дакладней, да грымёршы па імі Людміла Барысаўна.
  Між іншым, я быў на Ленфільме ўпершыню. Я думаў, што ўбачу масу цікавага - творчую мітусню, знакамітых акцёраў. Дапусцім, Чурсіна прымярае імпартны купальнік, а побач стаіць ахопленая зайздрасцю Ценякова.
  У рэчаіснасці Ленфільм нагадваў гіганцкую канцылярыю. Па калідорах цыркулявалі малапрывабныя жанчыны з паперамі. Адусюль даносіўся стук машынак, якія пішуць. Каларытных асоб мы так і не сустрэлі. Я думаю, найбольш каларытным быў Чыпа з яго цяльняшкай і цыліндрам.
  Грымёрша Людміла Барысаўна пасадзіла мяне перад люстэркам. Некаторы час пастаяла ў мяне за спіной.
  - Ну як? - пацікавіўся Шліпенбах.
  - У сэнсе галавы - не вельмі. Тройка з плюсам. А вось фактура - узрушаючая.
  Пры гэтым Людміла Барысаўна чапала маю губу, адцягвала нос, дакраналася вуха.
  Затым яна надзела мне чорны парык. Падклеіла вусы. Лёгкім рухам алоўка акругліла шчокі.
  - Неверагодна! - захапляўся Шліпенбах. - Тыповы цар! Арап Пятра Вялікага...
  Потым я прыбраўся, і мы замовілі таксі. Па студыі я ішоў у гарнітуры гасудара імператара. Сустрэчныя азіраліся, але рэдка.
  Шліпенбах зазірнуў яшчэ да аднаго прыяцеля. Той выдаў нам дзве чорныя скрыні з апаратурай. На гэты раз - за грошы.
  - Колькі? - пацікавіўся Шліпенбах.
  - Чатыры дванаццаць, - быў адказ.
  - А мне казалі, што ты перайшоў на сухое віно.
  - Ты і паверыў?..
  У таксі Шліпенбах растлумачыў мне:
  - Сцэнар можна не чытаць. Усё будзе пабудавана на імправізацыі, як у Антаніёні. Цар Пётр аказваецца ў сучасным Ленінградзе. Усё яму тут агідна і чужое. Ён заходзіць у прадуктовую краму. Крычыць: дзе сцерлядзь, мёд, анісавыя гарэлка? Хто разарыў дзяржаву, басурмане?!. І гэтак далей. Цяпер мы едзем на Васільеўскі востраў. Прабачце, мы на вы?
  - На ты, вядома.
  - Едзем на Васільеўскі востраў. Тамака чакае нас Букіна з машынай.
  - Хто гэта - Букіна?
  - Экспедытар з Ленфільма. У яе казённы мікрааўтобус. Сказала, будзе пасьля працы. Інтэлігентная жанчына. Разам сцэнар пісалі. На кватэры ў прыяцеля... Карацей, едзем на Васільеўскі. Здымаем першыя кадры. Цар рухаецца ад Стрэлкі да Неўскага праспекта. Ён у здзіўленні. Раз-пораз запавольвае крокі, азіраецца па баках. Ты зразумеў?.. Бойся аўтамабіляў. Разглядай шыльды. У страху абыходзь тэлефонныя будкі. Калі цябе выпадкова закрануць - выхопліваць шпагу. Падыходзь да ўсёй гэтай справы творча…
  Шпага ляжала ў мяне на каленях. Клінок быў адпілаваны. Агаляць яго я мог сантыметра на тры.
  Шліпэнбах узбуджана жэстыкуляваў. Затое кіроўца заставаўся зусім спакойным. І толькі ў канцы ён прыязна пацікавіўся:
  - Мужык, ты з якога заапарка ўцёк?
  - Цудоўна! - закрычаў Шліпенбах. - Гатовы кадр!
  Мы вылезлі са скрынямі з таксі. Каля процілеглага тратуара стаяў мікрааўтобус. Побач шпацыравала паненка ў джынсах. Мой выгляд яе не зацікавіў.
  - Галіна, ты хараство, - сказаў Шліпэнбах. - Праз дзесяць хвілін пачынаем.
  - Гора ты маё, - адгукнулася паненка.
  Затым яны хвілін дваццаць поркаліся з апаратурай. Я хадзіў уздоўж будынкі былой кунсткамеры. Мінакі разглядалі мяне з цікаўнасцю.
  З Нявы дзьмуў халодны вецер. Сонца раз-пораз хавалася за аблокамі.
  Нарэшце Шліпенбах сказаў - гатова. Галіна наліла сабе з тэрмаса каву. Вечка тэрмаса пры гэтым агідна рыпела.
  - Ідзі вунь туды, - сказаў Шліпэнбах, - за вугал. Калі я махну рукой, рухайся ўздоўж сцяны.
  Я перайшоў цераз дарогу і стаў за вуглом. Да гэтага часу мае боты канчаткова прамоклі. Шліпенбах усё марудзіў. Я заўважыў, што Галіна працягвае яму шклянку. А я, значыць, шпацырую ў мокрых ботах.
  Нарэшце, Шліпенбах махнуў рукой. Камеру ён трымаў накшталт алебарды. Затым паднёс яе да твару.
  Я патушыў цыгарэту, выйшаў з-за вугла, накіраваўся да маста.
  Аказалася, што калі цябе здымаюць, ісці ніякавата. Я рабіў намаганні, каб не спатыкацца. Калі налятаў вецер, я прытрымліваў капялюш.
  Раптам Шліпенбах пачаў нешта крычаць. Я не пачуў з-за ветру, спыніўся, перайшоў цераз дарогу.
  - Ты чаго? - спытаў Шліпенбах.
  - Я не пачуў.
  - Чаго ты не пачуў?
  - Вы нешта крычалі.
  - Не вы, а ты.
  - Што ты мне крычаў?
  - Я крычаў - геніяльна! Больш нічога. Давай, ідзі зноў.
  - Хочаце кавы? - нарэшце спытала Галіна.
  - Не зараз, - спыніў яе Шліпенбах, - пасля трэцяга дубля.
  Я зноў выйшаў з-за вугла. Зноў накіраваўся да маста. І зноў Шліпенбах мне нешта крыкнуў. Я не звярнуў увагі.
  Так і дайшоў да самага парапета. Нарэшце азірнуўся. Шліпенбах і яго сяброўка сядзелі ў машыне. Я паспяшаўся назад.
  - Адзіная заўвага, - сказаў Шліпэнбах, - больш экспрэсіі. Ты павінен усяму дзівіцца. Са здзіўленнем разглядаць плакаты і шыльды.
  - Там няма плакатаў.
  - Не важна. Я гэта ўсё потым змантую. Галоўнае - дзівіся. Метры тры пройдзеш — плясні рукамі...
  У выніку Шліпенбах ганяў мяне разоў сем. Я страшэнна стаміўся. Штаны пад камзолам спадалі. Курыць у пальчатках было няёмка.
  Але вось пакуты скончыліся. Галіна працягнула мне тэрмас. Затым мы паехалі на Таўрычную.
  - Там ёсць піўны куфэрак, - сказаў Шліпенбах, - нават, здаецца, не адзін. Вакол тоўпяцца алкашы. Гэта будзе ўзрушаюча. Манарх сярод падонкаў...
  Я ведаў гэтае месца. Два піўныя ларкі, а паміж імі чарачная. Непадалёк ад тэатральнага інстытута. Сапраўды, п'яных колькі заўгодна.
  Аўтобус мы загналі ў падваротню. Там жа была зроблена ўся падрыхтоўка.
  Пасля гэтага Шліпенбах горача зашаптаў:
  - Мізансцэна простая. Ты набліжаешся да ларка. З абурэннем разглядаеш усю гэтую публіку. Затым прамаўляеш прамову.
  - Што я павінен сказаць?
  - Кажы, што патрапіла. Словы не маюць значэння. Галоўнае - міміка, жэсты ...
  - Мяне прымуць за ідыёта.
  - Вось і добра. Вымаўляй, што заўгодна. Даведайся наконт кошту.
  - Тым больш, мяне прымуць за ідыёта. Хто ж коштаў не ведае? Ды яшчэ на піва.
  - Тады спытай іх - хто апошні? Абы вусны варушыліся, а ўжо я потым змантырую. Тэкст будзе пазней запісаны на магнітафонную стужку. Карацей, дзейнічай.
  - Выпіце для адвагі, - сказала Галіна.
  Яна дастала бутэльку гарэлкі. Наліла мне ў шклянку з-пад кавы.
  Адвагі ў мяне не дадалося. Аднак я вылез з машыны. Трэба было ісці.
  Піўны куфэрак, пафарбаваны зялёнай фарбай, стаяў на рагу Бялінскага і Маховай. Чарга цягнулася ўздоўж газона да самага будынка райхарчгандлю.
  Каля прылаўка людзі мясціліся адзін да аднаго. Далей натоўп паступова радзеў. У канцы яна распадалася на дзясятак хмурных замкнёных фігур.
  Мужчыны былі ў шэрых пінжаках і ватоўках. Яны трымаліся строга і абыякава, як ля старонняй магілы. Некаторыя захапілі бітоны і чайнікі.
  Жанчын у натоўпе было няшмат, пяць ці шэсць. Яны паводзілі сябе больш шумна і нецярпліва. Адна з іх выкрыквала нешта загадкавае:
  - Прапусціце з павагі да старой маці!..
  Дасягнуўшы мэты, людзі адыходзілі ў бок, прадчуваючы асалоду. На газон ляцела шэрая пена.
  Кожны нёс у сабе маленькі, асабісты пажар. Патушыўшы яго, людзі ажывалі, закурвалі, шукалі выпадку пачаць размову.
  Тыя, што яшчэ стаялі ў чарзе, цікавіліся:
  - Піва нармальнае?
  У адказ гучала:
  — Быццам бы нармальнае…
  Колькі ж, думаю, такіх шапікаў па ўсёй Расіі? Колькі людзей штодзень памірае і нараджаецца нанава?
  Набліжаючыся да натоўпу, я адчуваў страх. Дзеля чаго я на ўсё гэта пагадзіўся? Што скажу гэтым людзям - змучаным, хмурным, напаўвар'яцкім? Каму патрэбен увесь гэты дурны маскарад?!
  Я далучыўся да хваста чаргі. Двое ці трое мужчын паглядзелі на мяне без усякай цікаўнасці. Астатнія мяне проста не заўважылі.
  Перада мною стаяў чалавек каўказскага тыпу ў чыгуначнай гімнасцёрцы. Лявей - абарванец у парусінавых тапках з развязанымі шнуркамі. За два крокі ад мяне, ламаючы запалкі, прыкурваў інтэлігент. Худы партфель ён заткаў паміж каленамі.
  Становішча рабілася ўсё больш недарэчным. Усе маўчаць, не дзівяцца. Пытанняў мне не задаюць. Якія могуць быць пытанні? Ва ўсіх адзіная праблема - пахмяліцца.
  Ну, што я ім скажу? Спытаю іх - хто апошні? Ды я і ёсць апошні.
  Дарэчы, грошай у мяне не было. Грошы засталіся ў нармальных чалавечых штанах.
  Гляджу - Шліпенбах з падваротні махае кулакамі, аддае распараджэнні. Відаць, хоча, каб я дзейнічаў паводле задумы. Гэта значыць, спадзяецца, што мяне стукнуць кружкай па галаве.
  Стаю. Ціхенька рухаюся да прылаўка.
  Чую - чыгуначнік камусьці тлумачыць:
  - Я стаю за лысым. Цар за мною. А ты ўжо будзеш за царом...
  Інтэлігент да мяне звяртаецца:
  - Прабачце, вы ведаеце Шардакова?
  - Шардакова?
  - Вы Далматаў?
  - Прыблізна.
  - Вельмі рады. Я ж вам рубель застаўся вінен. Памятаеце, мы ад Шардакова разыходзіліся ў Дзень касманаўта? І я ў вас рубель папрасіў на таксі. Трымайце.
  Кішэняў у мяне не было. Я сунуў мяты рубель у пальчатку.
  Шардакова я сапраўды ведаў. Спецыяліст па марксісцка-ленінскай эстэтыцы, дацэнт тэатральнага інстытута. Часты наведвальнік тутэйшай чарачнай...
  - Кланяйцеся, - кажу, - яму пры сустрэчы.
  Тут набліжаецца да нас Шліпенбах. За ім, уздыхаючы, рухаецца Галіна.
  Да гэтага часу я быў амаль ля мэты. Людская маса ўшчыльнілася. Я быў сціснуты паміж абадранцам і чыгуначнікам. Канец маёй шпагі ўпіраўся ў сцягно інтэлігента.
  Шліпенбах крычыць:
  - Не бачу мізансцэны! Дзе канфлікт?! Ты павінен выклікаць антаганізм народных мас!
  Чарга насцярожылася. Энергічны чалавек з кінакамерай выклікаў у народа раздражненне і неспакой.
  - Прашу прабачэння, - звярнуўся да Шліпенбаха чыгуначнік, - вас тут не стаяла!
  - Знаходжуся пры выкананні службовых абавязкаў, - выразна рэагаваў Шліппенбах.
  - Усё пры выкананні, - данеслася з натоўпу.
  Незадаволенасць расла. Галасы рабіліся ўсё больш агрэсіўнымі:
  - Ходзяць тут усякія сатырыкі, блядзь, гумарысты…
  - Сфатаграфуюць цябе, а потым - на дошку ... У сэнсе - "Яны перашкаджаюць нам жыць ..."
  — Людзі, можна сказаць, культурна пахмяляюцца, а ён нам цюльку гоніць…
  - Такому бармалею месца ў парашы...
  Энергія натоўпу рвалася вонкі. Але і Шліпэпбах раптам раззлаваўся:
  - Прапілі Расію, гады! Сумленне страцілі канчаткова! Вадзяром залілі вочы, з раніцы крыху раней!..
  - Юрка, канчай! Юрка, не будзь ідыётам, пайшлі! - угаворвала Шліпенбаха Галіна.
  Але той упіраўся. І якраз падышла мая чарга. Я дастаў мяты рубель з пальчаткі. Пытаю:
  - Колькі браць?
  Шліпэнбах раптам адразу супакоіўся і кажа:
  - Мне вялікую з падагрэвам. Галцы - маленькую.
  Галіна дадала:
  - Я піва не ўжываю. Але вып'ю з задавальненнем...
  Логікі ў яе словах было замала.
  Хтосьці пачаў наракаць. Абарванец растлумачыў незадаволеным:
  - Цар стаяў, я бачыў. А гэты пидор з ліхтаром - яго сябрук. Так што ўсё законна!
  Алкашы з хвіліну пабурчалі і заціхлі.
  Шліпенбах пераклаў камеру ў левую руку. Падняў кружку:
  - Вып'ем за поспех нашай будучай карціны! Праўдзівы талент калі-небудзь праб'е сабе дарогу.
  - Чучала ты маё, - сказала Галя…
  Калі мы задам выязджалі з падваротні, Шліпенбах казаў:
  - Ну і публіка! Вось дык народ! Я нават спалохаўся. Гэта было нешта накшталт…
  - Палтаўскай бітвы, - скончыў я.
  Пераапранацца ў аўтобусе было няёмка. Мяне адвезлі дадому ў гарнітуры гасудара імператара.
  На наступны дзень я сустрэў Шліпенбаха каля ганарарнай касы. Ён паведаміў мне, што жадае заняцца праваабарончай дзейнасцю. Такім чынам, здымкі аматарскага фільма спыніліся.
  Тэатральны касцюм потым валяўся ў мяне два гады. Шпагу прысвоіў суседскі хлапчук. Капелюшом мы шаравалі падлогі. Камзол насіла замест дэмісезоннага паліто экстравагантная жанчына Рэгіна Брыттэрман. З аксамітных штаноў мая жонка збудавала спадніцу.
  Шафёрскія пальчаткі я захапіў у эміграцыю. Я быў упэўнены, што перш за ўсё куплю машыну. Ды так і не купіў. Не захацеў.
  Павінен жа я нечым вылучацца на агульным фоне! Няхай увесь Форэст-Хілс ведае «таго самага Даўлатава, у якога няма аўтамабіля»!
   Халадзільнік
   Вінаград
  Адзіны ў маім жыцці сэксуальны шок я перажыў на агароднінным камбінаце імя Тэльмана. Я быў тады студэнтам першага курса ЛДУ. І нас, значыць, камандзіравалі ў распараджэнне дырэкцыі гэтай самай садавінагароднінай базы. Ці, можа, сховішчы для агародніны, не памятаю.
  Было нас у групе чалавек пятнаццаць. Усіх размеркавалі па брыгадах. Чалавека па тры за кожную.
  Да гэтага мы атрымалі інструкцыі. Прадстаўнік мясцкама сказаў:
  - Ёсць можаце колькі заўгодна.
  Мой аднакурснік Лебедзеў пацікавіўся:
  - А выносіць?
  Нам растлумачылі:
  - Выносіць можна толькі тое, што ўжо з'едзена…
  Мы разышліся па брыгадах. Я адразу ж атрымаў заданне. Брыгадзір сказаў мне:
  - Ідзі ў чацвёрты халадзільнік. Запомні прозвішча - Мішчук. Забяры адтуль копіі ўчорашніх накладных.
  Я спытаў:
  - А дзе гэта - чацвёрты халадзільнік?
  - За эстакадай.
  - А дзе эстакада?
  - Паміж харчаблокам і вузкакалейкай.
  Я хацеў спытаць: "А дзе вузкакалейка?" - але перадумаў. Спяшацца мне не было куды. Знайду.
  Высветлілася, што камбінат займае вялізную тэрыторыю. Да поўдня ён цягнуўся да станцыі Піскароўка. Паўночная яго мяжа праходзіла ўздоўж безназоўнай ракі.
  Карацей, я даволі хутка заблудзіўся. Сярод аднолькавых цагляных пакгаўзаў блукалі людзі. Я пытаўся ў некаторых - дзе чацвёрты халадзільнік? Адказы гучалі невыразна і безуважліва. Пазней я даведаўся, што на гэтай базе пануе татальны дзяржаўны крадзеж у асабліва буйных памерах. Кралі ўсё. Усё без выключэння. І таму ва ўсіх былі такія адхіленыя, задуменныя твары.
  Садавіна выносілі ў кішэнях і за пазухай. У падвязаных знізу шараварах. У футаралах ад музычных інструментаў. Набівалі імі ёмістыя ўстаноўчыя партфелі.
  Больш рашуча дзейнічалі шафёры грузавікоў. Парожняя машына заязджала на базу. Яе заганялі на спецыяльную платформу і ўзважвалі. На зваротным шляху гружаную машыну ўзважвалі зноў. Розніцу заносілі ў накладныя.
  Што рабілі шафёры? Заязджалі на камбінат. Узважваліся. Адганялі машыну ў бок. Даставалі з-пад сядзення металічны брусок кілаграмаў на шэсцьдзесят. Хавалі яго ў яры. І везлі з сховішча для агародніны шэсцьдзесят кілаграмаў лішняга грузу.
  Але і гэта ўсё былі дробязі. Асноўны крадзеж адбываўся на паперы. У цішыні адміністрацыйна-гаспадарчых памяшканняў. У тоўшчы прыхода-расходных кніг.
  Усё гэта я даведаўся пазней. А пакуль што блукаў сярод нейкіх непафарбаваных вагончыкаў.
  Дзень быў хмарны і вільготны. Над гарызонтам ружавела шырокая дымчатая паласа. На траве каля пажарнага стэнда ляжалі, як рыззё, чатыры бездаглядныя сабакі.
  Раптам я пачуў жаночы голас:
  - Гэй, раздзяўбай з Пакроўкі! Дапамажы!
  "Раздзяўбай" відавочна ставілася да мяне. Я хацеў быў прайсці, не азіраючыся. Вечна я рэагую на самыя фантастычныя воклікі. Прычым з нейкай асаблівай гатоўнасцю.
  Тым не менш я агледзеўся. Убачыў прачыненыя дзверы хлява. Адтуль выглядала нафарбаваная дзяўчына.
  - Ты, ты, - я пачуў.
  І затым:
  - Дапамажы дастаць скрыні з верхняга раду.
  Я зайшоў у хлеў. Там было душна і паўзмрок. У цесным праходзе паміж нагрувашчваннямі скрынак з капустай працавалі жанчыны. Іх было чалавек дванаццаць. І ўсе яны былі голыя. Дакладней, напаўголыя, што яшчэ страшней.
  Іх блакітныя вигоневые штаны былі напоўнены вялізнымі рухомымі ягадзіцамі. Ружовыя станікі з выразнымі швамі ўяўлялі напаказ агародніннае хараство форм. Тым больш што некаторыя з жанчын упадабалі абвязаць станікамі свае шальныя галовы. Так што іх пладова-ягадныя ўпрыгожванні зіхацелі ў душнай цямрэчы, як начныя зоркі.
  Я адчуў адначасова лёгкасць і ўдушша. Парэнне і цяжар. Як быццам плаваю ў вадкім свінцы.
  Я гучна спытаў: "У чым справа, таварышы?" І пасля гэтага страціў прытомнасць.
  Ачуўся я на мяккім ложку з гнілой капусты. Жанчыны палівалі мяне вадой з кансервавага слоіка з надпісам «Трэскавае філе». Мне захацелася праваліцца скрозь зямлю. Гэта значыць літаральна ў гэтую ж хвіліну, не ўстаючы.
  Жанчыны схіліліся з мяне. З падлогі іх галізна выглядала яшчэ больш жахліва. Ружовыя шлейкі былі нацягнуты да звону ў вушах. Блакітныя штаны тапырыліся ўнізе, як навалачкі, поўныя сена. Адна з іх з прыкрасцю вымавіла:
  - Што гэта за фенькін нумар? Масць пайшла, а грошы скончыліся?
  - Нядоўга музыка грала, - падхапіла другая, - нядоўга фраер танчыў.
  А трэцяя нагнулася, выпрасталася і паведаміла сяброўкам:
  — Дзеўкі, зірніце, брукі вось на маланкі, як рыдыкюль…
  Тут я зразумеў, што трэба ўцякаць. Гэта былі відавочныя крымінальніцы. Можа, асуджаныя на пятнаццаць сутак за хуліганства. Або па ўказе ад 14 снежня за спекуляцыю. Не ведаю.
  Я павольна ўстаў на карачкі. Падняўся, хапаючыся за дзвярны вушак. Сказаў: "Мне нешта нядобра", - і выйшаў.
  Жанчыны высыпалі з хлява. Адна крычала:
  - Студэнт, не гані паражняк, вяртайся!
  Іншая:
  — Пакінь балбатунь Зоіньку на квашаніна!
  Трэцяя падавала голас:
  - Ужо лепш мне, са зваротам. Поштай вышлю. Да запатрабавання!
  І толькі старая ў бруднай белай спадніцы дакорліва вымавіла:
  - Бессаромныя вы дзеўкі, як я пагляджу!
  І затым, звяртаючыся да мяне:
  - А ты не бянтэжся. Не будзь чым кісель разліваюць. Будзь чым кірзу раздаюць!
  Я ішоў і паўтараў: «О, як жыць далей? Як жыць далей?.. Нельга быць нявіннікам у мае гады! Дзе дастаць цыяністага калію?!.»
  На зваротным шляху я зноў заблудзіўся. Прычым зараз ужо канчаткова.
  Я мінуў воданапорную вежу. Спусціўся да берага сажалкі. Адтуль вяла сцяжынка да эстакады. Потым я абмінуў двухпавярховы шэры будынак. Бальнічна-кухонныя пахі несліся з яго расчыненых дзвярэй. Я спытаў у нейкага хлопца:
  - Што гэта?
  Хлопец мне адказаў:
  - Харчаблок.
  Праз хвіліну я заўважыў у траве бурыя рэйкі вузкакалейкі. Мінуў яшчэ метраў трыццаць. І тут я ўбачыў маіх аднакурснікаў - Зайчанка з Лебедзевым. Яны ішлі ў натоўпе рабацяг, якія кіравалі брыгадзірам. Заўважыўшы мяне, пачалі крычаць:
  - Вось ён! Вось ён!
  Брыгадзір млява пацікавіўся:
  - Дзе ты знікаў?
  - Шукаў, - кажу, - чацвёрты халадзільнік.
  - Знайшоў?
  - Пакуль няма.
  - Тады пайшлі з намі.
  - А як жа накладныя?
  - Якія накладныя?
  - Якія я павінен быў забраць у Мішчука.
  У гэты момант брыгадзіра спыніла нейкая жанчына з партфелем:
  - Таварыш Мішчук?
  – Так, – адказаў брыгадзір.
  Я падумаў - трызненне нейкае…
  Жанчына між тым выцягнула з партфеля бюст Чайкоўскага. Працягнула брыгадзіру блакітнаватую ведамасць:
  - Распішыцеся. Гэта за другі квартал.
  Брыгадзір распісаўся, узяў Чайкоўскага за шыю, і мы накіраваліся далей.
  Каля высокай платформы цямнеў чыгуначны састаў. Платформа вяла да расчыненых дзвярэй вялізнага склада. Каля дзвярэй хадзіў чалавек у зялёнай кепцы са слухаўкамі. Галіфе яго былі запраўлены ў вузкія і бліскучыя ялавыя боты. Ён рэзка павярнуўся да нас. Яго нейлонавы плашч выдаў шолах газетнай старонкі. Брыгадзір спытаўся ў яго:
  - Ты суправаджальнік?
  Замест адказу чалавек прамармытаў, хапаючыся за галаву:
  - Бедны я, няшчасны... Бедны я, няшчасны...
  Брыгадзір даволі рэзка перапыніў яго:
  - Колькі ўсяго?
  - Па накладных - сто дзевяноста чатыры тоны... Вай, гора мне...
  - А колькі не хапае?
  Усходні чалавек адказаў:
  - Зусім няшмат. Чатыры тоны не хапае. Дакладней, дзесяць. Самае большае - шаснаццаць тон не хапае.
  Брыгадзір пакруціў галавой:
  - Артыст ты, баця! Шаснаццаць тон глюкозы рушыў! Калі ж ты паспеў?
  Госць растлумачыў:
  - На ўсіх станцыях людзі падыходзяць. Нашыя савецкія людзі. Саступі, кажуць, дарагі Балю, трохі вінаграда. А ў мяне сэрца добрае. Бяры, кажу.
  - Ну так, - кіўнуў брыгадзір, - і ўцюхваеш ім, значыць, шаснаццаць тон дзяржаўнай уласнасці. І, як кажуць, зусім не па безнаяўным разліку.
  Усходні чалавек зноў схапіўся за галаву:
  - Ведаю, што рыск! Ведаю, што турма! Сэрца добрае - адмовіць не магу.
  Затым ён нахіліў галаву і сумна вымавіў:
  – Слухай, брыгадзір! Намалюй мне гэтыя шаснаццаць тон. Век не забуду. Шчодра аддзячу цябе, джыгіт!
  Брыгадзір нетаропка адазваўся:
  - Гэта ў нашых сілах.
  Рушыла ўслед пытанне:
  - Колькі?
  Брыгадзір адвёў чалавека ўбок. Пасля яны спрачаліся з-за грошай. Брыгадзір сек далонню паветра. Так, быццам рабіў з каўказца ўяўную салату. Той хапаўся за галаву і бегаў уздоўж платформы.
  Нарэшце брыгадзір вярнуўся і кажа:
  - Гэтаму аксакалу не хапае шаснаццаць тон. Прыйдзецца іх намаляваць, дзеткі. Мужык пакуль што ціснецца, хаця фактычна ён на кручку. Шаснаццаць тон - гэта вілы...
  Мой аднакурснік Зайчанка спытаў:
  - Што значыць - намаляваць?
  Брыгадзір адказаў:
  - Намаляваць - гэта зрабіць фокус.
  - А што значыць - вілы? - пацікавіўся Лебедзеў.
  - Вілы, - сказаў брыгадзір, - гэта турма.
  І дадаў:
  - Чаму толькі іх ва ўніверсітэце навучаюць?!
  – Не турма, – радасна паправіў яго грузчык з барадой, – а вышка.
  І затым дадаў, амаль радуючыся:
  - У яго ж там дзяржаўны крадзеж у асабліва буйных памерах!
  Хтосьці з грузчыкаў уставіў:
  - Больш сціпла трэба быць. Радзі, але ведай меру...
  Брыгадзір падняў руку. Затым звярнуўся непасрэдна да мяне:
  - Тэхніка простая. Назірай, як дзейнічаюць старэйшыя таварышы. Што называецца, бяры з камуністаў прыклад.
  Мы сталі ланцужком. Каўказец з шумам рассунуў дзверы пульманаўскага вагона. На платформу быў адкінуты трап.
  Двое залезлі ў пульман. Яны падавалі нам скрынкі, збітыя з рэек. У іх былі шчыльна выкладзены цёмна-сінія гронкі.
  На складзе загарэлася лямпачка. З'явілася кладаўшчыца цётка Зіна. У руках яна трымала пухлы сшытак, заломлены алоўкам. Галава яе была абматана ў спякоту цяжкім шэрым шалем. Дужкі акуляраў былі звязаны на патыліцы шпагатам.
  Мы ішлі ланцужком. Ставілі скрыні на шалі. Будавалі з іх высокі штабель. Затым кладаўшчыца фіксавала вагу і казала: «Можна выносіць».
  А далей адбывалася вось што. Мы бралі скрыні з шаляў. Абгіналі падслепаватую цётку Зіну. І потым зноў клалі скрыні на шалі. І зноў абыходзілі вакол кладаўшчыцы. Прарабіўшы гэта разы тры ці чатыры, мы выносілі скрыні ў далёкі кут склада.
  Не прайшло і дваццаці хвілін, як брыгадзір сказаў:
  - Дзве тоны ёсць...
  Каўказец зрэдку зазіраў у дзвярны праём. Шырока ўсміхаючыся, ён назіраў за тым, што адбываецца. Затым зноў шпацыраваў уздоўж сцяны, напяваючы:
  Я падару вам хрызантэму
  І маё першае каханне…
  
  Праз гадзіну брыгадзір абвясціў:
  - Канчай працу!
  Мы выйшлі з лядоўні. Балю раскрыў пачак "Казбека". Брыгадзір сказаў яму:
  - Восем тон намалявана. А зараз пагаворым аб каханні. Дык колькі?
  - Я ж сказаў - чатырыста.
  - Крыўдзіш, дарагі!
  - Я сказаў - чатырыста.
  – Добра, – усміхнуўся брыгадзір, – паглядзім. Там відаць будзе...
  Пасля ён раптам падышоў да мяне. Паглядзеў на мяне і пытаецца:
  - Ты памятаеш, Алёша, дарогі Смаленшчыны?
  - Што такое? – не зразумеў я.
  - Зрабі мне, - кажа, - такую ветласць. Нагадай змест «Войны і міру». Літаральна ў двух словах.
  Тут я дарэшты разгубіўся. Усе вакол вар'яты. Нейкае няспыннае дзіўнае трызненне…
  - У чым справа? - пытаю ўжо больш рэзка. - Што такое?
  Брыгадзір раптам панізіў голас:
  - Дацэнт Мануйлаў Віктар Андроніковіч жывы яшчэ?
  - Жывы, - адказваю, - а што?
  — А Макагоненка Георгій Панцеляймонавіч жывы?
  - Натуральна.
  - І Млявы Рыгор Абрамовіч?
  - Спадзяюся.
  - І прафесар Серман?
  - Так а што?
  - Я ў яго дыплом абараняў у шэсцьдзесят першым годзе.
  Я здзівіўся:
  - Вы што, універсітэт канчалі?
  - Маю дыплом з адзнакай.
  - Дык чаму ж вы тут?
  - А дзе ж мне быць? Дзе ж мне працаваць, па-твойму? Ў школе? Што я там буду красці, прамакаткі?! Уладкоўваючыся на працу, ты павінен першым чынам задумацца: што, дзе і як? Што я змагу скрасці? Дзе я магу ўкрасці? І як я змагу ўкрасці?.. Ты зразумеў? Вось і добра. Усё будзе нармальна. Пад вечар бабкі з'явяцца.
  Я здрыгануўся пры слове "бабкі". Брыгадзір растлумачыў:
  - У сэнсе - грошы...
  Затым ён гучна крыкнуў:
  - Пайшлі малаціць!
  Мы прыступілі да працы. Цяпер у халадзільніку адбывалася нешта яшчэ больш дзіўнае. Грузчыкі ішлі ланцужком ад вагона. Адзін з чацвярых спяшаўся да вагаў. Астатнія за спіной кладаўшчыцы праносілі скрыні, не ўзважваючы.
  Балю занепакоіўся. Цяпер ён напяваў іншую, менш вясёлую песню:
  Я няшчасны Ізмаіл,
  На капейку бэдны,
  Рэдка еў, мала піў,
  Таму стаў бледны…
  
  Яго дабрабыт раставала на вачах. Намаляваныя восем тон імкліва змяншаліся.
  Прайшло хвілін трыццаць. Брыгадзір сказаў:
  - Двух тон як не было.
  Праз паўгадзіны абвясціў:
  - Яшчэ дзве з паловай тоны вернуты сацыялістычнай дзяржаве...
  Балю не вытрымаў. Ён запрасіў брыгадзіра на нараду. Але брыгадзір сказаў:
  - Гавары адкрыта, пры сведках.
  Балю з трагічнай грымасай вымавіў:
  - Ты казаў шэсцьсот? Рэж мяне, я згодзен!
  - Добра, - сказаў брыгадзір, - пайшлі працаваць. Там відаць будзе...
  Цяпер мы зноў дзейнічалі, як у пачатку. Ставілі скрыні на шалі. Агіналі кладаўшчыцу. Зноў клалі скрыні на шалі. Прарабілі гэта тры-чатыры разы. І толькі потым выносілі скрыні ў склад.
  Каўказец наш зноў павесялеў. З платформы зноў даносілася:
  Я падару вам хрызантэму
  І маё першае каханне…
  
  Мінула яшчэ хвілін сорак. Брыгадзір спыніў працу. Кладаўшчыца выцягнула тэрмас з-за пазухі. Мы выйшлі на платформу. Балю раскрыў яшчэ адзін пачак "Казбека". Брыгадзір кажа:
  - Дзесяць тон намалявалі.
  І затым, звяртаючыся да ўсходняга чалавека:
  - Ты сказаў - шэсцьсот?
  - Я не сказаў - шэсцьсот. Ты сказаў - шэсцьсот. Ты ўзяў мяне за горла…
  – Усё роўна, – сказаў брыгадзір, – я перадумаў. Цяпер я кажу - восемсот. Гэта табе, баця, штраф за нязгодлівасць.
  Вочы брыгадзіра злосна і пагрозліва звузіліся. Усходні чалавек пачырванеў:
  - Слухай, няма такіх грошай!
  – Ёсць, – сказаў брыгадзір.
  І дадаў:
  - Пайшлі працаваць.
  І мы зноў праносілі скрыні, не ўзважваючы. Зноў Бала змрочна напяваў, гуляючы ўздоўж платформы:
  Я няшчасны Ізмаіл,
  На капейку бэдны…
  
  Затым ён не вытрымаў і сказаў брыгадзіру:
  - Рэж мяне - я згодзен: плачу васемсот!
  І зноў мы па тры разы клалі скрыні на шалі. Зноў бегалі вакол кладаўшчыцы. Зноў Бала напяваў:
  Я падару вам хрызантэму...
  
  І зноў брыгадзір Мішчук сказаў яму:
  - Я перадумаў, мы хочам тысячу.
  І Бала хапаўся за галаву. І шаснаццаць тон зноў ператвараліся ў дзевяць. А потым - у чатырнаццаць. А пасля гэтага - у дзве з чвэрцю. А потым зноў нарэшце - у шаснаццаць тон.
  І з платформы даносілася знаёмае:
  Я падару вам хрызантэму...
  
  А яшчэ праз пяць хвілін гучалі ўжо іншыя і таксама дакучлівыя словы:
  Я няшчасны Ізмаіл…
  
  Пачынала цямнець, калі брыгадзір сказаў апошні раз:
  - Маё канчатковае слова - тысяча шэсцьсот. Прычым цяпер, вось тут, гатоўкай… Адказвай, чынгісхан, толькі адразу – падыходзіць?
  Гартанна выгукнуўшы: "Зарэзалі, забілі!" - Бала рашуча сеў на край платформы. Далей - ухапіўшыся за падэшву яловага бота, пачаў разувацца. Цесны ўсходні абутак схадзіў накшталт змяінай скуры. Балю стагнаў, здабываючы рыўкамі жылістыя блакітнаватыя ногі, туга абкладзеныя грашовымі купюрамі. Аддзяліўшы невялікі пачак сторублёвак, усходні чалавек шапнуў:
  - Бяры!
  Затым ён зноў ухутаў шчыкалаткі банкнотамі. Замацаваў іх двума кавалкамі ружовага пластыру. Зноў нацягнуў боты.
  - Дзе твой "Казбек"? – нахабна спытаў брыгадзір.
  Усходні чалавек з нечаканай гатоўнасцю дастаў трэці пачак. Звяртаючыся да брыгадзіра, раптам сказаў.
  - Прыязджай да мяне ў Дзауджыкаў. Госцем будзеш. Барана зарэжу. З дзяўчынай добрай цябе пазнаёмлю…
  Мішчук перадражніў яго:
  - З бараном пазнаёмлю, дзяўчыну зарэжу... Якія там дзяўчаты, баця? У мяне старэйшая дачка – твая равесніца…
  Ён паклікаў цётку Зіну. Даў ёй сто рублёў, якія яна паклала ў тэрмас. Затым даў кожнаму з нас па сотні.
  Балю хацеў абняць яго.
  – Пачакай, – сказаў брыгадзір.
  Затым пакапаўся ў кучы кінутага адзення. Дастаў адтуль бюст Чайкоўскага. Працягнуў яго ўсходняму чалавеку.
  - Гэта табе на памяць.
  - Сталін, - поўна глыбокай пашаны вымавіў усходні чалавек.
  Ён прыўзняў зялёную кепку са слухаўкамі. Жадаў падарыць яе брыгадзіру. Потым завагаўся і збянтэжана вымавіў:
  - Не магу. Галава мерзне...
  У выніку брыгадзіру дастаўся яшчэ адзін пачак "Казбека".
  Бала ступіў з платформы ў цемру. З цемры апошні раз данеслася знаёмае:
  Я падару вам хрызантэму...
  
  – Да заўтра, – сказаў нам брыгадзір…
  А скончыўся дзень самай нечаканай выявай. Я пад'ехаў да дома на таксі. Зайшоў у тэлефонную будку. Патэлефанаваў экстравагантнай замужняй жанчыне Рэгіне Брыттэрман і кажу:
  - Паедзем у «Асторыю».
  Рэгіна адказвае:
  - З задавальненнем. Толькі я не магу. Я свае адзіныя цэлыя калготкі памыла. Лепш прыходзьце вы да мяне з шампанскім... Лялік у Рыбінску, - дадала яна.
  Яе пажылога трыццацігадовага мужа звалі дзіцячым імем Лялік. Ён быў кандыдатам фізіка-матэматычных навук...
  
  
  У той дзень я стаў мужчынам. Спачатку злодзеем, а потым мужчынам. Па-мойму, гэта неяк злучана. Тут ёсьць, мне здаецца, над чым падумаць.
  А раніцай я занёс у свой юнацкі дзённік выслоўе Хэмінгуэя:
  «Калі жанчына аддаецца радасна і без трагедый, гэта найвялікшы дар лёсу. І расплаціцца па гэтым рахунку можна толькі каханнем…» Нешта ў гэтым родзе.
  
  
  Шчыра кажучы, гэта не Хэмінгуэй прыдумаў. Гэта была мая ўласная пераможная выснова. З гэтай фразы пачалося маё няшчаснае пісьменніцтва. Карацей, за дзень я прарабіў цудадзейны маршрут: ад крадзяжу - да літаратуры. Не лічачы пералюбу...
  Увогуле, з юнацкасцю было скончана. Самотная, недарэчная, бязрадасная маладосць стаяла ля парога.
  Стары певень, запечаны ў гліне
  Мая жонка прачнулася і пытаецца:
  - Хто можа тэлефанаваць у чатыры раніцы? Нават цікава... Ты не спіш?
  Я сказаў:
  - Нічога цікавага.
  Раней, яшчэ ў Саюзе, гадоў дваццаць таму, гэта маглі быць знаёмыя п'яніцы. Памятаю, дыскваліфікаваны баксёр Літоўчанка крычаў мне:
  - Еду! Чакай! Рыхтуй закуску!
  Я млява супраціўляўся:
  - Цяпер ноч.
  - Вечна ў цябе ноч, калі я тэлефаную.
  - Ды і выпіўкі няма.
  У адказ чулася:
  - Павінен цябе расчараваць: ёсць, і ў неабмежаванай колькасці…
  Так было ў Саюзе.
  Я ўстаў, прыкрыўшыся газетай. Падлога была цёплая. Падышоў да тэлефона. Чую, гавораць па-ангельску:
  - Гэта паліцыя. З вамі жадае гутарыць…
  - Хто? – не зразумеў я.
  - Містэр Страхуіл, - яшчэ раз, больш выразна вымавіў паліцэйскі.
  І тут жа данеслася расійская скорагаворка:
  - Я дзіка прашу прабачэння, грамадзянін начальнік. Страхуіл вас турбуе. Не памятаеце? Восемдзесят дзевяты артыкул, частка першая. Без ужывання тэхнічных сродкаў.
  Я ўсё яшчэ не мог засяродзіцца. Чую:
  — Шосты лагпункт, дванаццатая брыгада, расканваіраваны па мянушцы Страхуіл.
  - О, Божа, - сказаў я.
  Страхуіл павысіў голас:
  - Усё, начальнік, спёкся. Прыпухаю ў мянтоў у раёне Дваццаць першай і Брадвея. Трэба тэрмінова выкуп заплаціць. А ў мяне тут, акрамя вас, ніводнага самавітага знаёмага. Шплінта зарэзалі. Валодзя-Ірваны лечыцца ад алкагалізму.
  - Што адбылося? - пытаю.
  - Ды нічога асаблівага. У Сірэі павязалі гады. З мантэлем у руках.
  - Што значыць - з мантэлем?
  - Я мантэль прымяраў, такі каракулевы, жаночы.
  Тут я нарэшце ўсё зразумеў:
  - Ты футра скраў?
  - Які - скраў?! Спрабаваў. А то адразу - скраў. Спрабаваў і скраў - рэчы розныя. Гэта як дзень і ноч.
  Я задумаўся - што адбываецца? Адзінаццаць год я жыву ў Амерыцы. Шэсць кніг па-ангельску выдаў. З Джонам Апдайкам асабіста знаёмы. Дача ў мяне на сотым выездзе. Дачка — мэнэджар рок-гурта «Хэві метал». Малодшы сын фактычна не размаўляе па-руску. І раптам сярод ночы тэлефануе нейкі напаўзабыты ленінградскі крымінальнік. З нейкага даўняга, фантастычнага, амаль нерэальнага жыцця. Просіць за яго выкуп заплаціць - чатырыста даляраў.
  - Іначай, - кажа, - у турму адправяць, да чарнамазых. Задавальненне ніжэй за сярэдні.
  Я вынес тэлефон на кухню. Пацягнуўся за цыгарэтамі. Чую:
  - Грамадзянін начальнік, захопіце чатырыста пяцьдзесят для роўнага рахунку. Трэба ж адзначыць гэтую справу, выпіць з такой нагоды.
  Тут я крыху апамятаўся, пытаю:
  - Колькі ты ведаеш?
  - Па маскоўскім часе хутка дванаццаць.
  - Пры чым тут маскоўскі час?!
  Але паліцыянт мне ўжо адрас дыктуе:
  - Дваццаць адзін, нуль тры, другі паверх, сяржант Барлей.
  І голас Страхуіла:
  - Грамадзянін начальнік, выбаўляйце!
  Мая жонка спытала:
  - Што такое?
  Я нават адказваць спачатку не хацеў. Ну, што я ёй скажу? Тэлефануе, маўляў, крымінальнік Страхуіл. Просіць унесці за яго чатырыста долараў. Трызненне нейкае.
  - Хто гэта? - пытаецца жонка.
  - Так, - кажу, - знаёмы артыст.
  - Што ў яго здарылася?
  - Грошай просіць.
  - Вечна табе тэлефануюць нейкія падонкі. Чаму табе Салжаніцын не тэлефануе? Ці Барышнікаў?
  - Відаць, - кажу, - у Барышнікава грошай хапае.
  Я апрануўся, вывеў з гаража машыну. Еду і думаю: бо расказаць камусьці - не павераць. Гэта толькі з рускімі бывае. З'ехаў чалавек у Амерыку. Шэсць разоў пераязджаў з адной кватэры на іншую. Стаў домаўладальнікам. Усё забыўся. Усе былыя тэлефоны, імёны, назвы ленінградскіх вуліц. І раптам - званок.
  Мне адзін знаёмы яшчэ ў Ленінградзе расказваў. Прычапілі да яго два хуліганы ў электрычцы. Выкінулі яго на хаду з тамбура. Скаціўся ён па насыпе ў канаву. Знепрытомнеў, натуральна. Ачуўся ўначы, пад дажджом. Прыўзняўся і чуе:
  - Вы выпадкова не ведаеце, хто вынайшаў грамафон?
  Сядзіць мужык пад парасонам ля канавы. Крыжаванка разгадвае. Ды яшчэ і мужык знаёмы, як высветлілася, па афіцэрскіх зборах…
  Еду цераз мост з Квінса. І раптам пачынаецца трафік. Прычым самавіты. Мілі на дзве наперад - суцэльныя чырвоныя агні.
  Гэта толькі ў Нью-Ёрку можа здарыцца. Трафік у пяць гадзін раніцы. Як ён узнік, з-за чаго?
  Хвілін сорак я ехаў ад Квінсбара-плаза да фунікулёра на рагу Шасцідзесятай і Другой. І толькі за мастом я зразумеў, што здарылася. Там каля былой чыгуначнай касы ёсць захламлены лужок. Бязлюдны кавалак зямлі паміж дзвюма аўтастрадамі. Трохкутная зона непаражальнасці ў струмені машын. Сотні разоў я праязджаў тут, і ўсё было нармальна. А тут раптам з'явіўся самотны негр-саксафаніст. Ён быў амаль нябачны ў цемры. Гуляў самазабыўна, але дрэнна. Падбародкам рухаў, як баксёр на рынгу. Плоская кепка ляжала ля яго ног.
  Усе тармазілі, праязджаючы міма. Я таксама злёгку прытармазіў, апусціўшы бакавое шкло. Кінуў у кепку некалькі манет. Нейкая з іх адкацілася ўбок. Музыка пляснуў яе нагой. Затым надарыў мяне цэлым каскадам пранізлівых рэжучых імправізацый. Магу дадаць, што гуляў ён «Ронда» Шастаковіча ў недарэчнай джазавай перапрацоўцы.
  Хвілін праз сорак я быў у паліцэйскім упраўленні, які нагадваў рымскі Форум. Сярод масіўных псеўдаіянічных калон блукалі маляўніча апранутыя людзі. Кагосьці правялі ў кайданках. Дзве ярка нафарбаваныя і пры гэтым жудасна бледныя жанчыны какетнічалі з маладым афіцэрам у чорнай форме. Цыганскае сямейства размясцілася на кафлянай падлозе. Праз залу праходзілі нейкія дзяўчаты з паперамі ў руках. Наверсе, у падставы зашклёнага купала, былі выбіты лацінскія выслоўі. Адно з іх я з лёгкасцю прачытаў:
  "Бог - гэта справядлівасць".
  І задумаўся: пры такой біяграфіі, як мая, чужая мова ўжо не складае таямніцы.
  Да мяне звярнуўся паліцыянт з бакенбардамі:
  - Чым магу служыць?
  Ён накіраваў мяне ў канцылярыю. Там я заплаціў чатырыста долараў, распісаўся і адказаў на пяць-шэсць пытанняў:
  - Містэр Страхуіл - ваш сябар?
  Я кіўнуў.
  - Што вы можаце сказаць пра яго?
  - Толькі добрае.
  - Дзе вы пазнаёміліся?
  - У турме.
  - Калі, за што і дзе вы адбывалі пакаранне?
  - Я быў наглядчыкам.
  - Прабачце?
  - Я быў ахоўнікам, калега.
  - Называйце мяне - сяржант Барлей. Завошта і дзе містэр Страхуіл адбываў пакаранне?
  — Пад Сыктыўкарам.
  - Калі ласка?
  — Пад Сыктыўкарам.
  - Гэта ў Польшчы?
  - Не.
  - Тады ў Расіі?
  - Цалкам дакладна.
  - За што містэр Страхуіл адбываў пакаранне?
  - Увогуле за праўду.
  - Што гэта значыць?
  - За антыкамуністычную дзейнасць.
  - Абрабаванне, забойства?
  - Не думаю.
  - Учора ён спрабаваў выкрасці жаночае футра.
  - Мяркую, што гэта непаразуменне. Навошта яму жаночае футра?
  - Вось і я так думаю - навошта?
  Наступіла паўза. Сяржант перабіраў нейкія паперы. Мне захацелася спытаць:
  - Скажыце, я абавязаны быў даваць гэтыя паказанні?
  - Не. А зараз распішыцеся.
  Пасля мяне завялі ў нейкі бункер. Праз хвіліну з'явіўся Страхуіл, здаровы, усмешлівы, у джынсавым гарнітуры. Рынуўся да мяне, горача абняў і нават хацеў пацалаваць. Пры гэтым моцна падрапаў мне шыю кайданкамі. Тут выйшаў афіцэр з ключамі.
  - Пакуль, - сказаў ён.
  Мой сябар выбег на вуліцу, паціраючы запясці. Мне падалося, што я ўжо назіраў гэтую сцэну ў нейкім фільме.
  Я зірнуў на гадзіннік - палова на дзевятую. У ланчанеце на рагу смажылі бекон.
  - Зойдзем? - пытаю.
  - Не сюды.
  - Ты ж хацеў паснедаць...
  Станавілася людна. Негры і лацінаамерыканцы штурхалі перад сабой жалезныя рамы на колцах, абчэпленыя адзеннем. Завулкі ў гэтай частцы Манхэтэна былі забітыя грузавікамі. Як заўжды, гучала аднастайная рытмічная музыка. З люкаў ішла пара.
  Страхуіл штурхнуў круцяцца дзверы. Я ўбачыў шыльду - "Парыжскі шык". Сталы былі пакрыты лінолеумам. Над касай гудзеў дапатопны вентылятар. На прылаўку каля стравы з садавінай драмаў вялізны кот.
  Я сказаў:
  - Тут нядорага.
  - Не мае значэння, - адказаў Страхуіл.
  І тут жа дадаў:
  - Дарэчы, дзе грошы?
  Я працягнуў яму некалькі паперак. Падышоў афіцыянт. Мы замовілі два курыныя супы, фаршаваныя ножкі і шашлык. Усё з курыцы. Страхуіл пацікавіўся:
  - А выпіўка ў іх ёсць?
  Я перабіў яго:
  - Як ты сюды трапіў?
  - У сэнсе - на Захад? Была ў мяне адна габрэйка з валютнага рэстарана. Сышліся мы, памятаю, на Дзень Канстытуцыі. Раніцай усталі, пазнаёміліся як след, аказваецца - ёй пагражае траяк. І ў мяне якраз даследаванне ішло. Ужо падпіску ўзялі аб нявыездзе. Значыць, трэба ехаць і як мага далей. Запісаліся і з'ехалі, прышмараваўшы органы двума кавалкамі. А ў Рыме гэтая Беба завяла сабе нейкага шахматыста яўрэйскай нацыянальнасці. Ужо тут ён быццам бы на дуля ёй спатрэбіўся? Мабыць, каханне. А каханне - гэта для мяне святое, грамадзянін начальнік. Карацей, даў ёй на развітанне ў вока і адваліў.
  Афіцыянт прынёс нам ежу. Зайграла нябачная музыка. Страхуіл нецярпліва прыўзняўся:
  - Я на хвіліну адлучуся. Трэба заправіцца.
  - У сэнсе?
  - У сэнсе гаручага. Крама за кутом.
  - Не варта, - кажу, - рана.
  - Што значыць - рана? Мы ж не ў рэспубліцы Комі. Тут, грамадзянін начальнік, заўсёды ёсць месца подзвігу.
  - Гэта лішняе.
  - Лішняе? — прыўзняў бровы Страхуіл. - Усё ў цябе лішняе, начальнік! Хто ведае, што ў жыцці галоўнае, што лішняе. Вось я раскажу табе гісторыю пра аднаго мужыка. Быў ён каралём шмена на Лігаўцы. І яго нарэшце павязалі. Адцягвае кароль што належыць, вяртаецца дадому. А ў яго тры дачкі ў вялікім парадку. Упакаваны, як сёстры Фёдаравы. Старэйшая яму і кажа: "Баця, жыві ў мяне…"
  Усё гэта стала мне надакучаць. Я зразумеў, што павінен абараніцца ад які насоўваецца хаосу. Ён пераследваў мяне ў Саюзе, я з'ехаў. Цяпер ён нагнаў мяне ў Амерыцы. Хаос і абсурд.
  Страхуіл працягвае:
  - Яна яму: «Жыві, кажа, у мяне, баця. Вось табе ложак. Вось табе любая бацыла з халадзільніка: каўбаска, шпроты, розныя эсэнтукі…»
  Тут я перапыніў яго:
  - Адкуль ты зваліўся на маю галаву?
  Страхуіл не пакрыўдзіўся:
  - Вось прынясу паліва, бухнем і разбярэмся.
  - Яшчэ раз кажу - не варта.
  Сябар мой адклаў відэлец, задумаўся. Твар ягоны азарыўся святлом глыбокай выпакутаванай праваты. Я пачуў:
  - Па-твойму, жыццё - што? Яна - калейдаскоп. Сёння адно, заўтра іншае. Сёння ты начальнік, заўтра я. Успомні Чинья-Ворык. Успомні аўтамабільную мыйку на стайняй.
  Госпадзе, ды я і без яго ўсё памятаў. Пражытае жыццё толькі здаецца бясконцым, успаміны доўжацца адну секунду. Вядома, я ўсё памятаў.
  1965 год, лістапад. Лагер узмоцненага рэжыму на станцыі Чынья-Ворык. Я вайсковец, кантралёр штрафнога ізалятара.
  Святы адчуваюцца нават у лагернай зоне. У зняволеных - вымытыя робы, начышчаныя дзёгцем боты. Над канцылярыяй млява палошчацца шырокі бледна-ружовы транспарант:
  «Праз добрасумленную працу - да сацыялізму!»
  Я сяджу на вахце ў знаёмага інструктара. Ён правіць маю бляху з напайкай. Над яго сталом - рэпрадукцыя, вырваная, відавочна, з паваранай кнігі: смажанае кураня, дэкараваны яблыкамі.
  Тэлефануе тэлефон:
  - Тэрмінова зайдзіце да лейтэнанта Токара.
  Інструктар пазычае мне свой рамень. Я неахвотна іду да будынка адміністрацыі.
  - Ёсць справа, - кажа Токар, - збірайцеся. Бярыце канваіра. Выводзіце брыгаду з двух чалавек на асобны пункт. Хурыеў вас праінструктуе.
  - Што яшчэ за справу?! - кажу. - Сёння свята!
  Токар прыўзняўся, абцягнуў гімнасцёрку і сказаў:
  - Каналізацыйная труба гэтага не ведала, узяла і лопнула.
  Ён памаўчаў і дадаў:
  - Я ёй ад душы спачуваю, таму што і маё цярпенне лопаецца. Ясна? Дзейнічайце…
  Праз паўгадзіны мы былі на вахце: каравульны і двое вязьняў-сантэхнікаў. Натуральна, ва ўсіх благі настрой - свята. Хаця працы там было гадзіны на дзве.
  – У тры будзем дома, – сказаў я аднаму з вязьняў.
  Той у адказ:
  - Ну і што добрага?
  Другі дадаў:
  - Не дома, а ў калоніі ўзмоцненага рэжыму - 1314/6.
  Мы выйшлі з зоны, спусціліся да падстанцыі. Каравульны сеў на скрыню з-пад агуркоў. Вязьні распалілі вогнішча, пакурылі, узялі рыдлёўкі.
  Дзень быў марозны, сонечны. Дым над зонай падымаўся вертыкальна. У пасёлку за раўчуком гуляла музыка:
  Ты сёння мне прынёс
  Не букет з пунсовых руж,
  Не цюльпаны і не лілеі ...
  
  Так прайшло каля гадзіны. Разы два вязьні ладзілі перакур. Зрэшты, працавалі яны добрасумленна. Хаця б мяркуючы таму, што раздзеліся.
  Вязьні былі худыя, змрачнаватыя, прыкладна аднаго росту. Такія не запамінаюцца. Праўда, адзін з іх бясконца хадзіў мачыцца. Ён раптам і падышоў да мяне:
  - Добрае надвор'е, грамадзянін начальнік.
  Я спытаў:
  - Што трэба?
  Зэк падышоў яшчэ бліжэй - так, што вартавы выкрыкнуў:
  - Стой на месцы!
  Зэк спыніўся, даверліва падміргнуў мне і сказаў:
  - Начальнік, давай яго схаваем дзеля свята.
  - Каго?
  - Ды пеўня.
  - Якога яшчэ пеўня?
  - А вунь, глядзі.
  Сапраўды, ля ручая гуляў певень. Мусіць, зайшоў сюды з Чинья-Ворыка.
  - Вы што, - кажу, - зусім нахабіліся?!
  - У чым справа, начальнік?
  - Пеўня не чапаць. Працягваць працу.
  - Начальнік!
  - Ні ў якім разе.
  Зэк малітоўна склаў на грудзях рукі. Загаварыў драматычнай лагернай скорагаворкай:
  - Начальнік, хто даведаецца?! Я яго нараблю ў момант. Выканаю як ворага народа. А калі што - ты не ў курсе.
  - Яшчэ б, - кажу.
  - Ён нават пікнуць не паспее. Вось і будзе свята.
  - Асабліва, - кажу, - для пеўня.
  Пасля гэтага я памякчэў і голасам лейтэнанта Токара вымавіў:
  - Дзейнічайце.
  Зэк свіснуў, заклікаючы партнёра. Я памахаў каравульнаму, каб не страляў. Сантэхнікі пабеглі да ручая.
  Певень аказаўся неразумным. Павёў сябе як удзельнік трацкісцка-зіноўеўскага блока. Гэта значыць прастадушна пакрочыў насустрач уласнай гібелі. Яму б уцячы, дык не: развінчанай мультыплікацыйнай хадой ён рушыў у атаку. Галавою паводзіў, як знакаміты саксафаніст Чавычалаў.
  Праз хвіліну ўсё было скончана. Я агледзеўся - сведкаў няма.
  Вязьні выкапалі ямку. Ашчыпваць пеўня не сталі. Проста выпацкалі яго глінай і закідалі сукамі. А зверху распалілі вогнішча. Так ён і спёкся.
  Каравульны палічыў патрэбным растлумачыць мне:
  - Гліна разам з пер'ем адваліцца.
  Я кіўнуў, даўшы зразумець, што лічу гэтую інфармацыю каштоўнай.
  Зэк падышоў і кажа мне:
  - Адпусці ў пасёлак.
  - За гарэлкай, ці што?
  - Чаму за гарэлкай? За партвейнам. А то адразу - за гарэлкай... Гарэлка і партвейн - вялікая розніца. Гэта як дзень і ноч.
  - Ні ў якім разе.
  - Начальнік!
  - Катэгарычна выключана.
  - Я праз пяць хвілін вярнуся.
  - Нельга.
  Я ведаў, што гавару. Культпаход у пасёлак мог скончыцца вялікім скандалам. А можа, і кровапраліццем. Дастаткова было сустрэць патрульных.
  - Гэта лішняе, - паўтарыў я цвёрдым голасам.
  - Лішняе? - перапытаў ён, прыжмурыўшыся. - Што значыць лішняе?! Хто яго ведае, што ў жыцці галоўнае і што лішняе? Можа, партвейн - гэта як раз самае галоўнае…
  - Канчай, - кажу, - філасофстваваць. У мястэчка я цябе не адпушчу.
  - Начальнік!
  - Гэта лішняя размова.
  Зэк пагардліва агледзеў мяне і пытаецца:
  - Хочаш, раскажу табе гісторыю пра аднаго старога шмаравоза?
  - Ну.
  - Быў ён каралём у сябе на Лігаўцы, і вось яго павязалі. Адцягнуў кароль пяцёрку, вяртаецца дадому. А ў яго тры дачкі жывуць асобна, ці ледзь не за касманаўтаў якія выйшлі. Старэйшая дачка кажа: «Жыві ў мяне, баця. Будзе табе пайка клёвая, адзенне, тэлевізар…» Кароль ёй: «Тэлевізара мне не хапала! Я хачу партвейну і пажадана «Таўрычнага»! А дачка яму: "Партвейн - гэта лішняе, баця!" Тут ён знерваваўся, паехаў да іншай. Сярэдняя дачка кажа: «Вось табе раскладанка, часопіс «Агеньчык», папяросы…»
  Тут я перабіў яго:
  - Хопіць. Жарыце свайго пеўня і канчайце працу.
  Карацей, абмежаваліся мы пеўнем. Дарэчы, я яго так і не спрабаваў. Не змог. Адна справа - курыца з крамы. І зусім іншае - птушка, якой павярнулі шыю ў цябе на вачах. Ды і солі, шчыра кажучы, не было.
  У канцы вязень яшчэ раз спытаўся:
  - Не адпусціш у пасёлак?
  - Не.
  - Ну, глядзі. Жыццё - яно доўгае. Сёння ты начальнік, заўтра я.
  Вось, думаю, нахабная фізіяномія. Мала яму пеўня. Я ж і так, між іншым, рызыкую.
  Аднак позна было сварыцца. Да гэтага часу сцямнела. Трэба было закідаць снегам вогнішча і вяртацца.
  Гісторыя не канчаецца.
  Мінула дванаццаць гадоў. За гэты час я дэмабілізаваўся і стаў пісьменнікам-нонканфармістам. Зразумела, мяне не друкавалі. Тым больш, што пачаў я з кашмарных лагерных апавяданняў.
  Карацей, я ўсё больш піў і ўсё менш захоўваў асцярожнасць.
  У выніку мае творы патрапілі на Захад. Некаторыя былі там апублікаваны. А я быў звольнены з апошняга месца працы. З паўразбуранай баржы, якую добрасумленна ахоўваў.
  Далейшыя падзеі выкладаю адрывіста, як бы пункцірам. Дробнае дысідэнцтва. Сустрэчы з перапалоханымі заходнімі журналістамі. Абвінавачанні ў прытонатрымальніцтве і дармаедстве. (Участковы Баенка казаў мне: "З твайго дома выбягалі напаўапранутыя жанчыны". Я патрабаваў логікі: "Калі ў мяне прытон, яны павінны былі наадварот - забягаць".) Затым - нейкія смутныя пабоі ў міліцыі. (Я б успрыняў іх як выпадковасць, не паўтарыся б яны двойчы.) І нарэшце Каляеўскі спецпрыёмнік, былая турма на Шпалернай.
  Падрабязнасці апісваць не жадаю. Коратка скажу - у турме мне не спадабалася. Паліць забаронена. Чытаць забаронена. Сілкаванне агіднае. Спіш на голых дошках. Але самае жудаснае, што я там адчуў, - гэта было нават не хамства, а публічныя фізіялагічныя адпраўленні. Жалезная балею пасярод камеры выклікала мне непадробны жах. Так высветлілася, што я - інтэлігент.
  Турэмная абслуга паводзіла сябе вельмі агрэсіўна. Значна агрэсіўней, чым у лагеры. І нават медыкі адрозніваліся дзіўнай жорсткасцю.
  Памятаю, захварэў адзін мой сукамернік. Мы выклікалі фельчара. Фельчар спытаў:
  - Што ў цябе баліць?
  - Жывот і галава.
  Фельчар дастаў з кішэні таблетку. Разламаў яе напалову:
  - Гэта табе ад жывата. А гэта ад галавы.
  І дадаў:
  - Ды глядзі, не пераблытай...
  Шэсць дзён мяне пратрымалі ў камэры. Затым вывелі на працу. Мне дастаўся гараж Упраўлення міліцыі на Канюшневым пляцы. Трэба было выкапаць даволі вялікую яму. Так званую мыйку для аўтамашын.
  У гараж мы з канваірам з'явіліся пешшу. Ён прадставіў мяне тром рабацягам, якія загаралі на лістах фанеры. Ён сказаў:
  - Даглядайце за гэтым дэкадэнтам.
  Канваір сышоў. Сказаў, што зьявіцца за мною да пяці.
  Пасярод двара ляжалі цені ад царкоўных купалоў. Раз-пораз мае рабацягі ўставалі, пераносілі фанерныя лісты на сонца. Я спытаў у іх:
  - Дык што мне рабіць?
  Той, што вышэй, адгукнуўся:
  - Закурвай.
  І кінуў мне пачак «Беламора».
  Другі, ухмыльнуўшыся, сказаў:
  - Праўда, што ад працы людзі...?
  - Што? - я не пачуў.
  - Глохнуць! - закрычаў ён.
  Абодва доўга, радасна пасмейваліся.
  Так прайшло каля гадзіны. У асноўным мы палілі і гутарылі, седзячы на дошках. Таго, што быў старэйшы, звалі Генычам. Высокага - Мішаняў.
  Затым наступіў абедзенны перапынак. Рабацягі дасталі свае бутэрброды. Я ўстаў і адышоў. Высокі паклікаў мяне:
  - Але! Раздзяўбай Іваньга! Ідзі сілкуйся.
  І працягнуў мне курыную нагу.
  Гэта быў высокі худы чалавек з вусамі. Пэндзаль яго рукі была ўпрыгожана зялёным надпісам: "Другі раз б'ю па трупе!"
  Яго твар здаўся мне знаёмым. Ды і ён неяк дзіўна на мяне пазіраў. Затым раптам пацікавіўся:
  - Ты ў арміі служыў?
  - Натуральна.
  - У ахове?
  - Ну.
  - Не ва Усцьвымлазе?
  - Ва Усцьвымлазе.
  - Чинья-Ворык памятаеш?
  - Ну, дапусцім.
  - А як мы пеўня ўрабілі?
  Ён устаў і чапурыста прадставіўся:
  - Патомны вязьня Валодзін. Клічка - Страхуіл. Апошняя судзімасць - крадзеж.
  — Перадапошняя, — выправіў Геныч, — не заракайся…
  Вядома, я ўсё памятаў. Памяць наша - як плот, што каля Шчарбакоўскіх лазняў. Ці не кожны імкнецца пахабны надпіс пакінуць.
  Страхуіл тым часам ўзбудзіла:
  - Памятаеш, я казаў табе, начальнік: жыццё - яна калейдаскоп. Сёння ты мяне ахоўваеш, заўтра я буду ў дамках. Сёння я кайфую, заўтра ты мне робіш прымочку.
  — Карацей, — умяшаўся Геныч.
  - Карацей, ты мяне за гарэлкай не пусціў? А я табе…
  Ён счакаў паўзу і закрычаў:
  - Пускаю!
  І затым:
  - Вось шэсць рублёў з дробяззю. Крама за тралейбусным прыпынкам.
  Я сказаў:
  - Хлопцы, гэта лішняе. Нас ля вахты правяраюць.
  - Лішняе? - Яго вочы акругліліся. - Ведаеш, што лішняе ў жыцці, начальнік? Аліменты, хранічны трыпак і Крымінальны кодэкс… Вось я табе раскажу гісторыю пра аднаго дамушніка з Лігаўкі. Дацягвае ён свой чвэртны...
  — Канчай, — перапыніў яго Геныч, — краму зачыняць.
  - Зараз а трэцяй.
  - А можа, у цябе гісторыя на пяць гадзін?!
  Карацей, я пайшоў па гарэлку. А потым хадзіў адзін з рабацяг. І мы ўсё казалі аб жыцці. А потым з'явіўся канваір, і яго таксама пачаставалі гарэлкай. Ён спачатку рукамі замахаў:
  - Я на службе!
  А затым кажа:
  - Мне - поўную.
  Геныч даліў:
  - Сам люблю поўненькіх.
  Канваір ап'янеў, і я сказаў яму:
  - Жыццё - калейдаскоп. Сёння ты начальнік, заўтра я.
  А канваір раптам заплакаў і кажа:
  - Я курсы бульдазерыстаў ледзь не скончыў. Адлічаны з-за страсення мазог…
  А потым рабацягі выклікалі таксі, і Геныч патлумачыў шафёру:
  - Вуліца Каляева, шэсць.
  А шафёр кажа:
  - Куды іх, у цюрагу, ці што?
  Геныч пакрыўдзіўся за нас:
  — Не ў цюрагу, а ў пенітэнцыярную ўстанову, мудзіла!
  І мы з канваірам усю дарогу спявалі:
  Ты сёння мне прынёс
  Не букет з пунсовых руж,
  Не цюльпаны і не лілеі ...
  
  Вентылятар ганяў па пакоі цяжкі пах цыбулі. Кот прыўзняў галаву і павольна пайшоў. Чарговы раз сціхла музыка.
  Я ўжо не слухаў:
  - Едзе той пахан у законе да малодшай дачкі. Яна яму: «Размяшчайся, баця! Вось табе канапа, месцы агульнага карыстання, наадварот - чырвоны куток». Кароль ёй кажа: «Не хачу я эсэнтукаў, раскладушак і вашага агульнага карыстання! Жадаю портвейна белага, пажадана «Таўрычнага», ясна?!» А шкура ў адказ: "Гэта, маўляў, лішняе!" Ён ёй выклікае: "Ды лішняга-то мне як раз і трэба, сукі вы ганебныя!" А дзеўкі ні ў якую. Ведаеш, чым усё гэта скончылася?
  - Ну?
  Страхуіл вытрымаў паўзу і голасам дасведчанага апавядальніка скончыў:
  — Дачка пайшла за ражанкай, а ён у сарціры на яе калготках павесіўся.
  Страхуіл змоўк. Неяк дзіўна паморшчыўся. У вачах яго бліснулі слёзы. Я спытаў:
  - Ты чаго?
  - Пахана, - адказвае, - шкада.
  Мне стала ўсё гэта рашуча надакучаць. Я прыўзняўся, кажу:
  - Ну, мне пара.
  Мне сапраўды трэба было рыхтаваць чарговую перадачу.
  - Бывай, начальнік.
  - Будзь здаровы.
  - Яшчэ пабачымся.
  - Цяпер ужо не сумняваюся.
  - Я ў сэнсе грошай.
  - Не спяшайся.
  Я нацягнуў плашч, штурхнуў якія круцяцца дзверы. Зазірнуў яшчэ раз з вуліцы ў акно.
  Каля стала круціўся кот. Мой прыяцель карміў яго са сваёй талеркі.
   З апавяданняў пра мінулае лета
   Арыэль
  Пісьменнік зняў дачу. Заняў чацвёртае бангала ў паўднёвым радзе. Будучы чалавекам негаваркім, размясціўся паміж двума яўрэйскімі сем'ямі. Маючы патрэбу ў цішыні, зняў дом каля чыгуначнага раз'езда. Звалі яго Рыгор Барысавіч Кошыц.
  Ішло лета. Руская калонія вяла звыклы лад жыцця. Мужыкі прыязджалі на выходныя. Адразу ж апраналі трэніровачныя касцюмы і бейсбольныя шапачкі. Жонкі цэлы тыдзень разгульвалі ў купальніках і адчыненых сукенках. Голыя дзеці гулялі на пяску ля вады.
  Мужчыны купаліся, загаралі, лавілі рыбу. Жанчыны ездзілі ў машынах па пакупкі. Яны даглядалі маленькіх і гатавалі ежу. Па вечарах яны казалі:
  - Нечага хочацца. Сама не ведаю чаго…
  Рыгор Барысавіч трымаўся замкнёна. Загараць і купацца ён не кахаў. Калі яго запрашалі лавіць рыбу, адмаўляўся:
  - Нажаль, я не Хэмінгуэй. І нават не Аксакаў…
  - Ну і тып, - казалі суседзі.
  - Слоў шмат ведае…
  Цэлымі днямі пісьменнік працаваў. З яго расчыненага акна даносіўся стук пішучай машынкі.
  Паўтараю, быў ён чалавекам негаваркім і замкнёным. Тым часам справа ад яго жылі Каспяровічы. Злева - Мішкевіцэры. У абедзвюх сем'ях падрасталі дзеці. У Каспяровічаў іх было чацвёра. У Мішкевіцэраў - трое, ды яшчэ васьмігадовы пляменнік Арыэль.
  У калоніі было шумна. Дзеці бегалі, крычалі, стралялі з вадзяных пісталетаў. Нехта з іх вечна плакаў.
  Калі дзеці не ладзілі паміж сабой, за іх заступаліся бацькі. Лаючыся, яны пераходзілі на ангельскую:
  - Факаў я цябе, Марат!
  - А я, Уладлен - цябе, о кей?!.
  Па вечарах ледзь не ў кожнага бангала дыміліся жароўні. На поўную магутнасць былі ўключаны транзістары. Дачнікі хадзілі па тэрыторыі з бутэлькамі ў руках. У траве бялелі пластыкавыя шклянкі.
  Калі шум станавіўся невыносным, пісьменнік крычаў з акна:
  - Цішэй! Цішэй! Вы разбудзіце камароў!
  Неяк раз Рыгор Барысавіч адправіўся па пакупкі. Крама знаходзілася ў пяці хвілінах ад калоніі. Так што не было яго каля паўгадзіны.
  За гэты час адбылося вось што. Дзеці, гуляючы, забеглі ў чацвёртае бангала. Сарвалі фіранку. Перакулілі слоік з настурцыямі. Раскідалі паперы.
  Пісьменнік вярнуўся. Праз хвіліну выскачыў з дому раз'юшаны. Ён крычаў суседзям:
  - Я буду скардзіцца!.. Мае паперы!.. Ёсць закон аб недатыкальнасці жылля!
  І пасля гэтага:
  - Як я зайздрошчу Генры Тора!..
  - Тыповы крэйзі, - казалі суседзі.
  - У яго, бачыце, каштоўныя паперы!
  - Каштоўныя паперы! Я вас малю, Роза, не смяшыце мяне!
  - А галоўнае - Торай дакарае. Маўляў, не па-боску жывеце…
  Пісьменнік стаў яшчэ больш хмурным і негаманкім. Ідучы, вешаў на дзверы замок. Новыя шторы ў пакоі былі апушчаны да самага падаконніка.
  Па выходных днях калонія станавілася шматлюднай. Прыязджалі бацькі сямействаў, знаёмыя, сваякі. У пісьменніка, відаць, сваякоў не было, ды і знаёмых таксама. Толькі аднойчы яго наведаў малады амерыканец з кінакамерай.
  Ішоў жнівень. Дні стаялі пакутліва гарачыя. Толькі вечарамі хаджала халаднавата.
  Днём уся калонія ішла на возера. Пісьменнік заставаўся дома. Часам ён шпацыраваў уздоўж дарогі.
  Памятаю, была сонечная, цёплая раніца. Калонія апусцела. Рыгор Барысавіч вынес крэсла на ганак. На каленях ён трымаў пішучую машынку.
  І раптам ён заўважыў хлопчыка. У поўнай адзіноце той сядзеў на бервяне. Каля ног яго валяліся рознакаляровыя пластмасавыя цацкі.
  Хлопчык сядзеў нерухома. Пачуўшы стук пішучай машынкі, не павярнуўся.
  Усё гэта працягвалася каля дзесяці хвілін. Лёгкае сіняватае воблака за гэты час перамясцілася на поўдзень. Цень ад платана ледзь ссунуўся налева.
  Пісьменнік нарэшце сказаў:
  — Гэй, мізерабль! Хто ты? Як цябе клічуць?
  - Мяне? Я - Арык.
  - У сэнсе - Арон? Ці Аркадзь?
  - Арыэль, - быў адказ.
  - Дзе ж крылы твае, Арыэль? - спытаў пісьменнік.
  - Няма, - коратка і без здзіўлення адказаў хлопчык, - а цябе?
  - Не зразумеў, што - цябе?
  - А як цябе клічуць?
  - Мяне клічуць Рыгор Барысавіч. І крылаў у мяне, прызнацца, таксама няма…
  З возера даляталі крыкі і шум маторных лодак.
  Пісьменнік пытаецца:
  - Ты што тут робіш? І чаму - адзін?
  Арыэль:
  — Я быў на возеры, але Анджэлачка сказала: «Прэч».
  - Гэта чаму ж?
  Хлопчык адказаў з гатоўнасцю і амаль выхваляючыся:
  - Ды таму што ў мяне вошы. Вось чаму.
  - Ты ўпэўнены? - Пісьменнік ступіў да яго, пакінуўшы машынку.
  - Упэўнены. Мама сказала - кашмар. Памыла мяне газай. Мы за ім спецыяльна з'ездзілі ў Рамсдэйл. Жадаеш маю галаву панюхаць?
  - Не адмоўлюся. Шчыра ўдзячны.
  - Толькі асцярожна. Яны ж могуць і на цябе пераскочыць.
  Пісьменнік адчуў пах газы. Успомніў пасляваеннае дзяцінства. Лета на лецішчы ў Тархаўцы. Гудкі паравоза "ФД". Падсмажаныя на газе аладкі…
  Арыэль сказаў:
  - Вось таму я не магу гуляць з дзецьмі.
  - А ты іх бачыў? - спытаў пісьменнік.
  - Каго?
  - Каго. Ды вошай. Што ты ведаеш пра іх?
  - Нічога. Яны надта маленькія. Іх амаль не бачна.
  - А для чаго, па-твойму, існуе мікраскоп?
  - Як гэта - мікраскоп?
  - Такі прыбор, які ўсё на свеце павялічвае. Праз яго можна разглядаць вошай цэлымі днямі. Шкада, што я пакінуў яго ў Нью-Ёрку.
  - Значыць, ты іх бачыў?
  - Яшчэ б. Я ж кажу - цэлымі днямі разглядаў, адарвацца не мог.
  - Ну і як?
  - Уражанне, дакладу табе, самае спрыяльнае. Гэта малюсенькія, ціхія, добра выхаваныя казюлькі. У іх вялікія сінія вочы. Яны не шумяць. Не падвышаюць галасы. А галоўнае, кожны з іх займаецца сваёй справай.
  - Так, але яны кусаюцца.
  - Часам. Калі іх выводзяць з раўнавагі. Што называецца, у парадку самаабароны…
  Арыэль, затаіўшы дыханне, слухаў. Рыгор Барысавіч расказваў яму пра маленькую квітнеючую краіну. Пакуль не раздаўся крык:
  - Арык! Ты дзе? Кура стыне...
  — Мама, — з лёгкай прыкрасцю вымавіў Арыэль.
  І затым:
  - Я яшчэ пагуляю.
  У адказ раздалося:
  - Арык! Калі мама сказала - ноў, то гэта значыць - ноў!
  - Кура стыгне, - сумна паўтарыў хлопчык.
  - У такую спякоту, - здзівіўся Рыгор Барысавіч, - дзіўна... Ёй можна толькі пазайздросціць.
  - Ну, я пайду.
  Гэта Арыэль кажа. Пісьменнік у адказ:
  - Давай, брат. Заходзь, калі будзе час…
  Хлопчык уцёк, забыўшыся на цацкі. Пісьменнік узышоў на ганак. Паставіў на калені пішучае машынку. Убачыў чысты ліст паперы. Звыклы страх ахапіў яго.
   Цацка
  - Дзядзька Грыша! Вам патрэбна машына?
  Ён уздрыгнуў. Калі яго нечакана клікалі, пісьменнік уздрыгваў. Гэта пачалося даўно, яшчэ з вайсковых гадоў, калі пісьменнік быў ахоўнікам у Мардовіі.
  - Дзядзька Грыша!
  Рыгор Барысавіч з прыкрасцю і палёгкай перапыніў працу. Выйшаў на ганак.
  - Гэта я - Арыэль. Я машыну прынёс...
  Дзеянне адбывалася ў летняй рускай калоніі крыху заходней Манцісела. Арыэль быў пляменнікам Мішкевіцэраў. Пісьменнік жыў ад іх за дваццаць метраў, бліжэй да чыгуначнай лініі. Яшчэ лявей жылі Каспяровічы.
  - Вы пыталі пра машыну. Я найграўся. Ваша чарга.
  - А, - сказаў пісьменнік, - нарэшце...
  Размова гэтая пачалася яшчэ ўчора. Рыгор Барысавіч заўважыў машыну, якая з гудзеннем кацілася па траве. Следам ішоў Арыэль. У руках у яго была чорная прадаўгаватая скрыначка.
  Пісьменнік палічыў патрэбным заўважыць:
  - Аднак...
  Што азначала, напрыклад - дадумаюцца ж людзі!
  І вось з'явіўся Арык.
  - Хочаце пагуляць?
  - Яшчэ б.
  - Тады глядзіце.
  У спешцы Арыэль пачаў заікацца. Пры гэтым размова яго гучала з нейкай дадатковай выразнасцю.
  - Вось глядзіце. Так уключаецца. Так выключаецца. Так управа. Так улева. А так, значыць - прама. Зразумелі? Улічыце - задняга ходу няма.
  - Як заўсёды, - рэагаваў пісьменнік.
  Арыэль уцёк.
  Рыгор Барысавіч крануў пластмасавы рычажок. Машына з гудзеннем пакаціла ўздоўж газона. З-пад яе выляталі дробныя каменьчыкі. Пісьменнік зрабіў неасцярожнае рух. Машына рэзка павярнула ў бок. Левае крыло яе ўперлася ў сцяну.
  Пісьменнік выключыў матор. Затым сказаў: "Фантастыка", - і выдаліўся. Скрыначку пакінуў на падаконніку. Побач, каля крываватай дачнай лямпы, чакалі яго сенсацыйныя мемуары Яноўскага.
  Затым было тэлефоннае тэлефанаванне з Нью-Ёрка. Прыходзіла Фаіна скардзіцца на мужа. Гучала па кішэнным радыё "Ленінградская" сімфонія Шастаковіча. Услед за Шастаковічам з'явіўся Мішкевіцэр. Цікавіўся надвор'ем на заўтра.
  Арыэль з'явіўся ўвечары, калі ўжо сцямнела:
  - Пайгралі?
  - Вядома, - сказаў пісьменнік, - захапіўся. Усе справы закінуў...
  - А дзе машына?
  Машыны не было. Скрыначка ляжала на падаконніку.
  - Дзіўна, - здзівіўся пісьменнік, - можа, дзеці ўзялі?
  - Не хвалюйцеся, - сказаў Арыэль, - я знайду.
  - Спытай у Лёвушкі. Або ў Бусі…
  - Не турбуйцеся…
  Назаўтра хлопчык з'явіўся зноў.
  - Ну як справы? - спытаў пісьменнік. Ён не выспаўся. Піў сярод ночы каву.
  - Яны не бралі.
  - Ты пра што? - спытаў Рыгор Барысавіч. - Ах, так…
  - Яны не ведаюць, дзе машына.
  - Так. Куды ж яна магла падзецца?
  Арыэль задумаўся, потым сказаў:
  - А вы пад домам глядзелі?
  - Не.
  - Мусіць, яна пад домам.
  Рыгор Барысавіч цяжка апусціўся на калені. Прыпаў да сыраватай зямлі. Удыхаючы балотны пах, праціснуўся паміж двума гнілымі слупамі.
  - Ліхтарык прынесці?
  - Давай.
  Пад домам выявіліся лыжы, жалезныя краты, мяч і корпус гітары без струн. Машыны не было.
  Пісьменнік агледзеў свае запэцканыя штаны.
  - Нешта фантастычнае, - сказаў ён.
  — Не хвалюйцеся, — суцешыў яго Арыэль, — падумаеш. Мне дзядзька Лёня новую купіць. У яго ведаеце колькі долараў.
  - Колькі? - раптам зацікавіўся Рыгор Барысавіч.
  - Вельмі шмат. Думаю, больш за сто.
  І затым:
  - Вы пад ложкам не глядзелі?
  - Я пагляджу, - сказаў Рыгор Барысавіч.
  Пісьменнік адсунуў ложак. Зазірнуў у кладоўку. Парыўся ў скрынях стала.
  - Я заўтра прыйду, - сказаў Арыэль.
  З гэтага дня пачалося штодзённае катаванне. Раніцай да яго заходзіў Арыэль:
  - Я толькі хацеў спытаць наконт машыны.
  - Як скрозь зямлю правалілася, - скардзіўся пісьменнік.
  - Нічога, я ўвечары зайду.
  У канцы тыдня Рыгор Барысавіч прыняў рашэнне. Дзённым аўтобусам паехаў у Монцісела. Зайшоў у цацачную краму «Плэйленд». Выбраў машыну за сорак шэсць долараў. Вярнуўся. Адшукаў Арыэля і ўручыў яму вялікую, даволі цяжкую скрынку.
  - Гуляй, - сказаў ён.
  Хлопчык сумеўся.
  - Навошта? - казаў ён, зрываючы пластыкавую стужку. - Не турбуйцеся. Яна знойдзецца...
  А потым:
  - Да таго ж гэта, увогуле, іншая машына. Капот не адчыняецца.
  - Капот? - перапытаў Рыгор Барысавіч. - А я і не заўважыў. Колы, думаю, на месцы... Дзверцы, руль...
  - Гэта не тая машына, - весела сказаў Арыэль.
  І паклаў яе ў скрынку. Паралонавыя мацаванні ўставіў. Стужку прыляпіў на старое месца.
  - Можа, сыдзе? - запалым голасам вымавіў пісьменнік.
  - Вы не хвалюйцеся. Падумаеш, машына. У мяне іх штук дваццаць пяць. Праўда, у той быў капот. І фары.
  - У гэтай таксама фары.
  - У той былі нікеліраваныя... Яна знойдзецца. Вы на кухні глядзелі?
  - Глядзеў.
  - А за плітой?
  - За плітой яшчэ не глядзеў.
  - Можа, яна там?
  Рыгор Барысавіч дастаў са стала рэйшыну. Доўга вадзіў ёю за газавай плітой. Выкаціў адтуль россып дрэні, якая нагадвала экскрыменты.
  - Не густа, - сказаў пісьменнік.
  - Знойдзецца, - у які раз паўтарыў Арыэль ...
  Карацей, лета ператварылася ў пекла. Арыэль з'яўляўся, як цень бацькі ў «Гамлеце». Жахам веяла на пісьменніка ад яго слоў:
  - Не турбуйцеся. Яна знойдзецца.
  Пісьменніку сніліся аўтамашыны. Яны з'язджаліся да яго, бездапаможнага - чорныя, вялізныя. Капоты іх былі пагрозліва падняты. Нікеліраваныя фары зіхацелі.
  Пісьменнік звярнуўся да Мішкевіцэра. Той сказаў:
  - Ды кіньце. Падумаеш, машына. У яго іх цэлы аўтапарк. Знойдзецца... Вы на гарышчы глядзелі?
  - Няма ў мяне гарышча, - сказаў пісьменнік. Ён адчуў, што блізкі да нервовага зрыву. Закінуў усе свае справы. Патэлефанаваў у Нью-Ёрк літаратурнаму агенту Гордану Брукмаеру.
  - Памятаеш, Гордзі, ты хацеў аддаць мне свой аўтамабіль?
  - Бяры. Ён толькі дарма месца займае.
  - Якая марка?
  - "Б'юік-рыгал", восемдзесят першага года. Што называецца, у працоўным стане. Для пачаткоўца ў самы раз.
  - Фары нікеліраваныя?
  - Быццам бы.
  - Капот падымаецца?
  - Як гэта? Навошта яму паднімацца?
  - Не паднімаецца капот?
  - Падымаецца, калі трэба.
  - Ну, дзякуй Богу...
  - Радуйся, мізерабль, - сказаў Арыэлю пісьменнік, - радуйся. У чацвер табе прыгоняць сапраўдную машыну.
  - Новую?
  - Амаль. «Б'юік» восемдзесят першага года.
  - Ведаю, - сказаў Арыэль, - усяго шэсць цыліндраў. Да таго ж, я яшчэ маленькі. А калі вырасту, дзядзька Лёня падорыць мне новенькую «Таёту»…
  Пісьменнік выдаліўся, згорбіўшыся, жэстыкулюючы і бязгучна варушачы вуснамі.
  А потым усё растлумачылася. Машыну пацягнуў гаспадарскі сабака Дунай. Яна паблісквала ў глыбіні яго несамавітай будкі, як скарб. Калі гаспадар выцягнуў машыну, на баках яе выявіліся глыбокія сляды зубоў.
  Цяпер пісьменнік часта бачыў Арыэля каля сабачай будкі. Хлопчык набліжаўся да Дуная, гутарыў з ім. Нешта выклікаў яму настойліва і мякка. Дунай вінавата скуголіў і прыпадаў да зямлі. Заднія лапы яго сутаргава ўздрыгвалі.
  - Нічога, - здалёку шаптаў Рыгор Барысавіч, - пацярпі. Лета ўсё роўна ўжо канчаецца.
   Мы і гінеколаг Буданіцкі
  - Ты пісьменнік, - кажа яму Бярновіч, - вось і апішы, чаго я ежу на сённяшні дзень. Прычым без каментароў, а толькі факты. Раніцай - квашаніна цялячы, лакс, яечкі, кава з малаком. На абед - расольнік, галубцы, зефір. На вячэру - тыпу кулябякі, вінегрэт, смятана, штрудзель яблычны ... У СССР прачытаюць і ачмурэюць. Можа, Ленінскую прэмію дадуць за галоснасць...
  Трэці год пісьменнік здымае дачу ў рускай калоніі каля Монцісела. Трэці год Веньямін Бярновіч дае яму парады:
  - Ты апішы маю Фаіну, чуеш? Як гаворыцца, ад і да. Прычым без каментароў. Вось глядзі. У Саюзе элементарнае камбінэ было праблемай. А тут? Два футры я купіў ёй на сённяшні дзень. Чатыры кофты з аплікацыямі. Сукенак навалам. Туфляў адных штук дваццаць пяць... Ты ж пісьменнік. Дык апішы ўсё гэта барахло. Выснова, напрыклад, такая — дзякуй капіталістычнай Амерыцы... А гэтых камбінацый у яе тут цэлая шафа.
  Бярновіч робіць паўзу. Твар ягоны азараецца прадчуваннем здаровага смеху:
  - Ты пісьменнік? Вось і здагадайся. Што ў жанчыны пад спадніцай, а ў мужчыны ў галаве?
  Рыгор Барысавіч збянтэжана апускае доўгія дзіцячыя вейкі.
  - Не ведаеш? Камбінацыя! - усклікае Бярновіч. - Адказ - камбінацыя! Зразумеў? У жанчыны пад спадніцай... У мужчыны ў галаве... Камбінацыя!
  Яго жонка Фаіна таксама наведваецца да пісьменніка:
  - Так рэдка ўдаецца пагаварыць з культурным чалавекам.
  Затым Фаіна абцягвае сарафан і гучным шэптам прамаўляе:
  - Я вам галоўнае скажу - кінаартысты састарэлі. Баталаў, Еўсцігнееў, Маргуноў. Бо калі разабрацца, то з'ехалі мы дзесяць год таму. А Еўсцігнееву, я думаю, ужо і тады было за сорак. Гады, увогуле, ідуць, людзі старэюць. Такое ў мяне адчуванне. Можа, я не правы?
  - Чаму ж, - рэагуе Рыгор Барысавіч, - сапраўды старэюць. А гады, увогуле, ідуць…
  Лета выдалася цёплае і сонечнае. Нават камары паводзілі сябе не надта агрэсіўна. Бярновіч і Фаіна заходзілі да пісьменніка ўсё часцей. Бярновіч дарыў яму толькі што злоўленых, яшчэ халодных маленькіх акунёў. Фаіна нечакана і рашуча мыла яму посуд.
  «Дэмакратыя, - разважаў ён, - не толькі балазе. Гэта яшчэ і цяжар. У Саюзе такія людзі былі часткай краявіду. Я ўспрымаў іх як статыстаў. Тут яны ператварыліся ў раўнапраўных дзейных асоб. Зрэшты, - спахапляўся пісьменнік, - гэта добрыя, добрыя людзі. Пра іх можна, у прынцыпе, напісаць апавяданне…»
  Бярновіч казаў:
  - Фаінка - дурніца. Купі мне, кажа, на сённяшні дзень "чэрокі"...
  - Што гэта?
  - "Чэрокі"? "Чэрокі" - гэта тачка. Завецца - джып чэрокі ... Купі, кажа, чэрокі . А я кажу - ты паглядзі на свае бюсты. Яны ж у джыпе будуць трэсціся, як гэта самае... Як апошні дзень... Ну гэтай?.. Як яе... Пампеі...
  Фаіна казала, застаючыся з пісьменнікам сам-насам:
  - За мной яшчэ да Вені адзін кінааператар даглядаў. У Дом мастацтваў мы з ім хадзілі. Памятаю, увесь тэт-а-тэт збіраўся. Ульянаў, Якаўлеў, гэты. Як яго? Ждыгарханян.
  Бярновіч і Фаіна часта сварыліся. У такія хвіліны заходзілі паасобку.
  Фаіна казала:
  - Яму абы паддаць і ў ложак. Я да такіх адносін не прывыкла.
  - Колькі гадоў вы бралі шлюб? - цікавіўся пісьменнік.
  - Дваццаць пяць. А што?
  Бярновіч таксама скардзіўся:
  - Фаінка зусім здзічэла. Не хадзі, кажа мне, у шортах. Ногі ў мяне, аказваецца, занадта поўныя. А калі я такімі вось нагамі двойчы па этапе ішоў? Тады што?
  Бярновіч неяк зайшоў і кажа:
  - Пісьменнік, справа ёсць. Жадаю ў цябе пасяліцца.
  - Навекі? - пацікавіўся Рыгор Барысавіч з гумарам і лёгкай трывогай.
  - Не, да серады ўключна.
  Бярновіч панізіў голас і свісцячым шэптам дагаварыў:
  - Фаінка ідзе па няправільнай дарозе. - І затым яшчэ больш даверліва: - Вось ты пісьменнік. Апішы такую справу. Муж зарабляе бабкі. Гэта значыць літаральна ходзіць па вастрыі нажа. На трыста шэсцьдзесят кавалкаў з даважкам плавае ў бензіне. Два білдынгі мае ў Покона... А жонка яму кажа: «Я цябе пагарджаю. Я на сённяшні дзень хачу культурнаму чалавеку аддацца…»
  Бярновіч устаў і адчаканіў:
  - Высачыць яе хачу на манер КДБ. Ты слухай, у панядзелак я з'еду. Адганю машыну ў гай, а сам да цябе. І займу ля акна наглядальны пункт. Не пярэчыш?..
  У Рыгора Барысавіча прыкметна сапсаваўся настрой. Межы ягонага прыватнага жыцця бязлітасна парушаліся. Нейкія староннія людзі ўдзельнічалі ў ягоным лёсе…
  - Не пярэчыш?
  - Добра, - сказаў пісьменнік, - справа ваша...
  І, спаслаўшыся на гаспадарчыя клопаты, сышоў. У смутку і смутку накіраваўся да возера. Ля самай вады на клятчастай коўдры ляжала Фаіна. Яе сілуэт нагадваў геаграфічныя абрысы Конга.
  - Дзіўна, што вы прыйшлі, - сказала Фаіна, - зірніце на гэтае воблака. Што яно вам нагадвае?
  - Вас, - адказаў пісьменнік.
  - Што вы? Я куды больш поўна. Хаця я, у прынцыпе, мала... Яно нагадвае сон.
  - Не зразумеў?
  - Я кажу, што воблака нагадвае сон.
  - Сапраўды...
  Фаіна села, выпрасталася, абхапіла рукамі калені. Загаварыла хутка і гучна:
  - Я самотная, страшна самотная... Што вы стаіце?
  - Я сяджу, - адказаў пісьменнік.
  І сеў на край коўдры.
  - Маё замужжа было памылкай. Веньямін прымітыўны і грубы. Акрамя таго, яго хутка пасадзяць. Элементарна пасадзяць. Вы мяне слухаеце? Я зьвяртаюся да вас з просьбай. Толькі вы можаце нам дапамагчы.
  - Каму гэта - нам?
  - Мне і аднаму чалавеку. Ёсць адзін чалавек. Ён гінеколаг. Яго клічуць Міша. Дакладней - Майкл. Мы знаёмыя тры гады. Адносіны паміж намі чыста паталагічныя...
  — Платанічныя, — абыякава выправіў Рыгор Барысавіч.
  - Вось іменна. Ён гінеколаг. Пошласцяў яму і працы хапае. Таму галоўнае для яго – пачуццё…
  Рыгор Барысавіч крануў яе руку, шурпатую пяску:
  - Карацей, што я павінен зрабіць?
  Фаіна загаварыла яшчэ больш рашуча:
  - У чатыры трыццаць Міша прылятае з Дэтройта. У пяць ён будзе на Тэрмінал-стэйшэн. У пяць дваццаць ідзе аўтобус на Монцісела. Прыбывае, калі не памыляюся, у сем трыццаць дзве. Тамака яго і трэба сустрэць.
  - Прабачце, але я без машыны.
  - Вазьміце таксі. Грошы вярну.
  - Калі ён прылятае?
  - Паслязаўтра.
  - Паслязаўтра - гэта нядзеля?
  - Так. Яго трэба сустрэць і размясціць да панядзелка...
  Рыгор Барысавіч задумаўся. «І што гэта багатыя гінеколагі так упарта грэбуюць гатэлямі? У мяне нават тэлевізара няма. Да таго ж я рана ўстаю. Друкую на машынцы…»
  Пры думцы аб працы ў яго заныла сэрца. Кашмар страчанага часу панура замаячыў наперадзе.
  - У мяне тэлевізара няма, - сказаў пісьменнік.
  - І дзіўна. Вы будзеце размаўляць. Мішка такі інтэлектуал, гэта страшная справа. У яго суцэльныя афарызмы ў галаве...
  У пісьменніка канчаткова сапсаваўся настрой. Контуры жыцця станавіліся ўсё больш расплывістымі. Міша, засада, самалёт з Дэтройта... Гінеколаг, суцэльныя афарызмы... Што адбываецца? Дзе выйсце з гэтага страшнага тупіку? Як атрымалася, што яго асабістае, адасобленае, нармальнае жыццё гэтак дзіка заблыталася?
  Над возерам, натуральна, кружыліся чайкі. З процілеглага берага даносіўся голас Мізіяна. Па шашы несліся аўтамабілі, тармозячы каля раз'езда. Лес на даляглядзе нават у сонечны дзень здаваўся змрочным і запушчаным.
  Пісьменнік ачуўся. Адчуў на твары сваім шырокую блукаючую ўсмешку. Выпрабаваў нечакана вострае спачуванне ходу жыцця ў цэлым. І раптам выразна, нават звонка, вымавіў нешта такое, што здзівіла яго самога.
  - Галоўнае, супакойцеся. Усё будзе нармальна. Я зраблю ўсё, што ад мяне залежыць…
  І далей, ужо звяртаючыся да сябе:
  “Як жа гэта будзе называцца? Дапусцім — "Мы і гінеколаг..." Трэба замяніць прозвішча... Ну, скажам: "Мы і гінеколаг Буданіцкі".
   Бібліяграфічная даведка
  «Рамяство»
  Кніга прысвечана памяці амерыканскага філолага Карла Прафера (1938–1984), стваральніка і кіраўніка выдавецтва «Ардыс», першага выдаўца кніг Даўлатава. Першая частка - "Нябачная кніга" - пісалася ў 1975-1976 гг. у Ленінградзе і з'яўлялася заключным раздзелам пакінутага ў рукапісы рамана «Адзін на рынгу». Гэта першая кніга пісьменніка, выдадзеная на Захадзе (Нябачная кніга. - Ann Arbor: Ardis, 1977), з іншым прысвячэннем - «аўтару «Тэатральнага рамана» - і з эпіграфам: «Што менавіта вабіла чалавека - не мела значэння. Калі яго вабіла да нечага, адно гэта лічылася грахоўным. Усё натуральнае было блага». (Бокль. «Гісторыя цывілізацыі»). Яе тэкст для «Рамясла» істотна перапрацаваны: вялікая чыста стылістычная праўка, зменены многія прозвішчы, ёсць скарачэнні і ўстаўкі. Другая частка - "Нябачная газета" - пісалася ў 1984-1985 гг. і адлюстроўвае журналісцкі вопыт Даўлатава ў Амерыцы. Публікацыя «Рамясла» (пераважна першай яго часткі) на радзіме да гэтага часу ўяўляе сабой тэксталагічную праблему. Указанні аб занясенні ў «Нябачную кнігу» некаторых новых змен (якія тычацца ў асноўным згадванні рэальна існых асоб) аўтар паспеў зрабіць толькі ў вуснай форме і ні карэктуры, ні здадзенага ў набор рукапісу не прагледзеў. З нагоды правамоцнасці друкавання тэксту, не заверанага афіцыйна аўтарскім подпісам, у друку выяўлены супрацьлеглыя пункты гледжання (гл. палеміку ў пецярбургскай газеце "Літаратар", № 1 і 4, 1992). Мы лічым патрэбным прытрымлівацца апошняй волі пісьменніка, хаця б яна і была выказана толькі вусна, у гутарцы. Друкуецца па выд.: Рамяство. Нашыя. - Л .; Талін: Хатняя бібліятэка “Зоркі”, б.г. (1991). "Нябачная кніга" перакладзена на англійскую мову: The Invisible Book. - Ann Arbor: Ardis, 1978.
  «Замежніца»
  Аповесць напісана ў 1985 г. у Нью-Йорку, першая мастацкая кніга Даўлатава аб жыцці ў Амерыцы. Але ўсё ж не пра "амерыканскае жыццё", а пра жыццё эмігрантаў з Расіі. Друкуецца па выд.: Замежніца. - NewJork: Russica Publishers, 1986. Перакладзена на англійскую мову: A Foreign Woman. - New Jork: Grove Weidenfeld, 1991.
  «Чамадан»
  Апавяданні пісаліся ў сярэдзіне 1980-х у Нью-Йорку і ўяўляюць сабой узор спелай прозы Даўлатава. Друкуюцца па выд.: Чамадан. - Tenafly: Эрмітаж, 1986. Перакладзена на ангельскую мову: The Suitcase. - New Jork: Grove Weidenfeld, 1990.
  «Халадзільнік»
  Назва не канчатковая, але сам пісьменнік ужываў яго часцей за іншых, кажучы пра задуманую кнігу. Былі і іншыя: «…страчу кніжку пра жратву на манер «Чамадана». Завецца: "Меню, або Цыдулкі галадаючага" (ліст складальніку ад 25 красавіка 1990 г.). Напісаць аўтар паспеў толькі два апавяданні, з іх «Стары певень, запечаны ў гліне» аказаўся апошнім завершаным мастацкім тэкстам Даўлатава. Пасля «Халадзільніка» Даўлатаў меркаваў напісаць падобную кнігу «пра каханне», замыкаючы круг «бездухоўных», як ён выказаўся, жыццёвых тэм. Друкуецца па:
  «Вінаград» - журн. "Слова - Word", № 9 (дапоўненае выданне), New Jork, 1991.
  "Стары певень, запечаны ў гліне" - аўтарскі машынапіс з праўкай з хатняга архіва Даўлатава ў Нью-Ёрку.
  «З апавяданняў аб мінулым леце»
  Апавяданні напісаны ў канцы лета 1988 г. Месца дзеяння - дача Даўлатава ў Катскільскіх гарах (каля 250 км на поўнач ад Нью-Ёрка). Назва цыкла дадзена намі па аўтарскім падзагалоўку да апавядання "Мы і гінеколаг Буданіцкі". Друкуецца па:
  «Арыэль» - журн. "Слова - Word", № 7-8, New Jork, 1990.
  «Цацка» - там жа.
  "Мы і гінеколаг Буданіцкі" - адбітак з архіва выд-ва "Сярэбраны век", Нью-Ёрк.
   Пра кнігу
  Кніга падрыхтавана карыстальнікамі бібліятэкі https://fb2.top . Чытайце ці спампоўвайце гэтую і іншыя кнігі на сайце бібліятэкі бясплатна і без рэгістрацыі.
  Адрас публікацыі: https://fb2.top/tom-3-513266
  
  notes
  Нататкі
   1
  Сам ты леў. Уфлянда клічуць Уладзімір ( заўв. аўт. ).
   2
  Каламбур В. Бахчаняна.
   3
  Жартоўны верш Г. Варшаўскага.
   4 Пераклад В. Галаванава.
 Ваша оценка:
Связаться с программистом сайта.

Новые книги авторов СИ, вышедшие из печати:
О.Болдырева "Крадуш. Чужие души" М.Николаев "Вторжение на Землю"

Как попасть в этoт список

Кожевенное мастерство | Сайт "Художники" | Доска об'явлений "Книги"